Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1969

[p. 79]

Middelnederlandse didactische gedichten en rijmspreuken
door Dr. W.L. Braekman

De Middelnederlandse, tot op heden onuitgegeven gedichten en berijmde spreuken die we hier in deze bijdrage bekend maken, komen voor in Hs. II 116 van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. Dit handschrift is afkomstig uit de bekende verzameling van de negentiende-eeuwse Gentse hoogleraar C.-P. Serrure en bevindt zich te Brussel sedert 1873, in welk jaar het uit de nalatenschap van Serrure († 1872) werd aangekocht⁽¹⁾.

Gedurende de tijd dat het Hs. zich nog in het bezit van de Gentse hoogleraar bevond, werd door hem in zijn Vaderlandsch Museum slechts één tekst eruit bekend gemaakt, nl. de eigenaardige proferie van Bulskamp⁽²⁾. Na Serrures dood heeft alleen Napoleon De Pauw nog iets over het handschrift meegedeeld, doch hij beperkte er zich toe een zeer summier overzicht van de inhoud te geven, zonder de teksten zelf uit te geven⁽³⁾.

Nochtans bevat dit manuscript een aantal kleine doch interessante Mnl. teksten, waarvan de meeste nog niet uit andere handschriften bekend zijn en daarom zeker verdienen voor een bredere kring toegankelijk te worden gemaakt. Onder deze teksten, die alle een sterk didactische inslag hebben, verdient vooral de aandacht gevestigd te worden op een gedicht over goede tafelmanieren, dat, gezien de zeldzaamheid van dergelijke kleine traktaatjes, voor onze kennis van de middeleeuwse cultuurgeschiedenis zeker belangwekkend mag genoemd wor-

(1) Catalogue de la Bibliothèque de M.C.P. Serrure. Seconde Partie (Bruxelles, 1873), p. 100, n^o 2581.

(2) C.-P. Serrure, ‘Voorzegging van Bulskamp’, Vad. Mus. III (1859-60), 424: ‘Het stuk komt voor in eenen onder my berustenden Codex op papier, waerschijnlyk in de laetste jaren der vijftiende eeuw, door eene weinig vaste hand geschreven’.

(3) N. De Pauw, Middelnederlandsche Gedichten en Fragmenten II^e deel 2^e stuk (Gent, K.V.A., 1914), pp. 483-484.

[p. 80]

den. Ook is er een helaas onvolledig bewaard, doch zeker niet onverdienstelijk gedicht over de broze vergankelijkheid van het aardse bestaan, dat, tot op zekere hoogte, in de door de late middeleeuwen zo geliefde vorm van een allegorie werd uitgewerkt. Verder verdient nog een mooi gedicht bijzonder vermeld te worden dat handelt over de verkieslijkheid van de eeuwige boven de aardse waarden en dat als titel ‘Eene curte proverbe’ draagt. Ten slotte zijn er, naast een belangrijke verzameling rijmspreuken die, op enkele schaarse uitzonderingen na, mij niet van elders bekend zijn, enkele korte geestelijke gedichten met gevarieerde inhoud.

Van het opzet om in de hierna volgende uitgave alleen de nog onbekende teksten op te nemen, werd slechts in twee gevallen afgeweken, nl. voor een groep van enkele spreuken en voor het uit een andere bron sinds lang bekende gedicht van de Gentse dichter Baudewijn van der Lore⁽⁴⁾: ‘Van Tijtverlies’. Dit gedicht komt ook in Hs. II 116 voor en wel in een versie die in belangrijke mate afwijkt van die welke door Ph. Blommaert in 1841 uitgegeven werd. Veruit in de meeste gevallen geeft de versie uit ons handschrift een lezing die zonder twijfel dichter staat bij het origineel. De plaatsen die in Blommaerts tekstuitgave afwijken van de hierna meegedeelde versie, worden in voetnota's vermeld.

Behalve het zojuist vermelde gedicht zijn alle stukken die in het handschrift voorkomen anoniem, doch reeds vroeg werd op de mogelijkheid gewezen dat ook nog een ander gedeelte uit dit manuscript aan de dichter van ‘Van Tijtverlies’ zou kunnen toegeschreven worden. C.-P. Serrure heeft bij zijn uitgave van de ‘Profetie van Bulskamp’ reeds op deze mogelijkheid gewezen: vermits, zo schreef hij, ‘het bundeltje waeruit ze getrokken is, insgelyks het bekende stuk van Baudewijn Vander Lore, Van Tijtverlies, bevat, zou men by gissing de Voorzegging van Bulskamp aen dien dichter kunnen toeëigenen’⁽⁵⁾.

Het ligt voor de hand dat om dezelfde reden ook nog andere stukken uit het handschrift van de hand van deze dichter zouden kunnen zijn. Dit lijkt dan speciaal in verband met het eerste en het tweede hierna gedrukte gedicht niet onmogelijk, te meer daar het tweede zeker, en wellicht ook het eerste, onvolledig bewaard zijn, en het dus niet uitgesloten kan worden dat in de verloren gegane gedeelten ook

(4) In Hs. II 116 wordt zijn naam gespeld als ‘van der luere baudewijn’. Zie verder.

(5) C.-P. Serrure, Vad. Mus. III, 450.

[p. 81]

de naam van de dichter zou kunnen voorgekomen zijn, zoals dat in ‘Van Tijtverlies’ het geval is. Daar deze twee gedichten echter - voor zover mij bekend - in geen ander handschrift aanwezig zijn, zal zekerheid hier wel niet te verkrijgen zijn, en dient men zich met een loutere gissing tevreden te stellen.

Het handschrift waarin de hier uitgegeven teksten voorkomen werd nog niet gedetailleerd beschreven zodat het gewenst is er hier vooraf enkele gegevens over mee te delen⁽⁶⁾.

(6) Dit in afwachting van het verschijnen van de Inventaris van de Middelnederlandse Handschriften van de Koninklijke Bibliotheek van België door J. Deschamps.

1. Het Hs. zonder tekst:

De eerste twee folio's van het Hs. zijn perkament; het tweede is veel kleiner in afmetingen dan het eerste: 141 × ± 99 mm. Het grootste gedeelte van het Hs. daarentegen is papier met watermerk: de eerste drie katernen (fols. 1-22) en ook het laatste (fols. 38-39) de kop van een hert met kruis tussen de horens (Briquet, n^o 14235). Het vierde katern (fols. 23-24): versierde hoofdletter R waarvoor geen sterk gelijkende vorm in Briquet voorkomt. Het vijfde katern (fols. 25-37): hertekop met kruis tussen de horens, een afbeelding die verschilt van de hierboven genoemde en die gelijkenis vertoont met (doch niet identiek is aan) Briquet n^o 14229.

De afmetingen der folio's zijn: tot en met fol. 22: ± 145 × 217 mm (met uitzondering van het tweede perkamentblad waarover reeds hierboven gesproken werd); vanaf fol. 23 tot het einde zijn de bladen wat kleiner: 145 × 207 mm. De afmetingen van de bladspiegel zijn steeds 96 × ± 152 mm. Afschrijving en liniëring zijn met de droge naald aangebracht; prikken komen voor op de buitenrand van de bladen. Het aantal regels per bladzijde is vrij constant meestal 22, uitzonderlijk ook wel eens 23 regels. Signaturen, reclamen en custoden ontbreken.

De nummering van de folio's is 1* en 2* voor de perkamentbladen vooraan, waarna een doorlopende nummering in potlood van 1 tot 39 volgt. Deze, wellicht door Serrure aangebrachte nummering komt voor in de rechterbovenhoek der bladen. Een middeleeuws nummer iii komt voor op het huidige folio 15^r.

Op de twee losse perkamentbladen volgt een katern bestaande uit

[p. 82]

drie diplomata (fols. 1-6) dat echter oorspronkelijk vier diplomata telde, zoals uit de teksten die op de huidige fols. 6^v en 7^r voorkomen, valt op te maken (zie verder); het tweede en het derde katern hebben elk vier diplomata (fols. 7-22); het vierde katern bestaat uit slechts één diploma (fols. 23-24); het vijfde katern uit zes diplomata plus één blad (fols. 25-37); het zesde en laatste katern bevat één enkel diploma (fols. 38-39). Hieruit volgt dan dat het Hs. zeer onregelmatig samengesteld is: de opbouwformule ervan is⁽⁷⁾:

1 + 1 + III + IV + I + (VI + 1) + I:

een totaal van 41 folio's waarvan de eerste twee (perkament) afzonderlijk genummerd werden: dus 2 + 39 folio's.

(7) Arabische cijfers duiden een folio aan, Romeinse een diploma of dubbelvel.

2. Het Hs. met tekst:

De bladschikking vertoont grote regelmaat, zoals trouwens blijkt uit het vrijwel constant aantal regels per bladzijde; de afgeschreven bladspiegel wordt niet noemenswaardig overschreden. Titels zijn in rubriek aangebracht en talrijke rode paragraaftekens komen voor in de linkerkantlijn.

Fol. 1* is bijna geheel blank; tussen fol. 6 en 7 is een blad weg en dus moet dit waarschijnlijk ook het geval zijn vóór fol. 1. Van de laatste twee folio's van het Hs. is het bovenste derde afgescheurd, met tekstverlies op fol. 38^r. Fols. 2*^v, 38^v en 39^r zijn blank. Op fol. 39^v komen enkele Franse en Latijnse nota's voor in een zestiende-eeuwse hand, alsook een paar krabbels; er is hier ook tekstverlies.

Het grootste gedeelte van het Hs. is geschreven in gotisch minuskelbastaardschrift door één enkele goed leesbare, doch weinig geoefende hand.

Als sporen van het gebruik van het handschrift in latere eeuwen vallen naast de reeds vermelde zestiende-eeuwse nota's, ook nog te vermelden: een notitie, ook uit de zestiende eeuw, op het eerste perkamentblad (fol. 1*^r): ‘devocie bouck / met de hant / gheschreven’, en op de versozijde de negentiende-eeuwse potloodaantekening: ‘Fol. 9¹¹ Eene prophecie van Bulscamp (Publié par Serrure Vaderl. Museum III 423’. In dezelfde hand komen ook potloodnotities voor op fol. 8^r: ‘Lucidarius v. 5429’ en op fol. 19^v: ‘[Bouden van der Lore]’.

De scribent maakt opvallend weinig gebruik van weglatingstekens.

[p. 83]

Vermeldenswaard is dat hij dikwijls en schrijft voor ende. Interpunctie ontbreekt geheel.

De structurering van de tekst geschiedt door voor ieder vers bijna steeds een nieuwe regel te beginnen en door opschriften in rubriek aan te brengen. Elke strofe begint met een gerubriceerde hoofdletter en in de kantlijn komen in de spreuken rode paragraaftekens voor. Op fols. 25^r-37^r werden de Latijnse citaten ook in rubriek geschreven.

3. De band:

Het handschrift werd in de negentiende eeuw gebonden in een moderne band. Als oorspronkelijke band deed zeer waarschijnlijk het perkamentblad dienst (fol. 1*) dat nu vooraan in het handschrift mee ingebonden is.

4. Determinatie:

C.-P. Serrure schatte dat het handschrift uit de ‘laetste jaren der vijftiende eeuw’⁽⁸⁾ dateerde. De watermerken verstrekken hieromtrent enige preciezere gegevens. Voor n^o 14235 geeft Briquet data op van 1456 tot 1459; voor n^o 14229 de jaren 1449 tot 1454. Voor het laatstgenoemde nummer zijn de gegevens echter niet betrouwbaar daar het watermerk in het handschrift niet volledig met dit nummer overeenstemt. Voor het derde watermerk verschaft Briquet natuurlijk geen inlichtingen. Daar het schrift in de vroege vijftiende eeuw te dateren is, mag men met omzichtigheid aannemen dat het handschrift ontstond omstreeks het midden van de vijftiende eeuw.

Naar het oordeel van Dr. M. Gysseling wijzen de taal en de vrij uniforme spelling van het geheel van de teksten duidelijk naar Gent. Enkele schaarse afwijkingen horen o.m. in het Land van Aalst thuis.

Wenden wij thans onze aandacht naar de inhoud van de teksten⁽⁹⁾.

_**_*

Op het kleine strookje perkament vooraan in het Hs. [fol. 2*r] komt het volgende vierregelig versje voor:

(8) Vad. Mus. III, 424. De passage werd hierboven in voetnoot aangehaald.

(9) Wat in het Hs. in rubriek staat werd vetjes gedrukt. De opgeloste afkortingen werden cursief gezet en de emendaties tussen rechte haakjes geplaatst.

[p. 84]

 

Men slaet(?) die hondekin voer den liebaert

 

Omdat men wille datti hem vervaert

 

Groete wijsheit mach men hem betyen

 

Die hem by anderen can castien.

Op fols. 1-2v volgt een verzameling van vijfendertig, op het eerste na alle tweeregelige, sentencie-achtige rijmpjes waarvan het eerste vers gewoonlijk een vraag is waarop in het volgende vers het antwoord gegeven wordt. Elk versje is voorafgegaan door een rood paragraafteken.

⁺ Die haer sonden met rauwen den pape belien,

Wien eist dat god zine gracie ontseecht?

Dies herte dat in houerden leecht.

þ In vele lieden es houerdie,

Die zijn van lucifeers paertie.

þ Wies zielen werden na tlijf verhuecht?

Die van onduechden gaen in de duecht.

þ Wie verliest loen ende pine?

Die dient der weerelt al tleuen zine.

þ Wien eist dat recht en wet gheschiet?

Hem die ment dar ontsegghen niet.

þ Wie syn zij die best prys ghecrighen?

Die zien, hoeren, ende swighen.

þ Wie sijn zij daer men meest dore doet?

Minne, Vreeze, ende Deerdsche goet.

þ Wie es donweertste die di dynct?

Die vele bidt en niet en brijnct⁽¹¹⁾.

þ Wie es alomme wel onthaelt?

Die vele coept en wel betaelt.

þ Wie⁽¹²⁾ bliuen in dende meest verwonnen⁽¹³⁾?

Die har doghen⁽¹⁴⁾ verdraghen connen.

+ [fol. 1r] þ⁽¹⁰⁾

(10) Het paragraafteken in rubriek staat in het Hs. naast de tweede regel.

(11) brijnct: het Hs. heeft beijnct.

(12) Na Wie staat in het Hs. bin doorstreept.

(13) bliuen... verwonnen: zegevieren, de overwinning behalen.

(14) doghen: lijden, smart.

[p. 85]

 

⁺ þ Secht hoe men best die zonden vliet?

 

Met dat men gode mint ende ontziet.

 

 

 

þ Wat helpt den zieken restoer⁽¹⁵⁾ ghegheuen?

 

Sine gauens niet, waenden zij langher leuen.

 

 

 

þ Wien helpt na dleuen testamente?

 

Der papen en cleercken der aermer rente.

 

 

 

þ Secht my oft ongheval staet te spotte?

 

Neent metten vroeden, Jaet metten sotten.

 

 

 

þ Des lijfs doet ducht men ghemeene,

 

Der zielen doet ducht menich cleene.

 

 

 

þ Moeten die goede die doet ontzien?

 

Neen zij, maer der pinen vlien.

 

 

 

þ Es dan steruen pine zo groet?

 

God zelue ontsach die bitter doet.

 

 

 

þ Secht wien meest scuwen zal?

 

Den loghenare bouen al.

 

 

 

þ Wat regneert in grote cleercke?

 

Houerde en ghiericheit, mach men merken.

 

 

 

þ Wat tempteert den mensche meest?

 

Luxurie⁽¹⁶⁾, Nyt maect hem tempeest⁽¹⁷⁾.

 

 

 

þ Taelmans⁽¹⁸⁾, pleedierres⁽¹⁹⁾ staen te spronghe

 

Hem ware nutter adden zij gheene tonghe.

 

 

 

þ Secht niet: wat mensche es meenen goed?

 

Die gherechtich zijn, ghetrauwe en vroet.

 

 

 

þ Wien sullen wij dienen in dit leuen?

 

Die ons onse zonden mach vergheuen.

+ [fol. 1v]

(15) restoer: een uitkering die men reeds voor zijn dood of bij testament aan liefdadige instellingen of aan de armen doet, ter goedmaking van wat men zich onrechtmatig mocht hebben toegeëigend.

(16) Luxurie: wellust, onkuisheid.

(17) tempeest: ellende, ongeluk.

(18) Taelmans: advokaten.

(19) pleedierres: pleiters.

[p. 86]

 

þ Es onse wet een nutte zake?

 

Ne ware wet, recht en trauwe brake.

 

 

 

þ Men sweert en liecht te vele elcx jaers

 

Dies zijn de vroede van talen scaers.

 

 

 

þ Wien sullen wij in dit leuen meest eeren?

 

Die ons de kerstine wet leeren.

 

 

 

þ Moet emmer elc in sduuels scale?

 

Jaet, sweeren, lieghen, ydele tale.

 

 

 

þ Wat begheeret tvolc tallen stonden?

 

Aerdsch goet ende slijfs ghesonde⁽²⁰⁾.

 

 

 

þ Twij⁽²¹⁾ mach men tvolc zo ghierich scauwen?

 

Om dat zij gode niet en betrauwen.

 

 

 

þ Wat sechstu van den riken vrecken?

 

Hy es en blijft in sduuels strecken.

 

 

 

þ Twij heuet de mensche zo vele letten?

 

Om datti breect die gods wetten.

 

 

 

þ Wie sal die quade bekeeren doen?

 

Papen die leuen na haer sermoen.

 

 

 

þ Om leeren men exemple scrijft

 

So wel hem die ter duecht beclijft.

 

 

 

⁺ þ Tgoede en tquade wille emmer scheeden

 

Men dient te poynte⁽²²⁾ niet hem beeden.

 

 

 

þ Wie sal ons dit best exponeren?

 

Diet ondersouct en can gronderen⁽²³⁾.

Op fols. 2v-5r staat een fragment uit het berijmd traktaat Seghelijn van Jerusalem, voorafgegaan door de rubriek: Van der zeuen vraghen van Jherusalem zeghelijn.

Incip. Van Jherusalem zeghelijn

Adde zeuene zonen dats waerheit fijn

(20) ghesonde: gezondheid.

(21) Twij: waarom.

+ [fol. 2^v]

(22) te poynte: op de juiste wijze.

(23) gronderen: doorgronden.

[p. 87]

 

Expl. Die zeuen vroede als ic versta

 

En worder toe vercoren na.

Dit fragment komt, op spellingvarianten na, overeen met vv. 7667-7974 in J. Verdams uitgave⁽²⁴⁾.

Het interessante gedicht dat hierop volgt (fols. 5r-6v) handelt over goede tafelmanieren en ‘de scanden die ouer tafle ghevallen’ en waarvoor men zich zal hoeden. De Latijnse ‘benedixie’ en de ‘gracie’, de twee gebeden die men voor de aanvang van de maaltijd zegt, worden er ook meegedeeld. Dit gedicht is een welkome aanvulling bij de gegevens die reeds over middeleeuwse wellevendheid en tafelgebruiken door W.H.D. Suringar op het einde van de vorige eeuw werden bekend gemaakt⁽²⁵⁾.

Dit zijn de scanden die ouer tafle ghevallen
Dies laetter ons af wachten van alle
Die ter goeder lieder tafle pleghen te eten,
Hets hem noetsake dat zijse weten.

Benedicite dominus nos et ea que sumus sumpturi
benedicat dextera cristi. In nomine patris † et filij † et spiritus † sancti † amen.

De tali conuiuio Benedicamus domino Deo gratias.
Agimus tibi gratias omnipotens deus pro vniuersiis
[sic] beneficijs tuis qui viuis et regnas deus in
secula seculorum Kyerie leyson. xpriste leyson
kierye leison pater noster Et ne nos Retribuere
dignare domine omnibus nobis bona facientibus
propter nomen tuum vitam eternam. Amen.

Nyement en sal hant an spise slaen,
Voer de benedixie es ghedaen.

(24) J. Verdam, Seghelijn van Iherusalem naar het Berlijnse Handschrift en den Ouden Druk (Leiden, 1878).

(25) W.H.D. Suringar, Van Zeden (Leiden, 1892), strofen nrs. 57-60 en 73-80; idem, Die Bouc van Seden (Leiden, 1891), vv. 625-662 en 730-736. Cf. ook Boendales Lekespiegel, III, 4, 317; Peter Warnersen, Tafeltucht... Leerende... Hoe men sich ouer Maeltijdt... ende anders manierlijck ende eerbaerlich holden sal (Kampen, ca. 1560).

[p. 88]

 

Nyemen en sal stede nemen die leeft,

 

Voer datse hen de weert selue gheeft.

 

Spise, broet ende wijn,

 

Neemt bi maten, de bate es dijn.

 

Dat ghi ghebeten hebt wats gheschiet,

 

En steect weder in de scotele niet.

 

Hebdi onsuuer nagle oft hande,

 

Suuertse of hets grote scande.

 

En steect gheen spijse int soutvat,

 

Het ware scande saghe yement dat.

 

⁺ In hoere ende in nvese en steect niet

 

Hu bloete vinghere daert yement ziet.

 

En stoect hu tande met gheenen messe,

 

Want meesters leeren ons die lesse.

 

Weerpt ouer de tafle speecsel no snot,

 

Dies pleghen, me[n] hautse⁽²⁶⁾ ouer zot.

 

En lecht uwen lepel in gheenre wijse

 

Weder in de scotele metter spise.

 

En roupt om hu scotele niet weder,

 

Als mense wechdraecht en set neder.

 

Wacht hu van rupsemen⁽²⁷⁾ waer ghi muecht

 

Ouer tafle, dats eene duecht.

 

En vernaemt⁽²⁸⁾ van gheender spize

 

Dan ter tafelen es in gheender wize.

 

Die drijncken wille bier of wijn

 

Sie⁽²⁹⁾ dat leppen en mont zuuer zijn.

 

En secht tote nyemen felle woerde

 

Elc zout begripen diet hoerde.

 

Sijt altoes simpel van uwer tale,

 

Oec niet te vele woorden verhale.

 

En licht niet vp uwen hellenboghe,

 

Dat ware eene scande hoghe.

 

⁺ Van vrauwen en sal men niet spreken

 

Ouer tafle, gheen dorper treken⁽³⁰⁾.

 

En schelt vp beeste noch vp mesniede⁽³¹⁾

 

Binnen der maeltijt, voer de liede.

 

En ruunt⁽³²⁾ in nyemens hoere, verstaet my,

 

Ouer tafle, dat leeric di.

 

Weest blide en spreect properlike,

+ [fol. 6r]

(26) hautse: het Hs. heeft zonder twijfel hantse.

(27) rupsemen: oprispen.

(28) vernaemt: het Hs. heeft vermaent.

(29) Sie: het Hs. heeft Soe.

+ [fol. 6v]

(30) dorper treken: gemene streken.

(31) mesniede: dienstpersoneel.

(32) ruunt: fluistert.

[p. 89]

 

So zijdi in payse sekerlike.

 

Van niemen en zuldi spreken quaet

 

Ouer maeltijt, dats mijn raet.

 

 

 

Als ghi nader maeltijt dwaet,

 

En spuut int becken niet, dat verstaet.

 

Het soude den gheselscepe deeren zeere,

 

Oec waert scande ende onneere.

 

Dwaet yement met hu an de morghenstont,

 

Handen, oeghen ende mont

 

Ne dwaet niet hogher dan hij dwaet

 

Die met hu te dwane staet.

 

Ende en lachtert gheene spize

 

Die ghi nut, in gheenre wijse.

 

Wie dese poynte wederzeit teenegher tijt

 

Ne es hem sculdich te nemene zine maeltijt.

Of dit gedicht volledig is, valt moeilijk uit te maken. In alle geval, zoals er reeds hierboven op gewezen werd, is na fol. 6 een blad verdwenen, met het gevolg dat van het hierna volgende belangwekkende gedicht (fols. 7r-8r) het begin niet bewaard gebleven is. Dit gedicht bestaat uit strofen van acht verzen met gekruist rijm. Zes strofen zijn volledig bewaard, van de eerste strofe ontbreken de eerste twee verzen. Hoeveel strofen er mogelijks nog aan voorafgegaan zijn, is niet met zekerheid vast te stellen. Het thema dat in het gedicht behandeld wordt, is dat van de vergankelijkheid van het aardse waaraan de mens zich nochtans wanhopig vastklampt, alhoewel men het vlug ‘met rauwen moet... begheuen’. Dit thema sluit aan bij de kenmerkende doodsgedachte die in het herfsttij van de uitbloeiende middeleeuwen zulk een belangrijke bron van inspiratie voor allerlei kunstenaars is geweest.

⁺ Hijne gheeft oec om nyemens danc,
Noch om gheene kuekene vet,
Hij doet scheeden lijf en let
Van der zielen in curter stont,
Waer de ziele vaert die daerna met,
Die mare es hem al sonder gront.

Nv heeft mi de weert ghedaecht
Dat ic betalen moet mijn ghelach,
Dat es dat mi zeere versaecht,

+ [fol. 7r]

[p. 90]

 

Doch moet zijn vp eenen dach.

 

Nochtan namic gherne verdrach⁽³³⁾,

 

Omdat ic niet wel en ben bereit.

 

Ic bidde den weert, oft wesen mach,

 

Datti mi noch eene wile beit.

 

 

 

Nv heeft mi de weert doen manen

 

Dat ic mine rekeninghe moet maken.

 

Het gaet met mi al buten wanen,

 

Ic en wiste niet eer van desen zaken,

 

Mijn spize, mijn dranc, mijn edele smaken,

 

En mine juweele, die moeten hier bliuen.

 

Waer ic den eersten nacht sal slapen,

 

Dan⁽³⁴⁾ can mi pape no clerc bescriuen.

 

 

 

⁺ Wij moeten rekenen, de weert ende Ic,

 

Van dat hi mi heeft gheborcht.

 

Dies es leden een goet stic,

 

Om hem te betalen bem ic besorghet,

 

Want die doet eenen schiere worghet⁽³⁵⁾.

 

Hoe seker dat wij wanen leuen,

 

Sulc gaet slapen, maer eert daghet

 

So moet hijt hier al begheuen.

 

 

 

Met groten aerbeide quamic hier,

 

In onrusten es al mijn leuen,

 

Om eerdsche haue wasic ghier⁽³⁶⁾,

 

Ter weerelt waric gherne verheuen.

 

Met rauwen moet ict hier al begheuen,

 

En bezueren metter doet zwaer.

 

Vader, moeder, nichten, neuen,

 

Die zijn voren, Ic en weet waer.

 

 

 

Aldus hebbic hier gheweest,

 

Wanen ic quam, dan weetic niet,

 

Waer ic sal varen, die daer na leest⁽³⁷⁾,

 

Hem ware beter dat hijt liet,

 

Want hij vindes een cranc bediet⁽³⁸⁾.

 

Die weert die weet al alleene,

 

⁺ Wat ic was, en wat my es gheschiet,

 

Dats hem te wetene arde cleene.

(33) verdrach: uitstel.

(34) Dan: dat en.

+ [fol. 7v]

(35) worghet rijmt met daghet.

(36) ghier: hebzuchtig.

(37) daer na leest: daarover nadenkt, daar achter probeert te komen.

(38) hij vindes een cranc bediet: het resultaat is gering.

+ [fol. 8r]

[p. 91]

 

Ic wils al bliuen in den weert,

 

En hi en weets mi gheenen danc,

 

En ghelden dat ic hebbe vertheert,

 

Als hijt ghebiet, eist cort of lanc,

 

Want hijt al heeft in zijn bedwanc.

 

Nv bidden wij hem dor zinen oetmoet,

 

Datti ons in der Inglen zanc

 

Bringhe, en voer den boesen behoet.

 

Explicit.

In het midden van fol. 8r staat in rubriek: Waer antkerst gheboren sal zijn en hoe. Zoals in een potloodaantekening (Lucidarius v. 5429) staat aangegeven is de op fols. 8r-11r voorkomende tekst een fragment uit Die Dietsche Lucidarius, de Mnl. bewerking van het Latijnse leerdicht Elucidarium dat in dialoogvorm geschreven werd en aan de H. Anselmus van Canterbury (11^e eeuw) wordt toegeschreven. Ph. Blommaert heeft in zijn Oudvlaemsche Gedichten III (Gent, 1851), pp. 1-74 de Mnl. versie uitgegeven naar Hs. 15642 van de K.B. te Brussel. Het fragment dat in Hs. II 116 voorkomt, stemt overeen met de verzen 5428-5574 in Blommaerts uitgave, met weglating evenwel van vv. 5494-5500 en vv. 5539-5544. Er zijn een aantal spellingvarianten in het fragment waarvan hier alleen het begin en het einde volgen:

Incip. Nv verstaet wel ende hoert

In babelonien die grote poert

Expl. Dan sullen verrisen alle te samen

Die zielen metten lichamen.

De tekst die in het Hs. hierop volgt (fols. 11r-13v) is voorafgegaan door de rubriek:

Hier na volghet zij hu bekant
Eene prophetie van bulscamp.

Deze bekende tekst werd door C.-P. Serrure in het Vaderlandsch Museum III (1859-60), 423-430 uitgegeven. Het is de oudste, bekende versie van een profetie die ook nog in latere bewerkingen voorkomt en gedurende eeuwen een grote bekendheid blijkt genoten te hebben.

De reeks rijmspreuken die op fols. 13v-14v voorkomt is voorafgegaan door een rubriek die de indruk kan wekken dat alle erop volgende spreuken over het huwelijk zouden handelen, alhoewel dit in feite alleen voor de eerste spreuk het geval is. De spreuken zijn ongelijk in omvang en alhoewel rode paragraaftekens het begin van elke spreuk schijnen aan te geven, lijken in de vijfde spreuk de laatste drie verzen een afgerond geheel te vormen. De laatste drie spreuken slui-

[p. 92]

ten wat de inhoud betreft nauw bij elkaar aan.

þ Het behouft wel ende⁽³⁹⁾ het es goet

Dat men den persoen wel kinne,

Eer men te vaste an legghe de minne.

In proverben staet ghescreuen,

Al hebben zij goet⁽⁴⁰⁾,

Zij leeden een arem leuen.

⁺ þ Die⁽⁴¹⁾ wille wandelen telker stede,

Die wachte ziere woerde van scerper snede,

Want men qualic gheweten can,

Wie deen den anderen duecht jan⁽⁴²⁾.

þ Het es jammer⁽⁴³⁾ dat zij zijn zo scone,

Die nyders entie luustervincken,

Voer die edele goede persoene,

Die noede aercheit⁽⁴⁴⁾ souden dijncken.

Het es zeere quaet eten⁽⁴⁵⁾ en dryncken

Met luustervijncken daer zij zijn:

Met sconen worden zij tfat vul meten⁽⁴⁶⁾,

En achter rugghe scieten zij haer venijn.

þ Van hu te scuwene clappaers en clapsterigghen,

Hare wandelinghe⁽⁴⁷⁾ die es swaer,

An quade menschen mach men leeren,

Oncuusheit, dobbelen⁽⁴⁸⁾, drijncken⁽⁴⁹⁾ en sweeren,

Tontide drijncken ende eten⁽⁵⁰⁾,

Ende oec die vastendaghe vergheten,

(39) ende: het Hs. heeft Ende.

(40) Na goet staat een verwijzingsteken naar de woorden hebben zij onruste die in dezelfde hand onder de regel toegevoegd werden.

+ [fol. 14r]

(41) Die: het Hs. heeft Sie.

(42) jan: het Hs. heeft Jan. De betekenis is: gunt, toeschrijft.

(43) jammer: het Hs. heeft Jammer.

(44) aercheit: slechtheid, bedrog.

(45) eten: het Hs. heeft Eten.

(46) tfat vul meten: iemand volmondig loven.

(47) wandelinghe: omgang, verkeer. Het vers betekent: met hen om te gaan is een bedenkelijke zaak.

(48) dobbelen: het Hs. heeft Dobbelen.

(49) drijncken: het Hs. heeft Drijncken.

(50) eten: het Hs. heeft Eten.

[p. 93]

 

Ende oec alle die ghebode,

 

Die men hauden zoude van gode.

 

 

 

þ Die vroet wille zijn ende gheheert,

 

Die sal wandelen⁽⁵¹⁾ metten goeden,

 

⁺ Ende hem van den quaden hoeden,

 

Ende eist niet ombehoersam⁽⁵²⁾

 

Te gader een wulf ende een lam?

 

Daer bij zit, daer bij leert⁽⁵³⁾,

 

Condi hu gheraden goet,

 

Soe muechdi hu hauden ouer vroet.

 

 

 

Die hier also leeft

 

Dat hem god de helle gheeft,

 

Die heeft hier als een dwaes gheleeft.

 

 

 

þ Senica, die wijze⁽⁵⁴⁾ spreect:

 

Die zinen toeren⁽⁵⁵⁾ zo wreect

 

Daer hi hem seluen bi ontheert,

 

Hij en es niet wel gheleert.

 

 

 

þ Die wijse salemoen doet versinnen

 

Dat men smenschen wijsheit binnen

 

In zijn verdraghen mach bekinnen.

 

 

 

þ Die wille verdraghen leeren

 

Peinse⁽⁵⁶⁾ om die passie ons heeren⁽⁵⁷⁾,

 

Die also vriendelic verdrouch,

 

Dat men naect an den cruce slouch.

De groep verzen waarin volgens de titel ‘tbeghin van alre wijsheden’ wordt uiteengezet (fols. 14v-16v) bestaat uit vijftien spreuken van nu eens vier dan weer zes paarsgewijs rijmende verzen. De derde laatste spreuk bevat echter slechts drie verzen waarvan het eerste niet rijmt, zodat we kunnen vermoeden dat hierna een vers verloren gegaan is (zie verder). Het begin van elke nieuwe spreuk is in het Hs. aangeduid door rubricering van de eerste letter.

(51) wandelen: omgaan.

+ [fol. 14v]

(52) ombehoersam: ongepast.

(53) Het vers betekent: met wie men omgaat, daar ondergaat men de invloed van.

(54) Het Hs. heeft dittografie van die wijze.

(55) toeren: toorn.

(56) Peinse: het Hs. heeft Veinse.

(57) ons heeren: het Hs. heeft ontheeren.

[p. 94]

Met uitzondering van de voorlaatste spreuk komen alle de hierna volgende tekstjes samen met vele andere voor in het perkamenten vijftiende-eeuwse handschrift 7970 van de Fideikommissiebibliotheek te Wenen. De verzameling uit dit Weense handschrift werd door Wilhelm Bäumker uitgegeven⁽⁵⁸⁾. De voornaamste varianten worden in voetnota meegedeeld.

Alder wysheit fondament
Es dat men gode mint en kent⁽⁵⁹⁾,
⁺ Daer vele sotte lettel vp rouken⁽⁶⁰⁾,
Die lieuer ydele glorie zouken.

Hij es wijs die gode mint,
Hij es wijs die hem seluen kint,
Hij es wijs die hem wacht van sonden,
Hij es wijs die goet en quaet can gronden⁽⁶¹⁾,
Hij es wijs die de doet ontziet⁽⁶²⁾,
Hij es wijs die quaet gheselscap vliet.

Hij es zod die hem te vele onderwint,
Hij es zod die hem te vaste verbint,
Hij es zod dien tsine niet en ghenoucht,
Hij es zod die hem met sotten voucht.

Die altoes metten goeden wandelt,
Hoe zottelike dat hi hem andelt,
Hij moet altoes met eeren leuen.
Die volghen wille den quaden,
Ende pleghen⁽⁶³⁾ harer daden,
Hij⁽⁶⁴⁾ moet int hende sneuen.

Die meeste wijsheit die men vint,
Dats dat elc hem seluen kint.

(58) Wilh. Bäumker, ‘Mittelniederländische Spruchdichtungen’, Jb. des Ver. f. ndt. Sprachforschung XIII (1887), 106-107.

(59) De eerste twee verzen werden naar een ander Hs. uitgegeven door W. De Vreese, ‘Middelnederlandsche Gedichten, Liederen en Rijmen’, Ts. Ned. Taal- en Letterk. XX (1901), 280.

+ [fol. 15r]

(60) rouken: zich bekommeren om.

(61) gronden: doorgronden, onderscheiden.

(62) ontziet: het Weense Hs. heeft ansiet

(63) Na pleghen volgt in het Weense Hs. oec.

(64) Hij: in het Weense Hs. Die.

[p. 95]

 

En daer toe die meeste rijcheit

 

Dijnct my zijn ghenouchtelicheit⁽⁶⁵⁾.

 

⁺ Want wien ghenoucht⁽⁶⁶⁾ datti heeft,

 

Hij es een⁽⁶⁷⁾ die rijcste die leeft.

 

 

 

En es nyemen arem, sonder alleene⁽⁶⁸⁾,

 

Dien dat zine⁽⁶⁹⁾ dijnct te cleene,

 

Laet hu ghenoughen int ghevouch,

 

Die tsine ghenoucht es rijc ghenouch.

 

 

 

Die meeste heere dat es trauwe,

 

Trauwe es alre heeren vrauwe.

 

Hij es wijs en wel gheleert,

 

Die alle dijnc int beste keert.

 

 

 

Gherechtich, Ontfaermich⁽⁷⁰⁾, Wetende, Milde,

 

Die dese viere poynte wel hilde,

 

Hij soude hemelrike ghewinnen

 

En alle de weerelt zoudene minnen⁽⁷¹⁾.

 

 

 

Hoefsche⁽⁷²⁾ tale en groet oetmoet,

 

Brijnct alle dijnc ten besten.

 

Daer bi es verswighen goed,

 

Die can bedwinghen zinen moet,

 

Hij verwint⁽⁷³⁾ ten lesten,

 

Dies zal hi in vruechden vesten⁽⁷⁴⁾.

 

 

 

Oetmoet⁽⁷⁵⁾ es zoete ende zachte,

 

En heeft al goed in haer ghedachte.

 

⁺ Oetmoet⁽⁷⁶⁾ breect allen strijt,

(65) ghenouchtelicheit: genoegen nemen met wat men heeft (zie volgende verzen).

+ [fol. 15v]

(66) ghenoucht: het Weense Hs. heeft genoech is.

(67) es een: het Weense Hs. heeft is.

(68) Dit vers luidt in het Weense Hs.: Niemant en is arm dan hi alleen.

(69) Dien dat zine: het Weense Hs. heeft Die syn guet.

(70) Ontfaermich: het Weense Hs. heeft barmhertich.

(71) minnen: het Hs. heeft winnen.

(72) Hoefsche: het Hs. heeft Hoessche.

(73) Na verwint staat in het Weense Hs. voirwaer.

(74) in vruechden vesten: op vreugde zijn gedrag bouwen. De zesde regel van deze spreuk komt niet voor in het Weense Hs.

(75) Oetmoet: het Weense Hs. heeft Oetmoedicheit.

+ [fol. 16r]

(76) Oetmoet: het Weense Hs. heeft Oetmoedicheit.

[p. 96]

 

Oetmoet⁽⁷⁷⁾ verledicht allen⁽⁷⁸⁾ nijt,

 

Die der oetmoet wille pleghen,

 

God en salne niet⁽⁷⁹⁾ begheuen.

 

 

 

Dies zijt seker ende ghewes,

 

Datti⁽⁸⁰⁾ meer te prizene es

 

Die zinen grammen moet bedwijnct,

 

Dan die een borch⁽⁸¹⁾ met crachte wint.

 

 

 

Weetti wat ic ghescreuen zach?

 

Wilstu verwinnen, zo verdrach.

 

Moghestu verwinnen dine vijf zinne,

 

Sekerlic du suls verwinnen.

 

Laetstuse oec dijn meester wesen,

 

Du ne suls nemmermeer ghenesen⁽⁸²⁾.

 

 

 

Die wel⁽⁸³⁾ can verdraghen, swighen en horen,

 

Vele rusten es in hem gheboren⁽⁸⁴⁾.

 

Swijcht, hoert ende verdraecht,

 

So en weet nyemen wat ghi saecht⁽⁸⁵⁾.

 

 

 

Gode minnen ende ontzien,

 

Sonde scuwen ende vlien,

 

Ghe[r]ne vergheuen, node wreken,

 

En van⁽⁸⁶⁾ vianden wel te⁽⁸⁷⁾ spreken,

 

⁺ Die dit dade, god saude hem gheuen

 

Bliscap na dit corte leuen.

 

 

 

So wien dijnct datti ghenouch can,

 

Hij en wert nemmermeer vroet⁽⁸⁸⁾ man,

 

En wien dijnct dat hi es wijs,

 

Van sotheden haut hij den prijs⁽⁸⁹⁾.

(77) Oetmoet: het Weense Hs. heeft Ende si.

(78) allen: het Hs. heeft allem.

(79) salne niet: het Weense Hs. heeft salne nymmer.

(80) Datti: het Weense Hs. heeft Dat eene.

(81) borch: burcht.

(82) Van deze zesregelige spreuk komen alleen de eerste twee verzen in het Weense Hs. voor.

(83) wel: dit woord ontbreekt in het Weense Hs.

(84) In het Weense Hs. luidt dit vers: Vele rusten sal hem geboeren.

(85) saecht: het Weense Hs. heeft iaecht.

(86) Na van staat in het Hs. w doorstreept.

(87) Na te staet in het Hs. spreke doorstreept.

+ [fol. 16v]

(88) vroet in het Weense Hs. staat wiis.

(89) Dit vers luidt in het Weense Hs.: Die draecht van alre sotheit priis.

[p. 97]

Het volgende stuk (fols. 16v-17r) draagt het misleidend opschrift Eene curte proverbe; in werkelijkheid volgt een niet onverdienstelijk vroom gedicht van zeven strofen. Dit gedicht staat in het Hs. als proza geschreven; de beginletter van elk vers werd echter met een hoofdletter en het begin van elke nieuwe strofe met een kapitaal in rubriek aangeduid. Elke strofe bestaat uit zes korte verzen met als rijmschema aabccb. Een uitzondering hierop is echter de laatste strofe die slechts vijf verzen telt en waarin wellicht het tweede vers uit het origineel weggevallen is.

Daarop volgen twee proverben van ongelijke lengte (4 en 8 verzen) en van verschillend rijmschema, die qua inhoud los staan van elkaar en van het voorafgaande gedicht, alhoewel niets in het Hs. zelf daarop wijst.

Het es wel tijt
Dat diedelijt
Van eerderike
In my faelgiere⁽⁹⁰⁾,
Ende ic viziere
Vp hemelrike.

Ic ben gheen kint,
Ic hebbe ghemint
De ydelhede.
Het es mine bate,
Dat icse late,
En gode anbede.

Sijn loen es cranc,
En sonder danc,
Die der weerelt dient.
Alstu waens leuen,
Bestu doet bleuen,
Sich lieue vrient.

Also helpe mi god,
Hij es een sod
Van sinen zinne,
Die latet gode,

(90) faelgiere: bezwijkt, ophoudt.

[p. 98]

 

En zine gebode,

 

Om eerdsche minne.

 

 

 

Want eerdsche dijnc

 

Faelgiert varijnc⁽⁹¹⁾

 

Al bi natueren,

 

En hemelrike

 

Mach eeuwelike

 

In mij ghedueren.

 

 

 

Willic verwinnen,

 

So moetic minnen

 

Den heere hier bouen,

 

Die mi mach gheuen

 

Eewelic leuen,

 

Hem willic louen.

 

 

 

Ic ben mesdadich,

 

God es ghenadich,

 

Hij zij mijn troest,

 

Want tallen stonden,

 

Huut minen zonden,

 

Hi mi verloest.

 

 

 

Dat beghinsel der wiser leere

 

⁺ Dats de vreese gods ons heeren,

 

Ende alre vroescap fondament

 

Dats dat de mensche hem seluen kent.

 

 

 

O mensche dinen vorledenen tijt

 

Ghedijnct en dijnre vrienden trauwe,

 

Vreese dijnre vianden nijt,

 

Jeghenwordeghen tijt bescauwe,

 

Toecommender tijt so wes vp dijn hoede,

 

Hope no duchte niet te zeere,

 

Hautti in ghestaden moede,

 

Alre dijnc danct onsen heere.

 

Explicit

Pas na deze rubriek ‘Explicit’ kondigt een nieuwe titel ‘Vele proverben’ aan (fols. 17r-19r), alhoewel men dit opschrift reeds vóór de twee laatste rijmspreuken verwacht. De vijftien spreuken waarvan het begin steeds door een rood paragraafteken aangegeven werd, zijn

(91) varijnc: spoedig.

+ [fol. 17r]

[p. 99]

zeer ongelijk in lengte en variëren van een enkel tot twaalf verzen. De wijze koning Salomon en Seneca worden als autoriteiten aangehaald, de laatste een ‘Gewährsmann’ voor een eerder heidens stoïcijns aandoende levenshouding.

þ Hij es wijs die dende vermeerct

Vander dijnc daer hi tbeghyn af weerct.

Al heuet tbeghin een goet behaghen,

Thende moet den last draghen⁽⁹²⁾.

þ Hoeren, meerken, zwighen, weerken.

þ Duechdelichede es een cierlic cleet

Dat bouen aller chierheit⁽⁹³⁾ geet;

Die dat cleet van duechden heeft an ghedaen,

Die es ouer al wel ontfaen,

Hij es ghemint in⁽⁹⁴⁾ zine daghen,

Van den ghenen diene noyt en saghen.

þ Den abite doet men nu groet heere⁽⁹⁵⁾,

Maer de duecht mint god onse heere.

⁺ Ghi sult gaen in simpeler cuuschede,

Senica seit: salich es hi, zijt seker des,

Die zijns selfs zo meester es,

Dat hi den dach van den morghen

Ombeiden dar⁽⁹⁶⁾ zonder sorghen.

þ O mensche, peinst in aller tijt,

Wanen ghi quaemt, en wat ghi zijt,

En wat ghi emmer werden moet,

Als die doet comt onverhoet⁽⁹⁷⁾.

(92) De twee regels Al heuet... draghen staan in het Hs. in de kantlijn toegevoegd, met een verwijzingsteken in de tekst.

(93) chierheit: sieraad, opschik.

(94) in: het Hs. heeft In.

(95) Het habijt bewijst men nu grote eer.

+ [fol. 17v]

(96) ombeiden dar: verwachten durft.

(97) Een zesregelige versie van deze spreuk werd uit het Cromburgse Hs. uitgegeven door W.H.D. Suringar, Van Zeden (Leiden, 1892), p. 23:

O mensche, ghedinct in alre tijt,
Wanen ghi quaemt, ende wie ghi sijt,
Ende waer hu te vaerne betaemt,
Ende wat ghi waert, eer ghi hier quaemt,
Ende wat ghi endelijc werden moet,
Ende dat die doot comt onuerhoet.

Cf. ook L. Indestege, Middelnederlandse Geestelijke Gedichten, Liederen, Rijmspreuken en Exempelen (K.V.A. Gent, s.d.), p. 96, n^o 65.

[p. 100]

 

þ Senica seit, die heere groet,

 

Die wise en pijnt hem cleen no groet,

 

Te weenne om ziere kinder doet,

 

Noch oec omme ziere vriende goet,

 

Altoes heeft hij vast in den moet,

 

Dat hijt verdraecht in zine zinne,

 

Als hij zijn herte leech daerinne⁽⁹⁸⁾,

 

Dat hij hem emmer moet volghen,

 

Alldus verdraecht hijt onverbolghen.

 

 

 

O mensche als ghi steerft werddi ghedeelt in drien,

 

En als elc een deel heeft van dien,

 

Hij ne gaeft niet om dander beede,

 

Want die de siele heeft in zijn gheleede⁽⁹⁹⁾,

 

Hij en gaefze no om den lichame no om tgoet,

 

Ende thoyr⁽¹⁰⁰⁾ es also ghemoet

 

⁺ Dat zij niet en gauen dat goet,

 

Want den woormen es bequame den lichame,

 

Dat zine niet en gauen om de ziel no om tgoet.

 

Hieromme es hi wel verwoet⁽¹⁰¹⁾,

 

Die ziele en lijf auontuert

 

Om rijchede die onlanghe duert.

 

 

 

þ Die es van zinne vroet,

 

Weet dat hij stellen moet

 

Elken dach in diere ghebare⁽¹⁰²⁾

 

Oft zinen lesten dach ware.

 

 

 

þ Saelmoen peinst in zinen moet

 

Datti soude kiesen wijsheit voer goet.

 

Hij peinsde dat in zinen moet:

 

Adde hij wijsheit, hy adde goet

 

Want hij bewaerter hem met, des zijt vroet,

 

An ziele, an lijf, an goet.

(98) De twee verzen Dat hijt... daerinne staan in het Hs. in de kantlijn, met een verwijzingsteken in de tekst.

(99) gheleede: macht.

(100) thoyr: de erfgenamen.

+ [fol. 18r]

(101) verwoet: dwaas.

(102) ghebare: wijze.

[p. 101]

 

þ In den jonghen daghen

 

Soudemen goet winnen ende behaghen

 

Dies men van noede es in de haude daghen

 

Die gherechtich es ende goet,

 

Als ons scrifture verstaen doet.

 

Die in zine jonchede ghenouch heeft,

 

⁺ En tote in zine audde leeft,

 

Die dan heeft breke⁽¹⁰³⁾ van goede,

 

Dat es dobbele aermoede,

 

Ons seit saelmoen, die wijze man,

 

Dat die doet gheuen can.

 

 

 

þ Senica zeit, die groete heere,

 

En mint den clappen⁽¹⁰⁴⁾ niet te zeere,

 

Daer volghet altoes breke⁽¹⁰⁵⁾ na.

 

Die wijse can van verren verzien

 

Dinghen die namaels mochten messchien.

 

Proper zo eist den vroeden,

 

Baet te zoukene in hoeden.

 

Onsen onghevalleghen⁽¹⁰⁶⁾ zin

 

Doen wij gapen om ghewin,

 

Wij willen dat ons niet en bestaet⁽¹⁰⁷⁾,

 

Dat ons bestaet, en willen wij also niet.

 

 

 

þ Scone zeden sonder ouermoet,

 

Lettel spreken en tselue goed,

 

Van vremden dinghen niet onderwinden,

 

Gherechticheit altoes verzinnen,

 

Onduecht vromelic wederstaen,

 

En metten vroeden te rade gaen,

 

⁺ Ende te poynte connen verdraghen,

 

In noede bistaen zinen maghen,

 

Te maten nemen en gheuen,

 

En altoes vroedelic leuen,

 

Die dese .x. poynte heuet an,

 

Mach wel heeten een vroet man.

 

 

 

þ Wat es vander scoenheit, die ghi ziet,

 

Daeromme dat men der minne pliet⁽¹⁰⁸⁾?

 

So slacht der blomme⁽¹⁰⁹⁾, die staet int groene,

+ [fol. 18v]

(103) breke: gebrek.

(104) den clappen: het praten.

(105) breke: twist, ruzie.

(106) onghevalleghen: rampzalige.

(107) bestaet: toekomt.

+ [fol. 19r]

(108) pliet: beoefent.

(109) blomme: het Hs. heeft blomne.

[p. 102]

 

Die verdroecht na haren sayzoene,

 

Als die ghene die heeft verloren,

 

Scoenhede ende guere⁽¹¹⁰⁾.

 

Die scoenhede es een cranc toeuerlaet:

 

So zoe meer ter audde waert gaet,

 

So zoe meer vergaet en dwijnt,

 

Dat zo ten hende niet en schijnt.

 

 

 

þ Hij doolt arde zeere, dat ghijt wet,

 

Die de scoenhede jeghen de duecht zet.

 

Beter es een leelic, wijs man,

 

Dan een onwijs, arde scoen man,

 

Die juecht die es verwaent,

 

Domphede⁽¹¹¹⁾ eist diet hare vermaent.

 

 

 

þ Dat es een zalich mensce, ende .j. goet,

 

Die de vreese gods, al onghelet,

 

In alle zine gheweerken zet.

Het gedicht Van tijtverlies (fols. 19r-22v), toegeschreven aan de Gentse dichter Boudewijn vander Lore⁽¹¹²⁾ werd door Ph. Blommaert⁽¹¹³⁾ uitgegeven naar de versie die voorkomt in Hs. 192 van de Bibliotheca Hulthemiana (nu K.B. Brussel, Hs. 15589-623). Een vergelijking van de door Blommaert gedrukte tekst met die welke voorkomt in het Hs. dat ons hier bezighoudt, heeft echter aangetoond dat de versie in Hs. II 116 belangrijke, afwijkende lezingen heeft en over het algemeen een veel betere versie van het gedicht bevat. Verscheidene plaatsen die in Blommaerts uitgave onverstaanbaar zijn krijgen een aanvaardbare betekenis door vergelijking met de hierna volgende versie. In voetnota's worden de afwijkende lezingen uit Blommaerts uitgave aangegeven⁽¹¹⁴⁾.

⁺ Ic quam ghegaen al in eene keerke,
Daer ic vele scoender zaerken

(110) De twee verzen Als die ghene... guere staan in het Hs. in de kantlijn, met een verwijzingsteken in de tekst; guere rijmt met verloren.

(111) Domphede: domheid.

(112) Frans Mathys, Boudewijn van der Luere, een Gentsch ‘sprookspreker’ der XIVe eeuw (Lic. Verhandeling Gent, 1944).

(113) Ph. Blommaert, Oudvl. Ged. II (1841), pp. 109-110.

(114) De talrijke spellingvarianten werden niet opgenomen. Om de vergelijking te vergemakkelijken, werden de verzen genummerd. Hoofdletter B duidt Blommaerts uitgave aan.

+ [fol. 19v]

[p. 103]

 

Sach ligghen, rikelike ghehauwen,

 

Daer onder heeren, ende vrauwen,

5

Groete meesters, ende prelaten,^5.

 

Die alle hare rikelike ghezaten^6.

 

Hadden ghelaten alte male,

 

En waren in die donker zale^8.

 

Varen wonen van zeuen voeten.

10

Ic las die letteren met goeder moeten,

 

Na des carnacioens bediet,^11.

 

Ende hoe dat elc bi namen hiet,

 

Die daer onder begrauen lach,

 

Ende int laetste daer ic zach^14.

15

Een den meesten zaerc ghehauwen,^15.

 

Die eeneghe oeghe mochte scauwen.^16.

 

Al adde daer onder, des zijt wijs,^17-18

 

Gheleghen een conijnc darijs,

 

Alexander, ofte Ector,^19.

20

Eene tomme die niet was dor^20.

 

Van sconen weerke, die saghic weluen.

 

Al daer ouer in my seluen^22.

 

En constic niet ghewerden vroet,

 

⁺ Wanen comen mochte tgoet

25

Dat lach an die tomme reene,^25.

 

Van gaude, en van dieren steenen,^26.

 

Voert saghic an die tombe verchiert,^27.

 

Letteren die waren gheammelgiert:^28.

 

Ic lasse, en zij orconden dies,

30

Dat daer onder lach tijt verlies.

 

 

 

My veranderde daer bi den zin,^31.

 

Doe hoerdic, ter tomben in,^32.

 

Eene voys, na mijn bediet,^33.

 

Die sprac: ‘En vervaert hu niet,

35

Ende ne wilt oec nyewer gaen,^35.

 

Maer my hoeren, en wel verstaen,^36.

5. Groete: B Hoghen;

6. alle: B welke; ghezaten: woonplaatsen;

8. die: B ene;

11. des carnacioens bediet: wat het jaartal mededeelt;

14. daer: B dat;

15. meesten: B moeysten;

16. scauwen: B anscouwen;

17-18 deze verzen luiden in B: Oec lach daer, dies sijt wijs, / Maniere dies conincs Darijs. De versie in B is blijkbaar corrupt;

19. Voor Alexander staat in B Ocht;

20. B Van werke en was, die saghic welven;

22. ouer: B omme;

+ [fol. 20r]

25. B Dat ane die tomme lach allene; tomme: graf(zerk);

26. dieren steenen: B dierbaer stene;

27. Voert: B Oec;

28. B Letteren gheamaliert: geëmailleerde of geschilderde letters;

31. My: B Doen; daer bi den: B mi mijn;

32. Voor Doe staat in B ende;

33. voys: B stemme;

35. oec nyewer: B van hier niet;

36. my: B wilt; wel: ontbreekt in B;

[p. 104]

 

En willet orconden voort

 

Den volke dat ghij ziet en hoort,

 

Van my en sal hu niet messchien.’

40

Doe seindic my, en bleef mettien^40.

 

Hoerende na die stemme claer,

 

Die bescheedelic sprac daer naer:^42.

 

 

 

‘Hoerdijt, tijtverliesekijn,^43.

 

Als meest alle mensche zijn,

45

Die nu vp de weerelt leuen,

 

Dies hem zoude therte beuen,^46.

 

⁺ Wisten zijt also ict weet,

 

Die de meeste in der namen heet,^48.

 

Es die meeste tijt verlies,^49.

50

Die meest edelt, die meest riest,^50.

 

En es die onsalichste na de doet,^51.

 

En es ter weerelt heere zo groet,

 

Noch prelaet zo hoghe ghewijt,

 

Dat hi orbuert zinen tijt,

55

Also ne hem god heeft verleent,

 

Dat noch swaerlic zal beweent

 

Van hem wesen, eer yet lanc.^57.

 

Die rechte souden gaen, zijn manc,

 

Die zien souden, die sijn blent,^59.

60

Ende in duechden ombekent,^60.

 

Die ghesonde zijn worden lam,

 

Die goedertiere verwoet en gram,^62.

 

 

 

Die vroede die zijn worden spilde,^63.

 

Sij zijn vrec die waren milde,^64.

65

Die gheuers die zijn worden ghier,

 

Die heleghe keerke es pursemier,

 

Voercoep ende symonie,

 

Thoeft der heeren es reynaerdie.

 

Suptijlheit es nv scalcken vont,^69.

70

⁺ Waerheit es der trauwen oncont,^70.

 

Wille dat es worden wet,

 

Foerche es voer trecht gheset,^72.

40. Doe seindic: B Ic sechende;

42. naer: ontbreekt in B;

43. Hoerdijt: B Hoerstu;

46. B Dies hem therte mochte beven;

+ [fol. 20v]

48. de: ontbreekt in B;

49. Es: B Die es; tijt verlies: B tijts verliest;

50. edelt: B edel; riest: B ries;

51. En es die: B Ende die;

57. wesen: B werden;

59. sijn blent: B sijn worden blent;

60. B Die oude die sijn worden kint. Dit vers rijmt niet met het voorgaande en is dus wellicht corrupt;

62. goedertiere verwoet: B goedertierne sijn verwoet;

63. vroede die: B gerechte;

64. B Die vrecke die sijn worden milde;

69. B Suptijlheit dats scalken gront;

+ [fol. 21r]

70. B Waerheit wies ontrouwe orcont. B is zeker corrupt;

72. Foerche: B fortse. De betekenis is: macht;

[p. 105]

 

Costume, vzage, ende eennighe quaet,^73.

 

Int bouc van preuelegen staet.

75

Singette, zeghelinghe zijn ghedwas,^75.

 

Dat zekerheit van trauwen was.

 

 

 

Die pennijnc es der weerelt Eere,

 

Dat scande was, es worden Eere,

 

Dat heere was, es worden scande,

80

Gods vriende zijn der weerelt viande,

 

Die goedertiere heeten beesten,^81.

 

Die liede steruen recht met feesten,^82.

 

En zij trauwen sonder vruecht,^83.

 

Aude rijchede es worden juecht,^84.

85

Die jonghe kintscheit, die niet en weet,^85.

 

Es wethaudere of beleet.^86.

 

Het werden kinderen, rudders, en papen,

 

Deen kint gaet bi den anderen slapen,

 

Eer harer eenich es vutjaert,^89.

90

Sy gaen ghewapent sonder baert,

 

En moeyderen elc anderen sonder nijt,^91.

 

Vrauwen draghen mans abijt,

 

 

 

⁺ Die mans gaen ghecleet ghelijc wiuen,

 

Nyemen mach zonde metten liue^94.

95

Doen na tweerc der luxure.^95.

 

Maghe, vriende, en ghebuere,^96.

 

Elc anderen haer wijfs ontvryen.

 

Papen, wethauders, hauden amyen^98.

 

Bouen haer belof van trauwen.

100

Lettel scamen hem de vrouwen,

 

Die maechden hebben baut ghelaet.

 

Bastaerdie varijnc gaet

 

Al bouen wettelike trauwe.^103.

 

Dies mach men nv ter weerelt scauwen^104.

73. vzage: B saghen: B is corrupt; eennighe: B ander. De lezing in B is beter;

75. B Suptijlheit, scalcheit, dat's ghedwas; singette: kleine zegels, zegelringen; zeghelinghe: het zegelen, waarmerken; ghedwas: dwaasheid, B huwen; vruecht: B vrucht. De lezing in B is minder goed en rijmt trouwens waardeloze symbolen. De versie in B is zonder twijfel corrupt;

81. heeten: B heet men;

82. B Ende dat volc dat steerft met feesten;

83. trauwen: ook niet met het volgende vers;

84. rijchede: B kintscheit;

85. Die: B Ende;

86. Es: B Waent men; beleet: overheid, gezagdrager;

89. vutjaert: B verjaert: uutjaren d.i. verjaren, komt in het Mnl. Wdb. niet voor;

91. En moeyderen elc: B Elc die moert. B is corrupt;

+ [fol. 21v]

94. zonde metten; B zonde doen metten. B heeft hier wellicht de goede lezing;

95. Doen na tweerc: B na dat woert; B is corrupt;

96. B Manne, maghe ende ghebueren;

98. B Papen ende wethouders die houden amien;

103. bouen: B Boven;

104. B Des men ter werelt mach aenscouwen;

[p. 106]

105

Plaghe, en destrucxie menegherande,

 

Van bloetsturtinghen, en van brande,

 

Van watere, en steerften vorleden,^107.

 

Maer wies toten daghe van heden^108.

 

Gheschiet es, dan es maer spel,^109.

110

Tgherechteghe sweert es arde snel,^110.

 

Het es gheslepen an beeden zijden,

 

Hoet sal steken ofte snyden,^112.

 

 

 

Weet lettel yemen eer hijt prouft,

 

Sij werden jammerlic bedrouft,

115

Die aerme vorseide dulle riesen,^115.

 

⁺ Die haren tijt aldus verliesen,

 

Ghelijc dat ic hebbe verloren.^117.

 

Dies raut my dat ic ye was gheboren,^118.

 

Dat ic den tijt van minen leuen,

120

Hebbe ter weerelt dus ghegheuen.^120.

 

Mijn vleesch dat was zo zeere gheprijst,^121.

 

Daer zijn de worme met ghespijst,^122.

 

Die ziele ghescepen en gheprent^123.

 

Na gode, nv doghet zo swaer torment,^124.

125

Dar waert dat ic als nv vare,^125.

 

Ware mine redene openbare

 

Onder tvolc, dat ware wel noet.^127.

 

Die stemme versuchte, ende ic verscoet^128.

 

Aldoe huut minen vizioene.^129.

130

Nu biddic elken het es te doene,^130.

 

Datti hem verhoede dies,^131.

 

Datti niet ne heete tijtverlies.

 

Die doet es snel, cort es de tijt,

 

Der weerelt loen es onproffijt,

135

Die na den lichame es de meeste,^135.

 

Es de mintste na den gheeste.^136.

 

Maer nyemen en wille zijn ghecastijt,^137.

 

Al raet men hem zijn proffijt;

107. B Van water, van steerften hier voerleden;

108. toten: B noch;

109. Gheschiet es: B Es gesciet;

110. arde: B alsoe;

112. Hoet: B Maer hoet;

115. Die aerme: B Dese voerseide; riesen: vermetelen;

+ [fol. 22r]

117. B Als ic den minen hebbe verloren;

118. B Mi rouwet dat ic noit was geboren;

120. ghegheuen: B overgegeven;

121. vleesch: B lijf;

122. zijn de: B sijn nu die; ghespijst: B ghespijt;

123. Die: B Mijn;

124. Na gode, nv doghet zo swaer: B Na mijn werken swaer;

125. ic als nv: B ic rechte;

127. dat: B het;

128. versuchte: B suchte;

129. Aldoe: B Aldaer;

130. B Ic rade elken dien heeft te doene;

131. Dit vers luidt in B Dat hi hem verwachte dies;

135. Die na den: B Want wie in dem;

136. mintste na: B menste in;

137. Maer: B Ende; wille zijn: B wilt wesen;

[p. 107]

 

⁺ Dat Zijnre zielen mede gaet,

140

Het dijnct hem na de weerelt quaet.^140.

 

 

 

Dus bliuen de herden metten scapen

 

Al verloren in der zapen,^142.

 

Ende elc wille spreken metten broede,^143.

 

Dus gaet de reghele buten loede,

145

Ende de kerre buten pade,^145-146.

 

Ende de closse buten der trade,

 

Ende ouer den waghen sprijct de coe,

 

En dat mer vele zeide toe,^148.

 

En mach niet verbetert zijn.^149.

150

Maer van der luere baudewijn^150.

 

Bidt elken, die dit ziet of hoert,^151.

 

Datti niet en zij ghestoert,^152.

 

Maer neme exempel bi der dijnc.^153.

 

Die heere die naect ant cruce hijnc,^154.

155

Ende int graf lach in den tempel,^155.

 

Die late elken mensche exempel^156.

 

Hier an nemen, na zijn proffijt,

 

Datti niet verliese zinen tijt,^158.

 

Also my dochte in minen vizioene,^159.

160

God sterke ons allen in weldoene.

 

 

 

Amen.

Op fols. 23r-24v volgen elf rijmspreuken en gedichten die in het Hs. geen opschrift dragen. Het eerste vers van elk ervan wordt aangeduid door een rood paragraafteken. De eerste tekst is een paarsgewijs rijmend gedicht van zestien verzen over ‘.xiiij. zaken die de weerelt zeere mesmaken’. Hierop volgen zes ook paarsgewijs rijmende spreuken van ongelijke lengte, daarna een zich op de ‘wize heere’ Salomon beroepend gedicht van zestien eveneens paarsgewijs rijmende verzen waarin de ‘poynte zonderlinghe’ worden opgesomd ‘die gode haet bouen allen dinghen’. De kleine verzameling besluit met drie rijmspreuken van ongelijke lengte. De eerste ervan, die een eigenaardig rijmschema vertoont, sluit wat de inhoud betreft aan bij de zevende tekst uit de reeks.

+ [fol. 22v]

140. Het: B Dat;

142. zapen: veld, heide;

143. Ende: B Want; broede: B vroede (lees broede);

145-146. Deze verzen ontbreken in B; trade: spoor, baan;

148. vele zeide toe: B vele meer seide hier toe;

149. En mach: B Soe en mocht;

150. luere: B Loren;

151. dit ziet of: B dit leest ochte;

152. ghestoert: B ghescoert (lees ghestoert);

153. bi der: B bi deser;

154. die naect ant: B die an 't;

155. in: B voer;

156. elken mensche: B elken kersten mensche;

158. B Soe dat hi niet en verliese den tijt;

159. in minen vizioene: B in visioene.

[p. 108]

 

⁺ þ Een vroet man, in⁽¹¹⁵⁾ zine gheweerke dul,

 

Haut ende zijns leuens vul,

 

Joncman die noede hoert tghebod,

 

Ryc man die noede gheeft dor god,

 

Kerstin man die de keerke haet,

 

Arem man, houerdich in zijn ghelaet,

 

Conijnc, ongherechtich en loes,

 

Bisscoppe, ghierich en boes,

 

Heere die noede seghet waer,

 

Vrauwen in zuuerheden niet claer,

 

Ommesaten⁽¹¹⁶⁾ onbedwonghen,

 

Ende tghemeente, der wet ontspronghen,

 

Meesters zonder⁽¹¹⁷⁾ leere,

 

En heere zonder heere,

 

Dit zijn alle .xiiij. zaken,

 

Die de weerelt zeere mesmaken.

 

 

 

þ Jonc man, hebt in uwen moet

 

Altoes reyn ghepeyns en goet.

 

Het es in den jonghen⁽¹¹⁸⁾ scamelhede,

 

Ende in den auden wijshede.

 

 

 

þ Hoerdijt ghi, joncman rijc van maghen,

 

Peynst om uwe aude daghen;

 

⁺ Hebdi dan niet bi te leuene,

 

Hu maghe en hebben niet vele te gheuene.

 

 

 

þ Ay arem maech, vremt gast,

 

Waer ghi comt, ghi zijt een last,

 

Ende daremste dijnc van eerderike,

 

Dats een arem mensche die was rike,

 

Want al den tijt datti leeft,

 

Te min vriende datti heeft.

 

 

 

þ Alle chierhede van eerderike,

 

En alle clergie diere ghelike,

 

En al eerdsche moghenthede,

 

En alle rijcheit van scatte mede,

 

En alle dijnc zonder waen,

 

Al staet int curte te vergaen.

+ [fol. 23r]

(115) in: het Hs. heeft In.

(116) Ommesaten: ‘omliggende’ volkeren, buurlanden.

(117) Na zonder staat in het Hs. een h doorstreept.

(118) jonghen: het Hs. heeft Jonghen.

+ [fol. 23v]

[p. 109]

 

þ Gheminthede so⁽¹¹⁹⁾ verdient met duechden des,

 

Dat al dat volc hu vrient es,

 

En dat ghi niet en leeft met bedwanghe,

 

So muechdi leuen langhe,

 

En wandelen tallen steden,

 

In goeder rusten ende in vreden,

 

Ende god sal hu toe gheuen

 

Naer dit lijf dat eeuwelic leuen.

 

 

 

⁺ þ Alst al es ghezeit,

 

So en suldi nyemen hu heymelicheit

 

Ontdecken, gheloeues my,

 

Hoe goet vrient datti hu zij,

 

En zij datti mueghe

 

Raet gheuen die hu dueghe,

 

Sonder uwen priester alleene,

 

Die en suldi dijnc negheene,

 

Helen van uwen mesdaden:

 

Ghi sult hem segghen, vp gods ghenade,

 

Met rauwen,

 

En god sal hu berauwen scauwen,

 

Ende hu uwe sonden vergheuen,

 

En setten hu int eeuwelic leuen.

 

 

 

þ Saelmoen zeit, die wize heere,

 

Sesse dinghen haet god onse heere,

 

Ende tseuende dijnc, dat wel verstaet,

 

Dats houerdie, die es alte quaet,

 

Entie tonghe lueghenachtich,

 

Ende therte al quaet ghedachtich,

 

En die onnutte dijnc jaghet,

 

Ende valsche orconde draghet,

 

Ende die hande, des zijt vroet,

 

Die doen sturten donnosel bloet,

 

⁺ Ende stellen voet omdat zij

 

Aerch beloepen verre ende bij,

 

Entie weder ende voert

 

Sayen onder broeders discoert:

 

Dit zijn de poynte zonderlinghe,

 

Die gode haet bouen allen dinghen⁽¹²⁰⁾.

(119) Gheminthede so: minzaamheid zij.

+ [fol. 24r]

+ [fol. 24v]

(120) De laatste verzen Dit zijn... dinghen zijn onder aan het blad toegevoegd met een verwijzingsteken in de tekst dat echter verkeerdelijk tussen het vierde en het derde laatste vers aangebracht werd.

[p. 110]

 

þ Heymelike dat hu gheschiet,

 

Dan⁽¹²¹⁾ suldi vertrecken nyemen niet,

 

Hoe goet vrient dat hi hu zij,

 

Noch hoe lief dat ghi en hebt,

 

Want als ghijt hem al hebt ghezeit,

 

So zijdi zijn vry eyghin dan,

 

Ende hu vrientscap

 

Moet verkeeren in viantscap,

 

Dat zo mochte verkeeren,

 

Datti hu namaels mochte ontheeren.

 

Het es een vry man,

 

Die eenen anderen bidt te helene dan,

 

Datti selue niet ghehelen en can.

 

 

 

þ Die gode begheeft,

 

En an de weerelt cleeft⁽¹²²⁾,

 

Alst comt te eenen sceeden,

 

So es hi quite van hem beeden.

 

 

 

þ Och wat hij al verliest,

 

Die tijt voer eewicheit verkiest!

Het grootste deel van het Hs. wordt ingenomen door de berijmde vertaling van de zeven boetepsalmen (fols. 25r - 37r), waarbij in rubriek een gedeelte van de vertaalde Latijnse verzen toegevoegd werd. Deze psalmenvertaling draagt het gerubriceerde opschrift: Hier beghint de zeuen sallem. Deze psalmenberijming komt ook in andere handschriften voor: zie G.J. Meyer, ‘De zeven Boetepsalmen, en andere stukken, berijmd in de eerste helft der XIVe eeuw’, N. Werken v.d. Mij. der Ned. Letterk. V (1841), 1^e Stuk, 187-239. Zie ook L.D. Petit, Bibliographie der Mnl. Taal- en Letterkunde (Leiden, 1888), I, n^o 890-897 en II, n^o 1658.

Het handschrift eindigt met een onvolledig bewaard religieus gedicht (fols. 37v-38r), voorafgegaan door de titel (in rubriek): Den gheesteliken .A.B.C. Drie verzen zijn volledig verloren en van drie andere bleven alleen de beginwoorden bewaard. Op enkele spellingvarianten na komt dit gedicht overeen met het gedicht Den ABCDE is dit, dat, naar een ander Hs., door Willem de Vreese werd uitgegeven⁽¹²³⁾. Het gedicht komt ook nog voor in Hs. Suppl. fr. 1329 van

(121) Dan: dat en.

(122) In het Hs. staan vv. 1-2 op een regel geschreven, naast elkaar.

(123) W.L. De Vreese, ‘Middelnederlandsche Gedichten, Liederen en Rijmen’, Ts. Ned. Taal- en Letterk. (1901), 266-267.

[p. 111]

de Bibliothèque nationale te Parijs en in Hs. Misc. 278 van de Bodleian Library te Oxford.

Bij de versie van het gedicht in Hs. II 116 dient alleen opgemerkt te worden dat in De Vreeses uitgave er slechts 28 vv. zijn, terwijl er hier (de verlorene meegerekend) 30 zijn, met daarna nog de twee hierna volgende eigenaardige verzen die echter waarschijnlijk niet tot het gedicht behoren:

Conscience⁽¹²⁴⁾ en arem liede
En hebben gheen vriende.

(124) Vóór Conscience staat in het Hs. Reyne doorstreept.

(10) Het paragraafteken in rubriek staat in het Hs. naast de tweede regel.

+ [fol. 5r]

+ [fol. 5v]

+ [fol. 13v]

+ [fol. 16v]