Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1969

[p. 1]

Een teruggevonden handschrift van de 16de-eeuwse Brugse kroniekschrijver en ‘Poëet’ Willem Weydts
door Dr. R. Willemyns

I. Inleiding

In 1869 gaf E. Varenbergh een historische kroniek uit⁽¹⁾, van de hand van een zekere ‘Guillaume Weydts’, een Brugs ambachtsman die zijn relaas gaf van de gebeurtenissen tijdens de Calvinistische overheersing in Brugge. Varenberghs uitgave was om twee redenen merkwaardig: enerzijds was de auteur G. Weydts een volslagen onbekende van wie men niet meer afwist dan wat hij in zijn kroniek over zichzelf meedeelt, en anderzijds was het stuk geschreven in een zeer intrigerende spelling, waarvan de uitgever zegt: ‘...comme il écrit de la même façon qu'il parle, et qu'il parle le dialecte brugeois, on est obligé, en le lisant, de se familiariser un peu avec sa manière avant de le bien comprendre. Il ne faut pas non plus aller chercher dans la grammaire les règles de l'ortographie dont il fait usage: elle est fort irrégulière, suit la prononciation des mots, les élisions et autres licences extra grammaticales, usitées chez le peuple.’⁽²⁾. Begrijpelijkerwijze wordt de filoloog bijzonder nieuwsgierig wanneer hij deze regels leest en verlangt hij, op het manuskript, deze karakterisering aan de werkelijkheid te toetsen.

Dat zulks totnogtoe niet is gebeurd, is waarschijnlijk toe te schrijven aan de moeilijkheden om het oorspronkelijk handschrift terug te vinden. Geholpen door een voetnoot, waarin de uitgever zegt: ‘Il (= het manuskript) appartient aujourd'hui à la bibliothèque du Pensionat de Melle lez-Gand.’⁽³⁾, konden we door een gelukkig toeval weer de hand leggen op dit verloren gewaande stuk. Het bevindt zich nog

(1) ‘Guillaume Weydts: Chronique flamande 1571-1584’, Gent, Brugge, Den Haag, 1869.

(2) Varenbergh, o.c., p. xi-xii.

(3) ib., p. xiii.

[p. 2]

steeds in Melle, in de bibliotheek van het College van de Paters Jozefieten, waar echter niemand van de aanwezigheid van dit manuskript enige weet had. Na enig zoeken in een stapel gele omslagen konden we het, 100 jaar na Varenbergh, weer boven halen⁽¹⁾.

Het manuskript, dat nogal erg heeft geleden (folio één is helemaal verdwenen en vooral de eerste en de laatste folio's zijn aan de randen zeer sterk aangevreten) bevat, zoals Varenbergh trouwens had aangekondigd, veel meer dan alleen die Brugse kroniek. De folio's zijn ± 21 cm hoog en ± 16 cm. breed. Het onbeschreven gedeelte links en rechts samen beslaat nauwelijks één cm. Ook boven- en onderaan werd de vrije ruimte tot het strikte minimum beperkt. Ieder folio bevat tussen de 21 en de 27 regels (zonder kolommen) en alle folio's, behalve f^o 93 v^o en de helft van f^o c v^o zijn volgeschreven door één hand, die van Weydts. De oorspronkelijk blank gelaten stukken zijn later door een 17de-eeuwse hand beschreven geworden.

Het handschrift is van papier (zonder watermerk) en ingebonden in een stuk beschreven perkament. Van het eerste blad is enkel in de linkerbovenhoek een stukje overgebleven. Op de rectozijde leest men: ‘Desen bouck...’, op de verso-zijde, onder elkaar: ‘cuenincx raet - Daet - verlaet’ (een rijmpje?). De volgende drie folio's zijn ongenummerd⁽²⁾. Vanaf het vierde folio begint een Romeinse nummering van i tot ixl⁽³⁾ die vanaf 41 tot en met 80 in Arabische cijfers verder gaat. Vanaf f^o 56 begint echter een nieuwe (Arabische) nummering: folio's 56 tot en met 80 zijn dus dubbel genummerd; vanaf f^o 80 valt de oude foliëring weg en het volgende blad draagt alleen nog nummer 26 der nieuwe foliëring. Na f^o xxij is één folio per vergissing niet genummerd, zodat de foliëring op het blad daarachter met xxiij verder gaat. De folio's xxvj, ixl, xl en 43 ontbreken. Van de folio's 61 tot en met 68 is aan de rand en onderaan zowat 1 cm. verwijderd. De oorzaak van deze op het eerste gezicht nogal rommelige nummering is waarschijnlijk vrij simpel. Vanaf f^o 56 begint de Brugse kroniek. Dat heeft Weydts apart willen nummeren. Daar hij wellicht eerst het manuskript gedeeltelijk vooraf genummerd had, kreeg hij, door een foute berekening, een aantal dubbel gefolieerde bladen.

(1) Wij maken graag van de gelegenheid gebruik om de heren studieprefekt en bibliothekaris hartelijk te danken voor het vriendelijk onthaal en de bereidwilligheid waarmee ze me toelieten in de bibliotheek van hun college te zoeken.

(2) Wij noemen ze a, b en c.

(3) folio's 9 en 10 zijn echter Arabisch genummerd.

[p. 3]

Het manuskript bestaat uit achttien ingenaaide katernen, alle van acht folio's, behalve nr. 5 dat er zestien, nr. 7 dat er twee, nr. 10 dat er zes, nr. 14 dat er twaalf en nummer 18 dat er negen bevat. In het totaal zijn er dus: 3 (ongenummerd) + 52 (= 55 + 1 - 4) + 93 = 148 folio's. Oorspronkelijk moeten het er dus 153 geweest zijn.

We geven thans de nauwkeurige inhoud van het geschrift:

f^o a r^o:	een aantal berijmde spreuken;
f^o a v^o:	1 gedichtje (incipit ‘[hebt] ghy een quaet wyef Sondaech’) en drie berijmde spreuken;
f^o b r^o-v^o:	een beknopte en onduidelijke inhoudstafel van het manuskript;
f^o c r^o-v^o:	genealogie van Weydts en de geboorte van zijn zeven kinderen;
f^o i r^o-55v^o:	verslag van een reis naar Spanje;
f^o 56 r^o:	(= f^o 1 r^o van de nieuwe nummering) ‘Hier beginnen sommige zaeken dye tot ofte ontrent Brugghe gheschiet sijn’ (geschreven door een 17de-eeuwse hand);
f^o 3 r^o:	(vanaf nu nieuwe nummering) ‘Dyt es van zommeghe zaeken dye gheschyet zyn hyer te Brugghe ende daer ontrendt’, in Weydts hand. Die kronijk gaat door tot f^o 79 r^o;
f^o 79 r^o:	(onderaan): ‘hyernaer volcht een cort vermaen van den valschen zyn van de luterjaenen’, tot en met f^o 81 v^o;
f^o 82 r^o:	‘Een Venes dyerken hebbyc uutvercoeren’, een minnedicht door Varenbergh gepubliceerd, p xviij-xix;
f^o 83 r^o:	een ‘balade’,: ‘O nederlandt, nederlandt ghy vaerdt een hydoene pleyn’;
f^o 84 v^o:	‘Aensyet ons Heere in deser allende’, een achrostichon op het alfabet (zie Varenbergh p. 163);
f^o 85 r^o:	‘Den twyfelachteghen Mensche’, een diskussie over het geloof (zie Varenbergh p. 158 vv.). De bij Varenbergh vermelde titel ‘Dyt es de claeghe van den twyfelachteghen mensche ende de antworde van de andere relyzyonysten’, staat echter niet in het hs;
f^o 88 r^o:	‘Gesten vande guen daerinne begrepen huerlieder claeghe’, een gedicht, tot en met f^o 92 v^o;
f^o 92 v^o:	(midden) ‘Conforteert my o heere laudabyle’, een kort gedicht;
f^o 93 r^o:	‘Vraghe: Ick en ben gheen vleesch, nochtans van vleesch ghecommen’, een raadsel waarvan de oplossing luidt: ‘dyt es een penne om scryven, raet vel’ (Varenbergh, p. 157);

[p. 4]

f^o 93 v^o:

Een aantal versjes in de 17de-eeuwse hand van Barbara van Beversluys.

Vermelden we nog dat in de Brugse kroniek (f^o 1r^o tot f^o 79 r^o), ook de paragrafen Arabisch genummerd zijn van 1 tot 116. Daarna valt deze paragraafnummering weg.

II. Tekstuitgave.

Wij geven thans een diplomatische uitgave van die delen van het manuskript die door Varenbergh niet werden gepubliceerd. Ook de 55 folio's lange beschrijving van Weydts' Spanje-reis laten we weg. We hopen dit verslag bij een andere gelegenheid te publiceren.

Door middel van..., hebben wij aangeduid dat iets onleesbaar is (soms door een vlek, maar meestal omdat het manuskript op deze plaatsen is aangevreten). De verdwenen tekstgedeelten die wij met vrij grote zekerheid meenden te kunnen rekonstrueren, hebben wij tussen [ ] geplaatst.

De zeer schaarse afkortingen (vrijwel alleen en(de), v(er) en p(er)) hebben wij stilzwijgend opgelost. Ingevolge het gebruik terzake, lieten wij de afkorting van namen (bv. = Philips) onopgelost. Hoofdletters hebben wij geschreven (of weggelaten) waar de moderne regels dat eisen. Bovendien hebben we, ter bevordering van de leesbaarheid, een sobere interpunktie aangebracht. Verder hebben we steeds de ‘Voorschriften bij het uitgeven van geschiedkundige teksten’ van de ‘Koninklijke Commissie voor Geschiedenis’⁽¹⁾ gevolgd.

Wat de verklarende voetnoten betreft, wij zijn dank verschuldigd aan de Professoren A. Van Loey en E. Rombauts, die ons enkele verhelderende raadgevingen verstrekten. Enkele noten van Prof. Rombauts hebben wij ongewijzigd overgenomen en met (Rb) gemerkt.

(1) Brussel 1955.

1. De eerste folio's.

⁺ - Verstaet vel myn bediet

al zyet ghy de lyeden, ghy en kense nyet.

- Ick vas eens ricke ende dat was f[yn],

maer nu moet eet eens anders z[yn],

+ f^o a r^o

[p. 5]

 

my en es niet ghebleeven

 

dan dat ic om godts wille hebbe ghegheven.

 

- In als es lyden. In lyden moet ghy...

 

pacencyhe indt lyden, doet lyden verb[lyden].

 

- Lyden verdracht es god behaect.

 

- Es lyden verblyden, so trueryck zelden.

 

- Vel passen⁽¹⁾ es groete abelheyt;

 

hy moet wel passen dyet zoe zal passen dat l[ev] en

 

ghereydt.

 

 

 

Vye gaet, god blyeft.

 

 

 

⁺ - [Hebt] ghy een quaet wyef sondaech,

 

[So nympt] eenen groeten stock smaendach

 

[Ende] slaetse wel ter kuere dysendach

 

[En] wylse huer nyet beeteren soendach

 

Vo[er] se te maerte waert donderdach

 

[En] de kuntheese niet vercoopen frydach

 

Zoe offerze den duvel saeterdach

 

Zoe maenick alle goede ghezellen

 

Datse maer zees daeghen met een quaet wyf en quellen⁽²⁾

 

- [En] doet gheen vanhoepe en gheeft spaecyhe,

 

[g]odts recht es groet, noch merder zyn gracyhe.

 

- Wrest godts ordel en zyn stranhe sentencyhe,

 

verdraecht melcandere met goede pacencyhe.

 

- Hemye⁽³⁾ es een woerdt van groeter smerte,

 

hemye en quam noeydt hudt blyder herte

 

[die] hemye zecht ende anders nyet,

 

[die draec]ht in zyn herte groet verdryet.

 

⁺ - Hyer in desen bouck zult ghyly[eden lesen] (of: ‘zyen’, ‘vynden’?)

 

de gheboerte van ons tween man [ende vrauwe]

 

ende van als ons kynders ghy zult [de gheboerte]

 

wynden hyer in den eersten.⁽²⁾

(1) Dittografie: in het hs. staat twee maal ‘passen’.

+ f^o a v^o

(2) De onleesbare gedeelten van dit stuk zijn te wijten aan het aanvreten van het ms.

(3) Misschien wordt hier ‘Ay mi’ bedoeld (Rb).

+ f^o b r^o

(2) De onleesbare gedeelten van dit stuk zijn te wijten aan het aanvreten van het ms.

[p. 6]

 

- Ghylyeden zult ock vynden in desen bouck [een]

 

cleen memoerihe van een voiagie van

 

Spaenhe ende de gheneghenheden van duwers[che]

 

steeden ende gheberchte ende van eet lan[dt],

 

ock van den eerste an beghunnende.

 

- Ghylyeden zult ock in desen bouck vynden

 

memoeryhe int corte van een orloeghe [die]

 

onsen ghenadeghen coeninck dom hadde jegh[ens]

 

de wyedte moeren van granaete waer of dom

 

Jan de Austrya vas vry roey⁽⁴⁾ al daer; foly begu-

 

nnende tusschen xxix ende xxx.

 

- Ghyelyeden zult hyer in ock vynden in corte

 

duversche gheschyedenessen van dese orloeghe

 

van desen stadt van Brugghe ende daer ondt[rent].

 

- Hyer int laste zult ghy wynden zommeghe...

 

ofte baladen ofte lyedekens.

 

⁺ - ...[tus]schen de vyerde ende de vyefste

 

...een memoryhe van een cavelhyero⁽⁵⁾ den

 

...van den cuenynck phs.

 

- ...achte een memoryhe van een zwarte.

 

- foly twaelve een memoryhe van een meraekele

 

van een kersten dye ghevanghen vas van de moeren.

 

- [foly] vertyene een memoryhe van een pryes die

 

[gh]evonnen was in een zeeker jaeghen van ossen.

 

- foly tvynchtych een memoryhe van een stadt ghenaempt

 

Gheim daerme tocht eens jaers dat werdych veronyca.

 

- foly drye en tvyntich een memoryhe van een merakele

 

van een scaepherdere gheschyet by den dondere.

 

- ...beghunnende wyvenverctych een memoryhe van de hyntree

 

[v]an de laste cuenegynne Anna van Duuslandt, keysers dochtere.

 

- foly achtenverchtych een memoryhe van eenen groeten noedt

 

gheschyet by de wyndt ende duer de snee.

(4) Prof. Rombauts vraagt zich af of Weydts hier misschien ‘vice roy’ bedoelt.

+ f^o b v^o

(5) Caballero.

[p. 7]

 

⁺ - Guillaeme Weydts was gheboeren op

 

maendach iij maerte tusschen den vyven [ende]

 

den zessen voer de noene anno 154[7];⁽⁶⁾

 

myn vaedere hyedt Lauvereyns Weydts ende [myn]

 

moeder Catelyne Vanden Blocke.

 

- Margaryeta Noppe was gheboeren op den...

 

dach van hoerst⁽⁷⁾ ten tween hueren naer [de noene]

 

op eenen woensdach anno 1544; myn⁽⁴⁾ vaedere h[yedt]

 

Wyllem Noppe ende myn⁽⁸⁾ moedere Margryete Verbeest.⁽²⁾.

 

- Ende wy huuden tesaemen op den 19 dach [van]

 

apryl, te weetene Guillaeme met Magryete,

 

anno 1573.

 

- De gheboerten van de kynderen:

 

- Goerrys Weydts vyerdt gheboeren op den eersten

 

dach van oerst snaech tusschen de aleven [ende]

 

den twaelven, anno 1575;

 

- Catelyne vas gheboeren op den dertychsten

 

dach van novembere, snavens tusschen den zessen

 

aelf ende den zeevenen, op Synte Andryes dach, anno 15[76];

 

- Babeken vyert gheboeren op den zestyensten [dach]

 

van februaryus snavens tusschen den zessen [ende den]

 

zevenen, anno 1577;

 

f^o c v^o - ...en Weydts wyerdt gheboeren opden vychtyensten

 

[dach va]n augustus snaechs den aleven ende

 

[den t]waelven, anno 1578;⁽⁹⁾

 

- ...ken wyerdt gheboeren op den eersten dach van

 

[m]eyhe, snach tusschen den tween ende den dryen,

+ f^o c r^o

(6) Een moderne hand (Varenbergh?) heeft hier het cijfer 7 in potlood boven geschreven.

(7) = oogst (maand).

(4) Prof. Rombauts vraagt zich af of Weydts hier misschien ‘vice roy’ bedoelt.

(8) Varenbergh, die dit stukje citeert, schrijft hier ‘haer’, hetgeen wellicht beter met de betekenis strookt, maar in het hs. staat wel degelijk ‘myn’.

(2) De onleesbare gedeelten van dit stuk zijn te wijten aan het aanvreten van het ms.

(9) Bekijkt men de geboortedata van de eerste vier kinderen, dan ziet men dat er iets niet klopt. Is Catelijne geboren op 30/11/1576, dan kan Babeken bezwaarlijk op 16/2/1577 ter wereld komen, tenzij hier naar de nieuwe stijl dient overgeschakeld: 16/2/1578 dus; maar dan kan weer het vierde kind moeilijk op 15/8/1578 het levenslicht zien.

[p. 8]

 

anno 1580;

 

- [J]orys Weydts vyerdt gheboeren op den achtyensten

 

dach van decembere tusschen den aleven en

 

[a]elf ende den tvaelfven by daghe, 1581.

 

- Pyeter Weydts vyerdt gheboeren op den eersten

 

dach van octobere snach tusschen den eenen

 

en aelf ende den tween, anno 1583.

 

- Wy syn heeren, Wy moeten Ul. heeren ende ghy moet ons heeren;

 

Wy gaen ter kercken als ghylieden moet wercken

 

Wy trauwen Ul. vrauwen ende ghylieden moet de kinders hauden;

 

[Wy h]ooren Ul. vrauwen secreten ende ghylieden

 

[moo]cht se selve niet weten.⁽¹⁰⁾

(10) Dit laatste stukje, vanaf ‘Wy syn heeren’, in de 17de-eeuwse hand van Barbara van Beversluys. (We komen daar verder op terug).

2. ‘Hyernaer volcht een cort vermaen van den valschen zyn van de Luterjaenen’.

f^o 79 r^o	Hyernaer volcht een cort vermaen van den valschen zyn van de Luterjaenen. Zy commen eerst an met schoene spraeke maer in de sterdt lycht huerlyeder fenynck ende vacht hu vel van hemlyeden, wandt eet zyn bedryeghers des mensen.
f^o 79 v^o	Och broeders ende zusters in Cristo, ghelyck vy hoepic al tsaemen zyn, en vyldt nummermeer gheen Luterjaenen gheen ghehoer ghegheven nochte nyet gheloeven, wandt zy zyn muetmaekers ende eet zyn groete dyeven ende groete lueghenaers, ghelyck ghy verstaen^(1) zult hyer volghende in dyt vermaen, wandt zy hebben vel betoecht vadt dat zy zyn.
	Inden eersten hebben zy ghezeydt: eet gheloeve es lyber ende eet es van god een gaeve. Contraryhe hebben zy ghedaen wandt alle catelycke lyeden, gherstelycke ende werlycke, hebben zy bedroghen ende ghedwonghen de catelycke relygye te laetene ende dye heleghe daeghen te wercken

(1) Dittografie: in het hs. staat ‘ver verstaen’.

[p. 9]

	ende te doen wercken ende de catelycke lyeden zeere bedwonghen.
	Zy zeyden vy moeten ons vyanden lyef hebben ende bemynnen ende duecht doen.
f^o 80 r^o	Contraryhe hebben zy ghedaen wandt zy hebben de goede pryersters ende gherstelycke mannen ende relyjuesen ghedoet, bespoedt,^(2) verjaecht; ende beroeft de wethouders ende eet goede ghemente ghevanghen ende hudt de lande ghezonden met een bryeveke. Ende zom huerlyeder goedt ghemact convoscacyhe ende buten de poerte dese hudtghezeyde lyeden beroeft ende ghepylhyerdt ende ghequest om te vermoerden. Dyt hebben zy ghedaen omdat zy alleene zouden ghebrucken huerlyeder valsche relygye ende valsche leerynghe ende quade opynyhe, om datter nyemandt en zoude jeghens zegghen. Zy hebben dye catelycke kercke versmaedt, veracht ende ghebrocken tot den gronde toe, ende de kercke beroeft ende ghepylhyerdt van allen goede ghelyck roevers ende dyeven. Ende zy zeyden dat vaeren tempels van afgodysten ende tempels van sondaeren ende als zy de catelycke kercke in huerlyeder handen hadde, zy hebbender snoedelycker in de presse^(3) ghehouden ende van de reste van de kercke hebben zy turfhoucken
f^o 80 v^o	ghemact ende noch veel verloeren, stynckende houcken ghelaeten, daer de Luterjaenen in macten huerlyeder ghevouch, dat schande vas om zyene. Ende noch van de reste van de kercke hebben zy verhuerdt de boeren om daer in te legghen vruchten van eet landt ghelyck oft vaere een schuere. Daer se van te voeren te cleene vas om de catelycke persoenen te bydden ende om godts dyenst daer in te doene.
	Zy hebben de pryersters veracht ende versmaedt om dat zy nyet en vaeren voer den aermen ghelyck zy vaeren voor den rycken. In contraryhe hebben zy de catelycke kercke bezeten ende als zy de kercke in handen hadde, zoe ghynghen de mynesters ende dye van de consestoryhe vel met de lycken van de rycke persoenen ende de scaemele lycken dye lyeten zy vel alleene commen, ghelyck of bersten vae-

(2) bespot.

(3) preek

[p. 10]

	ren. Ende de rycke lyeden hyelden zy in groete exstyme ende de scaemele lyeten zy draeghen ende macten cleene conversacyhe met den schaemelen. Ende alzoe bedryeghen zy de lyeden met valsche voerden ende schoene spraecke.
f^o 81 r^o	Zy hebben ock gheschympt met eet luuden van de clocken in de catelycke kercke ende zy zeyden dat vaere baes bellen^(4). Ende als zy de kercke hebben ghebt^(5) naer huerlyeder zyn, zy hebben alzoe zeere gheludt met de clocken dat een vonder vas: voer de presse ende naer de presse ende in duversche begraevynghe. Men hoerde noch men zach op zommeghe tyden van al eet luden. Maer zy stoelen veele van de clocken hyer in Brugghe.
	Zy schympten ock zeere met eet stellen van de kerssen voor de heeleghen ende voer dat heelych sacramendt ende inden dyenst vander messe. Ende zy zelve, als ducdallenson^(6) bynnen Brugghe quam, ter heeren van hem mosten branden iiij c torschen. Zoe de Luterjaenen doen lyever de groete^(7) heere voer een mensche ofte voer een veradere ghelyck dat heeft ghebleken van hem. Hyer an cundt ghy vel zyen de valsheyt van de snoede Luterjaenen ofte van dat botte Calvyn.
f^o 81 v^o	Zy verboeden ende zy schympten dat de catelycke vyerden dye heeleghe daeghen ende dye aposteldaeghen ende de vyer evanghelysten daghen en zy zeyden dat al in zettynghe^(8) van menschen vas. Dyt macten zy eet ghemente wys ende zyzelve hebben gheboeden met trompylyhen^(9) omme de staedt ende met zeker gheboet ter allen hudt,^(10) datmen zoude vyeren alle de bydtdaeghen dye Capedo^(11) ende de menysters ordyneren zullen, ghelyck den heeleghen paersdach te vyeren. Nyet en vaeren dese bydtdaeghen gheordynerdt op sondaghen ofte heelychdaghen, maer op wer-

(4) klokken geluid door de ‘baas’ en waarnaar de mensen zich dienden te richten.

(5) Misschien reeds een voorloper van het huidige participium /hεt/.

(6) duc d'Alençon.

(7) verschrijving; in het hs. staat ‘ggroete’.

(8) = instelling, d.w.z. ingesteld door gewone stervelingen.

(9) met trompetgeschal.

(10) Openbaar afgekondigd vanaf de Halletoren op de Markt te Brugge.

(11) Jan Capito, voornaamste protestantse predikant (zie Varenbergh p. 36.)

[p. 11]

kendendaeghen, om dat eet ghemente daer in zoude ontstyck zyn. Dyt es openbaer in settynghe van menschen ende van menschen heelychdach ghemact. Nyemand en mochter jeghens zegghen.

Ende zy schympten met dye heeleghe vergaederynghe ofte prozessyhe te draeghen van de pryesters in de kercke. Ende zylyeden hebben zelve vergaderynghe ghemact ende doen dachvaerden alle dekens met den hedt^(12) op groete boete dat zy zouden commen op den burch vergaderen met den wethouders, te gaene naer de presse in ordene, twee ende twee tsaeme, processyvys alzoe naer de kercke. Alzoe zyn de Luterjaenen vals in al huerlyeder zaeken.

(12) de eed.

3. Balade.

⁺ O Nederlandt, Nederlandt, ghy vaerdt een hydoene pleyn

be...⁽¹⁾

vaer in dat god heeft zyn plaghen ghezonden om ons zon-

den

o heere, en straeft ons niet, noch en laet ons niet in den

hutersten noet

verdt ons alle secxhye⁽²⁾, orloghe, dyerentyt ende die

haesteghe doet

dese zaeken zyn ons straelende indt herte gronde in alle

stonde

her god zyn straffe noch zendt op desen stonden om onse

zonden

zoe laet ons volghen den houden wech ende godts ghebo-

den fyn

o godt, vylse bekeeren die hyer de cause of zyn.
Och moeten vy desen tydt zyen voer ons hoeghen in desen

stonde

eet schyndt dat vy alleene hebben ghedaen de sonde
daeromme dat godt de landen ende alle creatueren es

plaghende

+ f^o 83 r^o

(1) In alle strofen is het rijmschema: aa bb cc dd. We vermoeden dat hier oorspronkelijk ‘be/vonden/’ zal hebben gestaan.

(2) secxhye = sektie: tweedracht door sektevorming (Rb).

[p. 12]

 

boven dyen blyvyedt wolck in huerlyeder boersheyt be-

 

haeghende

 

daer duer dat vy zyn gheplaecht ende commen in den hutersten

 

noet

 

och vaeder verlost ons huten vulven poedt myn joedt⁽³⁾

 

ende en vyldt ons nyet castyen ten hutersten⁽⁴⁾

 

o godt, vylse bekeeren dye hyer de cause of zyn.

 

Wye zullen vy vyten dat desen tyt zoe langhe es staende

 

den goeden ghementen niet, maer tot de huever heeren

 

moeten vy zyn gaende

 

dye altyts jeghens godt ende den cuenynck zyn strydende

 

ende inden val des pryesters ende eet verlies des cuenyncks

 

zyn verblydende

 

daer en heeft gheen ruste gheverst voer zy al hut ghezonden

 

zyn op dyt termyn

 

daer en zal nyemandt blyven, zwoeren zy by den heedt van

 

myn

 

dye contraryhe ons ghereformerde relyzye syn fyn

 

o godt, vylse bekeeren dye hyer de cause of zijn.

 

⁺ Waer zynze nu van de ghereformerde relyzye met huer-

 

lyeder predicanten

 

die gheen zorghe en draghen voor godts leden, maer laeten

 

se sterven op straeten in alle canten

 

es dyt de relyze ende eet gheloeve betoecht met de goede

 

ghewercken zaen

 

eet schyndt an huerlyeder ghewercken te zyne valsche cler-

 

cken opghestaen

 

eet scheen men zoude ock nyemandt om godt wylle hebben

 

laeten gaen

 

men zoude huerlyeder ghedeelt hebben den gheestelycke

 

goeden zaen

 

maer eet vyerdt gheordynerdt tot huerlyeder behouve zaen

 

vylt fyn verstaen

(3) Het door de rederijkers veel gebruikte ‘minioot’ of ‘minjoet’ = vriend, beschermer (cfr. Mak, Rhet. Gloss., p. 255).

(4) Wij kregen niet de indruk dat in het ms. na ‘ten hutersten’ nog iets gestaan heeft. Toch zou men dat, omwille van het rijm met ‘de cause of zyn’, wel verwachten, behalve indien men zou aannemen dat ‘zyn’ hier, zonder klemtoon, tot /zən/ of iets dergelijks kon worden gereduceerd.

+ f^o 83 v^o

[p. 13]

 

o godt, vylse bekeeren die hyer de cause of zyn.⁽⁵⁾

 

Och hadden zy ghedaen zoe zy indt ancommen eet ghe-

 

mente den⁽⁶⁾ te verstaene

 

datter nyemandt en zoude noet hebben om godts wille te

 

gaene

 

ock zyn dyt niet voerden van goede proefeten fyn

 

och broeders, eet moet ock een goeden lyberteyt zyn,

 

want de concencyhe es lyber, eet gheloeve es van godt een

 

gaeve

 

zy zeyden elck naghelken moet ock zyn last draeghen

 

vyllendt dyt nyet vel oprechte broeders zyn in crysto fyn?

 

O godt, vylse bekeeren dye hyer de cause of zyn.

 

Schyndt dyt nyet een goed relyzye te zyne met huerlyeder

 

treken

 

pryersters verjaghen, kercken roeven ende met ghevelde

 

doen breken

 

noch brynen zy eet ghemente in dusent alende

 

met godts heleghen te ontheeren ende godts sacramenten te

 

schenden overblenden

 

godt en heeft ons dat nyet gheleert en wyldt de zyne nyet

 

versteeken

 

zelve heeft hy de coepers ende vercoepers hudt den tempel

 

verjaecht maer niet doen breken

 

hys dit nyet een vast gheloeve? Aenzyet de ghewercken

 

fyn

 

o godt, vylse bekeeren dyer hyer de cause of zyn.

 

⁺ Eet goet gheloeve met de ghewercken te saeme

 

en zal nyet gheneghen zyn jeghens godt ende den cuenynck

 

op te staene

 

maer nyet een cuenynck ghelyck een ander van machte

 

te beseven

 

hy heeft zyn hyndeken⁽⁷⁾ van goudt ende zelvere ende

 

hy es een monarghe verheven

(5) Ook hier klopt iets niet met het rijmschema.

(6) = deden, met synkope van de intervokalische ‘d’, zoals thans in het Brugs.

+ f^o 84 r^o

(7) ‘hyndeken’ betekent eigenlijk ‘eindje’. Volgens Prof. Rombauts waarschijnlijk een verschrijving voor ‘landeken’, doelend op de bezittingen van de Spaanse koning in Amerika, waar zilver en goud aanwezig waren.

[p. 14]

 

gheen rycker noch machtegher en was noeydt indt zwerlys

 

dal⁽⁸⁾ bevonden

 

dan nu desen monarha es bevonden in desen stonden

 

jeghens den machtychsten cuenynck des zwerlys vyllen vy

 

strydende zyn fyn

 

o godt, vyldt huerlyeder bekeeren dye hyer de cause of zyn.

 

 

 

Och broeders, laet ons anhanghen godt ende den cuenynck

 

met zyn goede ghewercken

 

wandt hy tymmert gots huusen ende hy fondert de kercken

 

vaer in godts leeden ende den aermen es vuennende

 

vaer in hy steldt renten om den aermen te spysen ende

 

daer op te stuenende

 

nyemandt tzy vryendt ofte wrymde van buten de lande

 

en sludt hy buten of laet sterven op de straete met schande

 

dyt es een ander gheloeve, eet betucht met de ghewercken

 

fyn

 

o godt, vyldt huerlyeder bekeeren dye hyer de cause of zyn.

 

 

 

Prince,

 

Orlof broeders in cristo ende de ghereformerde relyze mede

 

ghylyeden zydt schenders van godts huusen en kercken

 

ende roevers vandt goedt der stede

 

waer in gheen gherechtycheyt noch vaerheyt es bevonden

 

ghylyeders zydt roevers, raeszerders, stryders in alle ston-

 

den

 

twelcken es contraeryhe der gheboeden van godt

 

hy ghebyet ghy zuldt paeys maeken ende huven vyandt

 

bemynnen zonder spoet

 

zoude god dyt nyet verdryeten wandt den paeysmaekers

 

vyldt men duer sch[yeten] fyn

 

o godt, wyldt huerlyeder bekeeren dye hyer cause of zyn.

 

 

 

Fynes nuevo⁽⁹⁾ 1583

 

Weydts.

(8) in het dal van de wereld.

(9) betekent misschien ‘nieuwe (maand) van het jaar’, dus januari 1583 (Rb).

[p. 15]

4. Gesten vande guen⁽¹⁾, daerinne begrepen huerlieder claghen. xv lxvij 1567⁽²⁾

⁺ 1. Och hoe es de cause met ons guekens ghekeert

eeuwelick zyn wy onteert ende al ons generacihe

wy menden wel dat ons rycke zoude hebben vermerdt

mits dat elck zoe gheleert voieert⁽³⁾ duer de predicacihe

het beghin was goet ende zeer sterk van fondacyhe

wy hadden zeven teghens twee mael zesse⁽⁴⁾

wy en dochtent niet te verliesene tot eenygher spacyhe

maer eylaes het hendeken gheeft anders ghetughenesse

nieuwers en cryghen wy eeneghe addresse

de groote catten met ons als met de musen jocken

qualicken cantmen met ydel handt den havick ghelocken.

2. Hadden ons de groote heeren met vreden ghelaten

boven maten waren wy wel gherust in alle zaeken

maer die hebben ons gheroert ut allen gaten

ende beloofden dat ons gheen dangyer en zouden naeken

ja, dat zy ten hove zoe veele zouden maken

dan den cueninck van spaengnien teghen zynen danck

de inquisycyhe ende placcaten zouden staken

twelck oock ghebuert es, wandt noot hem dertoe dwanck

⁺ dyes hebben wy naer onsen zyn gheleert vry en vranck

tuwasser al coppien gaeve⁽⁵⁾ tgeestelick moeste hem houden ghestylt

maer die hem zelven ketelt, mach lachen als hy wilt.

(1) Betekent klaarblijkelijk ‘geuzen’, met een nogal ongewone synkope van de ‘z’.

(2) In tegenstelling tot zijn ‘kroniek’, waarin Weydts het heeft over de Calvinistische overheersing te Brugge in de jaren 1578-1584, voert hij in deze ‘Gesten’ een geus ten tonele uit de tijd van de Beeldenstorm en de onmiddellijk daaropvolgende troebelen (1566-1567). Al zijn verwijten aan het adres van de geuzen komen in zijn kroniek terug.

+ f^o 88 r^o

(3) vorderen, vooruitgang maken, cfr. Fr. voie, voyeren = de weg volgen(Rb).

(4) misschien doelend op een gelukkige worp bij het teerlingenspel (Rb).

+ f^o 88 v^o

(5) moet gelezen worden: het waren al gave kopijen, d.w.z. gave (d.i. goede, geldige) kopijen (van toelatingsbrieven of ordonantiën) die men aanbracht en op grond waarvan men vrij de nieuwe leer mocht onderwijzen (Rb).

[p. 16]

 

3. Die predicanten sneeuden in dyt Nederlandt

 

zeere abundant quamen zy in beghynnen

 

in corte tyt leerden zy tvolck zoe naer haer handt

 

dat de drie deelen van vieren veranderden van zynnen

 

wy en twyffelden niet, wy en zoudent al verwynnen,

 

want veel gheestelicke persoonen met ons draeyden

 

maer het quaetste was dat buyten en bynnen

 

de martynysten⁽⁶⁾ jeghens onse leeringhe craeyden

 

ende al wast dat wy de zulke ten vullen paeyden,

 

duer de differencye moeten wy commen in weenen

 

twee harde steenen malen zelden zeere cleene.

 

 

 

4. Naer gheen wet en vrachden wy, maer hebber megegheckt

 

alleene waeren wy subiect ons heeren vande consistorie

 

voor hemlieden hadden wy ons leden uut gherect,

 

twaren peerlen van mannen, weert alder glorye

 

van dyerghelycke en lesen wy in gheen historyhen,

 

huer leven wilden zy waghen voor haeren scapen;

 

tenpels stichten zy tot een eeuwyghe memorye

 

⁺ waer in dat gheen deesen der pharyseen en consten betrapen,

 

noch eenyghe afgoderye van monycken en papen

 

maer eylaes zy en wy vinden allomme opstakelen

 

men en gheloeft gheen sant oft hy doet myraclen.

 

 

 

5. Wy waren eens heeren vol blysscap beloken

 

doen het gheestelycke ghedoken lach, cacus duvyeren⁽⁷⁾

(6) Luthersen. De Calvinisten en de Luthersen konden destijds inderdaad niet tot een overeenkomst komen, zodat de religieuze oppositie fel werd verzwakt.

+ f^o 89 n^o

(7) Niet erg begrijpelijk. Misschien wordt met ‘cacus’ bedoeld ‘cackhuus’ (‘Bestekamer, geheim gemak, kakhuis’, Mnl. Wb. III, p. 1112), hetgeen dan misschien enigszins overeenkomt met ‘duvyeren’ (Mnl. Wb. II, p. 487: ‘Schuilplaats, spelonk’; De Bo, p. 283: ‘riool of buis, kolk voor afvoer van gootwater). Beide woorden zouden dan aanduiden hoe de geestelijkheid zich in weinig komfortabele oorden diende terug te trekken. Maar ook wanneer we het zo opvatten mankeert er nog iets aan de zinsbouw. Mak, Rhet. Gloss. p. 140 vermeldt de neutrale betekenis ‘duwier: gebied, landstreek).

[p. 17]

 

twasser keyl deyl⁽⁸⁾ als de quatyeren waeren ghebroken

 

ende de belden huyt den tempels gheweerdt in alle quertyeren;

 

och wat vrucht zachmen ons ooc versyeren

 

als wy huyt den groene velde inde kercke ghynghen preken

 

wy beromden ons dat yeghens stroom eer dryven zoude de revyeren

 

eer wy daer of scheyden of daer huyte te laten steken;

 

wander kercken van Roemen en wylden wy niet hooren spreken

 

ende nu falen wy als hoe dat wy hebben ghestreden

 

de zulcke refuseren die argher zyn te vreden.

 

 

 

6. Noch een wast dit niet ghenoch voor ons Calvinisten

 

wy guekens vonden een ander loose practycke:

 

wy menden te nyete brynghen de papysten

 

met de abdyen weer haerme, weer rycke

 

maer eylaes, dit concept slouch ons ooc zwycke⁽⁹⁾

 

⁺ mits groote mort die ten Gheesberghe was gheschiet

 

ghelyck huerperden lachen, zoe loughen wy van ghelycke

 

als wy hoerden dat ons broeders waren in zulck dangier,

 

twas quaet beghynsel maer ten dochte ons als niet

 

maer nu ghevoelen wy quaet meer op ons welven

 

ten quam noyt yemandt in last of hy dedet hem zelven.

 

 

 

7. Hoe verblyt waeren wy guekens alle gaere,

 

almen ons de maere brochte dat de Westvlaminghen upstonden

 

pryncepaelyck als zy by Doernycke zonder anxt of vaeren

 

de cloosters verbranden, ooc de huusen van playsans aldaer ghevonden

 

maer onlancx duerdyt, twelck wy wel beclaeghen

(8) keyl deyl = kedeyl, cfr. Mak. Rhet. Gloss., p. 227: ‘puik, voortreffelijk, schitterend, fijn’. Over de herkomst schrijft Mak: ‘Een (speelse) vervorming van kedee; vgl. kedin en voor de ey de ei-variant van cadee (I) in WNT?’.

(9) zwijke slaen, cfr. Mak, Rhet. Gloss., p. 530: ‘nalaten, achterwege laten - verwaarlozen, veronachtzamen - niet ten deel vallen’.

+ f^o 89 v^o

[p. 18]

 

te Lannoy⁽¹⁰⁾ betaelden zy meest met hueren craeghen

 

wy hadden wel willen wreken, wy moesten verdraghen

 

veel honden, zechtmen ghemeen, zyn eens hasens doet;

 

zot es hy, dye een ander helpt en zelve blyeft in den noet.⁽¹¹⁾

 

 

 

8. Wat nederlaeghen dat wy guen hebben verdreghen

 

ende hoe versleghen waeren ons broeders generacye,

 

nochtans en const men ons daer by geenssins beweghen

 

wandt noch om Orangyens, noch om Egermonts supplycatye,

 

noch om de laste man en wilden wy statteren⁽¹²⁾ de predycacye

 

maer zoe haest alsmen ons antaste met een alaerme,

 

al spreuwen schieden wy met groeten desolacye

 

ende doen wast allomme eylaes, wach aerme

 

zom blyven zy doet ter platse achter de barme

 

derlycker ghecrys en wasser noyt ghehoert of ghezyen

 

dwaes zyn zy die tperykel mercken ende nyet en vlyen.

 

 

 

⁺ 9. Als de consistorye dat zach, naer Antwerpen zyn zy ghesm...⁽¹³⁾

(10) Troepen van de geuzen, op weg naar het belegerde Valencijn, werden op 27/12/1566 door de regeringstroepen te Lannoy in de pan gehakt (zie ‘Algemene Geschiedenis der Nederlanden’, Utrecht 1952, dl. IV, p. 345).

(11) Deze strofe bestaat slechts uit negen verzen. Ook in strofe 14 ontbreekt een vers, zodat men mag veronderstellen dat Weydts in dit ms. zijn tekst in ‘het net’ schreef en daarbij soms een versregel oversloeg. Aan het rijmschema merkt men alleszins dat het niet de bedoeling was een strofe van 9, resp. 10 verzen te hebben.

(12) statteren = ophouden; cfr. ook strofe 18 vers 2.

+ f^o 90 r^o

(13) Volgens het rijmschema verwacht men hier ‘ghesm[act]’ (?), vermits het rijmwoord ‘verlact’ is. Het rijmschema is trouwens merkwaardig genoeg om er even bij stil te staan. Alle strofen hebben het schema: ab ab bc bc c dd met uitzondering van:
strofe 14: aba-cdeedff
20: ababbcbddee
21: ababcdcddee
22: ababcdbddee
en natuurlijk ook van strofe 9, die maar negen verzen telt.

[p. 19]

 

daert al zact dye eenych graen hebben op huer tonghe⁽¹⁴⁾

 

daer zy hebben het ghemente zoe hebben⁽¹⁵⁾ verlact

 

datse bycans de gantsche staedt hebben bedwonghen

 

maer zeer onlancx duer haer schoene spronghen

 

wandt zy moesten al zelve sprynghen ende dansen

 

alzoe de papysten ende martynysten zonghen

 

ende Hermaenus⁽¹⁶⁾ dyet mende thouden staen metter lance

 

salveerde hem in een tonne als hy ghestelt hadde in persturbacye

 

dus waeren wy aldus ommerynct met veel allende

 

dye quaelyck beghynnen, ghemeenlyck qualyck heynden.

 

 

 

10. Waer zyn nu ghevaeren alle de vosse steerten

 

van vrymde gheverte en hoordyc noyt in eenych gheweste

 

eylacen zy zyn zeere beroeft van haeren begherte

 

ende al zyn de vossen loos, zy waren verschalct in tleste

 

wandt tOusterweele⁽¹⁷⁾ deden zy altsaemen tbeste

 

met huerlyeder hadderenten⁽¹⁸⁾ zeer veel int ghetael

 

nu en weten zy nauwelycke waer vlyeghen te neste

 

men speelter catte nyewers vry, de passaygen zyn ghesloten

 

en als tpeert verloeren es, dan slutmen stael

 

aerme dwaezen, dat haddy behoort toverlegghen int beghyn

 

lettel onderwynts brynt veel rusten in.

 

 

 

11. Och hoe heefmen ons het hooft inden wynt ghehauwen

 

tscheen gheen benauwen en zoude gheschyen uut eeneghe houcken

 

den rooup was dat wy wonder zouden hebben ghebrauwen

 

myts dat tonser assystencye quamen nyet om vercloucken

(14) ‘Wat graens “veel graens op sine tonghe hebben” = iets op zijn geweten hebben, niet zuiver zijn’ (Mnl. Wb. VIII, p. 544 waar de Bruggeling N. Despars wordt vermeld).

(15) Hier staat wellicht een keer ‘hebben’ te veel.

(16) Misschien een toespeling op Herman Modet, een Calvinistisch predikant die in die jaren veel van zich liet horen (Rb).

(17) Te Austruweel of Oosterweel werden Calvinistische troepen, geronseld door Jan van Toulouse, broer van Marnix van St.-Aldegonde, op 13 maart 1567 overvallen door regeringstroepen en uitgemoord.

(18) adherenten, aanhangers.

[p. 20]

 

weel duusent trissche⁽¹⁹⁾ mannen met hueren grooete brouck[en]

 

waer jeghen de papysten nyet zouden hebben durren roer[en]

 

maer twas al hoy, dus moghen wy wel de huere vervloucken

 

dat wy ghemact hebben veel famays⁽²⁰⁾ ende zoe veel voeren

 

ende sy al steelyck ghespeelt ons valsche toeren

 

⁺ tzal ons al bespannen ende brynnen in banden

 

want heeren handen reeken in allen landen.

 

 

 

12. Onwyselyc waeren wy altsaemen bedocht

 

als wy hadden macht ende dye nyet te wercken en leyden

 

dye nyet spreken en consten, hebben wy tonder ghebrocht

 

ons partye lyeten wy vranck gaen vermeyden

 

hadden wy de meswerckens⁽²¹⁾ gheheelt in alle contreyhen

 

ende de duvers met de duven ghedooet al ghemeene

 

zoe en zouden wy nu nyet moeten suchten en schreyhen

 

ende de coten zouden wel mettertyt ghevallen hebben alleene

 

waert nochte doene, wy zoudent al anders trecken te beene

 

ontwyffelyck dees groete slychtycheden ons weel leet es

 

en yser dyent ghesmet te wyle dat heet ys.

 

 

 

13. Hebben wy guen niet wel cause om claghen

 

al ons daghen moeten wy nu in onruste leven

 

verlaeten wyf, kynders, vryenden ende maghen

 

jae, daer wy ghedyent waeren en grootelycx verheven

 

zelve moeten wy tot dyenen begheven

 

en blyde zyn als wy zulcx vinden in eeneghe stede

 

och in wat gat vynden wy ons ghedreven

 

hadden wy met slaken der Inquycycyhe gheweest te vreden

 

ende de lybertheyt ghebruct met eendrachtycheden

(19) lees ‘frissche’?

(20) cfr. Mak, Rhet. Gloss. ‘fammaei’ (p. 157): ‘ontleend aan ofr famee, bruit? Omslag, drukte?’.

+ f^o 90 v^o

(21) Prof. Rombauts meent: ‘Wat zou 'meswerckens' wel kunnen betekenen? Hier zitten waarschijnlijk toespelingen in verborgen op maatregelen tegen de katholieken, die zij hadden moeten doorvoeren en over het nalaten waarvan zij zich thans beklagen!’.

[p. 21]

 

maer neen, wy wylden beter broot dan wyt, tzy jonck of grys

 

met schanden of schaden wortmen ghemeen wys.

 

 

 

14. Och wat zullen wy te hant trecken

 

ofte wat plecke vlyen om te zyn onghequeten

 

in al sconyncxs landt en moghen wy ons hoeft ontdecken

 

⁺ als meutemaekers zyet men ons te galghe waert catrollen

 

dats dat wy verre bystyer zyn want om elck te vuldoene

 

en zouden wy op veele nae nyet toe rollen

 

dyt heeft ons ghedaen tmaken van kercken int gronde

 

en tonderhouden vanden predycanten avont en noene

 

want ons affeeren en sloughen wy geen gaede by cort verclaren

 

wy saghen naer het hennen ey en tgansen ey lyeten wy vaeren.

 

 

 

15. Dus tfondament lycht nu gheheel te ruyne

 

wandt op Walenchyne⁽²²⁾ was ons betrauwen vrouch ende spade

 

maer eylaes zy zyn ter hand ghecommen ten fyne

 

ende hebben hemlyeden ghegheven in sconyncx ghenade

 

maer⁽²³⁾ duere ons aerme guekens zal naken groote schade

 

als slachrenders zullen wy gheleet werden ter doot

 

och dat wy niet en hebben ghedaan by raede

 

vy waeren ghenouch ghewaerschuwet van cleene ende groot

 

maer ons docht nyet dat vy hebben zouden eenyghe noot

 

noch dat ons dusdanyghe deerlycheyt stont te gheschyene

 

als de houde honden bassen, zoe ist tyt huyt te zyene.

 

 

 

16. Och waeren wy nyet berooft van ons zynnen

 

als wy buyten en bynnen de beelden deden in sticken smyten

 

ende boven dyen ghynghen vyf⁽²⁴⁾ dycke, opgheblasen als

+ f^o 91 r^o

(22) Valencijn valt in maart 1567 in de handen van de regeringstroepen onder de leiding van Noircarmes. (Alg. Gesch. Ndln., dl. IV, p. 347).

(23) lees ‘waer’.

(24) lees ‘vy’ = wij (Rb).

[p. 22]

 

spynnen

 

ghestoct, ghestaeft, ghewaepent zeere haert om byten

 

ende de kercken opbraken wyent ooc mochte spyten

 

daer in prekende veel sermoenen vry onbelaen

 

vy macten ons zelven heere, verwachten groot preffyten

 

wandt om roeven ende pylyeren wast meest al ghedaen

 

maer vy vaeren veel te vrouch op ghestaen

 

vy en costen nyet zyen dat ons nacte dusdanyghe schande

 

dye verzynt eer hy beghynt es wys van verstande.

 

 

 

⁺ 17. Twas een quaet advys twelcke ons ghestelt heeft int verwerren

 

het bernen en blaecken van cloosters an elcken candt

 

doen aldereerst ghynghen ons vyanden huer netten sperren

 

ende naemen de zaeken zoe ter herten als dyenaers constant

 

dat vy naer dye dat alome hebben gheleghen int zant

 

weer in Vlaendere, weer in Brabant ten mochte hemlyeden niet lyeghen

 

de predycanten hadden het spaereon⁽²⁵⁾ ruuden intyts tlant

 

ende Breederoo⁽²⁶⁾ es metten ghelde gaen vlyeghen

 

meest heeft hy gheproffyteert dye meest coste bedryeghen

 

ende wy aerme guekens werden lancx zoe povere

 

daer den thuyn nerst⁽²⁷⁾ es, daer gaetmen ghemeene overe.

 

 

 

18. Ons leelyck ansychte hadde noch een nuese ghehadt

 

hadden vy om den grave van Ergmont tpreken wyllen stateren⁽²⁸⁾

 

maer verre van daer vy vyelen veel te brat⁽²⁹⁾

+ f^o91 v^o

(25) onbegrijpelijk.

(26) Heer Hendrik van Breederode, leider van de Calvinistische troepen.

(27) waar de omheining het laagst is.

(28) De graaf van Egmont spoorde de protestanten herhaaldelijk tot kalmte aan en ging er in Vlaanderen uiteindelijk toe over de geuzen te ontwapenen. (R. van Roosbrouck, H. van Werveke, E. Valveke: ‘Geschiedenis van Vlaanderen’, Standaard Boekhandel, zj, dl. IV, p. 156.).

(29) cfr. WNT III, 1, p. 1154: ‘Een voorheen niet ongewoon, doch thans alleen in enkele gewesten nog gangbaar woord, met de betekenis “dartel, levendig, vurig” maar daardoor ook “lastig, wild, onhandelbaar”. Blijkbaar een bijvorm van Prat.’.

[p. 23]

 

ons dochte dat zulcx nemmermeer zoude caueren

 

maer de contrarye vy wel consydereren

 

wandt al tvoorstel es gans ghevallen in dasschen

 

perforce moeten wyt laeten derven ende cesseren

 

ende met Schelde water en zoude vy ons nyet schoone wasschen

 

o doot, comt subyt ende wilt ons tyt verasschen

 

lachesys⁽³⁰⁾ den draet afsnyden tot ons bederven

 

wandt eet leven es ons bytterder dan eet sterven.

 

 

 

19. Adyeu guekercke, zeere nettelycke vercyert

 

gheconfysquyert werdy an tafle van conynck eersaeme

 

wlyet, ghy mynysters dye ons zoe deerlyck hebt bestyert

 

bercht hu, consystorye heeren die gheheel zyt infame

 

trect het hooft in, ghy dyaken weert alder blaeme

 

[r]uumt, ghy ouderlynghen met alder dwaesheyt duervloghen

 

⁺ scheet duer, ghy dachvaerders voor gods ooghen onbequame

 

loopt, ghy breeden raet die ons dicmael hebt gheloghen

 

kerrymt⁽³¹⁾, ghy ghemente twelcke zeer deerlyck zyt bedroghen

 

weent, ghy guekens alle eewelyck zydy confuys

 

ende alomme werdy ontfaen als de zueghe inder joden huus.⁽³²⁾

 

 

 

20. Adyeu predicanten dyet al hebt ghestelt in drychte

 

nyet lychte en werdy yewers meer gheadmytteert

 

adyeu huwelyck, zeere cleen van ghewychte

 

adyeu doopsel, zeere periculeus alsmet⁽³³⁾ grondeert

 

adyeu nachmael, eerstmael van Calvys gheinstytueert

 

adyeu begravinghe, met uwen blaeuwen zack

(30) Een der Schikgodinnen die het levenslot bepalen (Rb).

+ f^o 92 n^o

(31) Een voor het Westvlaams wel zeer ongewone svarabhakti-vorm.

(32) Daar varkensvlees voor de Joden een onreine spijs is, betekent dit zoveel als ‘niet welkom’. Cfr. ‘Hij is zoo wel ontvangen als de zog bij den Jood in huis’ (P.J. Harrebomée: ‘Spreekwoordenboek der Nederlandsche Taal’, Utrecht 1858-1870, dl. II, p. 365).

(33) als men het.

[p. 24]

 

adyeu dsalmen, van Dathenus⁽³⁴⁾ ghecomponeert

 

adyeu voorzaghers⁽³⁵⁾ ende zangheghen, al mact groot gheclanck

 

adyeu gueboucxkens dye caus zyn dat menych gaen manck

 

adyeu ydelheyt der ydelheyt dye wonder hebt ghewrocht

 

dye de oude wech om de neuwe⁽³⁶⁾ laet, es qualyck bedocht.

 

 

 

21. Ic en weet ons guekens gheen beteren raet

 

van dat wy ons mysdaet kennen ende belyen

 

ende boven dyen omme pardoen bydden zonder verlaet

 

wandt tys quaet tyeghens zyn over hooft stryen

 

waeren ons dynghen van God tzou blyven tallen tyden

 

maer ten mach nyet dueren dat met force es in ghestelt,

 

als God zyn apostels sant preken in allen zyde

 

hy verboet hemlyeden force ende gheweldt

 

zy en mochten stot⁽³⁷⁾ draghen, male noch geld

 

ende vy hebben al contraryhe ghedaen als van zynnen berooft

 

hy vynt hem lychtelyck bedroghen, die lychtelyck ghelo[oft].

 

 

 

⁺ Prynce,

 

22. O bermhertich conynck, zeer wys van rade

 

wilt noch ghenade over hu ghemente useren

 

wandt vy zynder in verleerdt tot onzer groeter schade

 

ende en pensen nyet dat ghydt zo qualyck zout interpreteren

 

wy menden wel doen, mys datmen ons hyertoe commoverde

 

maer eylacen vy vynden ons concystoryhe gheel vul ontrawe,

 

wyldy emmers vrake doen en gracye usurperen

 

wreket an uproerders die desen dranck hebben ghebrauwen,

(34) Petrus Dathenus of Pieter Daeten, Calvinistisch voorvechter, geboren te Berg 1531 of 1532, gestorven te Elbing (bij Danzig) 17 maart 1588. Schreef ‘De Psalmen Davids ende andere Lofsanghen uit den Francoyschen Dichte in Nederlandsche overgezet’. Het zal wel op deze bundel zijn dat Weydts hier zinspeelt.

(35) lees ‘voorzanghers’ (cfr. ‘zangheghen’).

(36) lees ‘nieuwe’.

(37) lees ‘stoc’.

+ f^o 92 v^o

[p. 25]

 

ons es leet dat vy ons nyet vaster hebben ghehauwen

 

wy roupen om gracye uut herten, met ooghen beschaempt,

 

penst dat bermhertycheyt den edelen altyts betaempt.

 

fynys.

5. ‘Conforteert my’.

⁺ Conforteert my, o Heere laudabyle
Ontrent ons zyn dy vyanden fyer
Regyert toch tvleesche, gheneert den curabyle
Negglygent en onnachsaem syn wy schyer;
excellent prynce, ghy bemynt dangyer
leeft in ons inwendich, ons menschen spaert
rustych, voorachtig toevlucht ghemeene
cleeft an ons, vastelyck wy syn bewaert
lustych dommynert ghy, godt alleene.

fynys.

+ f^o 92 v^o

6. Het laatste blad⁽¹⁾

⁺ eet / a a / x / es xi / δə / viij / beleeven.

Desen bouck behoort toe

de Deystere Desen bouck behoort toe Vincent

Desen bouck behoort toe Vincent de
Deystere, diese vyndt ofte weder
brynght, die sal hebben eenen pot
mostaert in synen grysen baert.
etc:

Ter weerelt hebbe ick eenen vijandt
In alle plaetsen is hij bekent
In dese vijer reghels staet hij verkeert
Naemt hem mij, soo sijde gheleert.

stijt

(1) de bladschikking is die van het manuskript.

+ f^o 93 v^o

[p. 26]

 

selden tijt sonder strijt.

 

 

 

Dit heeft ghedijcht

 

Barbara van Beversluys etc:

 

Slicht.

III. Historisch belang.

De onbekendheid met de mens Weydts was er de oorzaak van dat in de 19de eeuw een blunder van formaat geslagen werd. Er bestaat van Weydts' manuskript een gedeeltelijk afschrift, dat wordt bewaard op de handschriftenafdeling van de U.B. te Gent⁽¹⁾. J. de Saint-Genois, die van de Gentse hss. een catalogus opmaakte, beging de vergissing onze Weydts te identificeren met een halve naamgenoot van hem, de Brugse 17de-eeuwse magistraat Guillaeme Wyts⁽²⁾. De Brugse archivaris L. Gilliodts-Van Severen nam deze mededeling over en opperde de veronderstelling dat deze raadsheer wellicht zijn naam en beroep veranderde om aan de protestantse repressie te ontsnappen⁽³⁾. Een en ander kan men lezen in het enige artikel dat bij ons weten ooit aan G. Weydts werd gewijd, nl. dat van Prof. Dr. E.I. Strubbe⁽⁴⁾. Het was er hem vooral om te doen te bewijzen dat de ‘kleermaker Weydts’ inderdaad bestaan had en dat de gelijkstelling met de jurist op geen enkele grond berustte. En dat heeft hij duidelijk aangetoond aan de hand van twee archiefstukken. Niet alleen vond Strubbe in het ‘Register van criminele informatien der stede van Brugghe’⁽⁵⁾, dat op 17 mei 1612 voor de rechtbank te Brugge als getuige optrad een zekere ‘Guillaume Weyts poorter ende cleermaecker deser stede’⁽⁶⁾, maar hij kon ook een bewijsplaats aanhalen die alle onzekerheid wegneemt. Weydts beschrijft namelijk in zijn kroniek hoe hij op zeker

(1) nr. 460 van de verzameling.

(2) J. de St. Genois: ‘Catalogue des manuscrits de la bibliothèque de l'université de Gand’, Gent 1849-52, p. 113, nr. 118.

(3) L. Gilliodts-Van Severen: ‘Coutumes de la ville de Bruges’, Brussel 1874, dl. I, p. 147-149.

(4) E.I. Strubbe: ‘De Brugsche Kroniekschrijver G. Weydts’, Biekorf IXL (1933), p. 69-72.

(5) Rijksarchief Brugge, Fonds Brugge-stad, nr. 663.

(6) Strubbe, o.c., p. 71.

[p. 27]

ogenblik, na klandestien mis-horen in een kapel, door Sergeant-Majoor Winckelman wordt opgeleid⁽¹⁾. In het ‘Register van examinatien van Brugghe 1581-1590’⁽²⁾ vond hij namelijk het officiële verslag van deze gebeurtenis.⁽³⁾ Dat de Brugse ‘sceppere’ Guillaeme Weydts dus inderdaad heeft bestaan, lijdt na het artikel van Prof. Strubbe niet de minste twijfel meer; maar dat was dan ook bijna het enige wat over hem te zeggen viel. Aan deze schaarse gegevens kunnen wij nu wel iets toevoegen. In het ‘Bouck vander wet ende dekenen’⁽⁴⁾, waarin niet alleen de nieuwe ‘wet’, maar ook het bestuur van alle ambachten en gilden jaar na jaar werden opgetekend, vonden we G. Weydts zes keer terug: in 1584 werd hij derde ‘vynder’ van het ambacht der ‘sceppers’⁽⁵⁾, in 1588 eerste vinder⁽⁶⁾ en in 1589 deken van het ambacht⁽⁷⁾, een eer die hem ook in 1618⁽⁸⁾ te beurt viel. Tussenin was hij in 1607⁽⁹⁾ en 1610⁽¹⁰⁾ nog twee maal eerste vinder geweest. Hieruit blijkt dan toch dat hij in zijn ambacht een man van enig aanzien was.

In het manuskript geeft Weydts, zoals gezegd, uitleg over zijn afkomst en die van zijn vrouw, alsook de naam en geboortedatum der kinderen. Dat ook de gegevens over zijn huwelijk, ouders en schoonouders kloppen, kunnen we aantonen aan de hand van het kontrakt dat ter gelegenheid van zijn huwelijk werd opgesteld en dat we hier laten volgen: ‘Gregorius Weydts ende Jooris Preters, als voochden van Willem, den zone van Laureins Weydts, die hy hadde by Cathelyne Vanden Blocke zynen wyve, metsgaders de zelve Willem te desen present ende int naervolghende zyn concent doende over hem zelven ter eener zyde. Voort Jooris Noppe ende Ghovaert Verbrake cupere, als voochden van margrete fa Hendric Ververst, zynen wyve, metsgaders de zelve margrete te desen present zynde ende int naervolghende consenterende,

(1) Varenbergh, o.c., p. 65-70.

(2) Rijksarchief Brugge, Fonds Découvertes, nr. 203 bis, op een los blad tussen f^o 50 en 51.

(3) Strubbe, o.c., p. 71-72.

(4) Stadsarchief Brugge.

(5) SA Brugge: ‘Bouck vander wet ende dekenen beghinnende vanden jaere tweentzeventich’, f^o 118 v^o.

(6) ib., f^o 159 v^o.

(7) ib., f^o 171 v^o.

(8) SA Brugge: ‘Bouck vander wet ende dekenen beghinnende van jaere xvj^c zesse’, f^o ii^cxxvj r^o.

(9) ib., f^o xxj v^o.

(10) ib., f^o lvj r^o.

[p. 28]

verselschipt metter margrete hare moedere, over huer zelven ter anderer zyde. Welcke comparanten kenden ende leden, kennen ende lyden, hoe zeker huwelyc apparent was te gheschiedene tusschen den voorn. Willem Weydts ende Margrete Noppe, by zoo verre tzelve voortganc hebben mach naer de ordonnantie van onze moeder die heleghe kercke. Ende dat zo enich finael slot ofte belofte van huwelyc elcanderen belooft hadden ende beloven by desen, te onderhoudene ende vulcommen de conditien ende bespreken, huer verclaerst. Te wetene, indient zo ghebuerde ende gheviele dat naer de consumatie vanden voornoemden huwelycke metten solempniteiten daertoe van noode, de voorn. Willem Weydts storve ende vanden levenden lyve ter doet quame voor de voorn. Margrete Noppe zynen toecommenden wyve, zonder eenich wettelicke hoir van hueren beeder lichame ghecommen zynde, achter te latene in levenden lyve gheboren ofte apparent staende gheboren te wordene, dat in zulc gheval de voorn. Margrete vooren uut hebben, heffen ende behouden zal, alle hueren kleederen, habyten, rynghen ende juwelen alsdanne thueren hoofde, halze ende lichame behoorende ende dienende. Ende tottedien de somme van hondert guldenen in ghelde, te xl gr. tstick, vanden ghereetsten ghoeden dat tzynen sterfhuuse bevonden zal wesen; blyvende daernaer onvermindert omme te deelene in tsurplus vanden anderen ghoederen ten sterfhuuse bevonden, jeghens zynen hoirs ende aeldynghers, elc half ende half naer den rechten ende costumen deser stede van Brugghe. Ende daert ter contrarien ghebuerde ende gheviele dat naer de consumatie vanden voorn. huwelycke, de voorn. Margrete Noppe storve ende vanden levenden lyve ter doodt quame voor den voorn. Willem Weydts, hueren toecommenden man, zonder eenich wettelick hoir van huerlieder beeder lichame ghecommen zynde, achter te latene zo voorseit es, dat in zulc gheval de voorn. Willem vooren uut hebben ende behouden zal al zyne kleederen, habyten, rynghen ende juwelen tzynen lichame dienende, tottedien de somme van vichtich guldenen te xl gr. tstick in ghelde ooc vanden ghereetsten ghelden dat thueren sterfhuuse bevonden zal wesen. Blyvende daer naer onvermindert omme te deelene in tsurplus vanden anderen ghoedinghen jeghens hueren hoirs ende erfghenamen, elc half ende half naer de costume deser stede van Brugghe. Met expressen conditie al waert datter kinderen ofte kint van huerlieder beeder lichame ghecommen zynde in levenden lyve ware ofte apparent stonde gheboren te wordene, ter eerster doot dat dien nietjeghenstaende de lanxtlevenden van hem beeden by virtute van desen contracte van huwelycke, altyts vooren uut hebben, heffen ende behouden zal alle zyne ofte

[p. t.o. 28]

‘f^o 92 r^o van het handschrift, op ware grootte. Op regel 14 bv. ziet men de ch in “menych”, de ck in “manck” en de k in “boucxkens”: op regel 18 ziet men “wy” met “w”, op regel 26 “vy” met “v”.’

[p. 29]

huere kleederen ende habyten, alsdanne ten lichame vanden lanxlevenden dienende ende behoorende. Ende daernaer deelen jeghens de voorn. kint ofte kinderen in alle dandere ghoederen half ende half naer de costume vander stede van Brugghe, al zonder fraude. In kennesse...’⁽¹⁾.

Tot zover hetgeen over Willem Weydts is te vinden. In zijn manuskript is het jaar van zijn geboorte helaas onleesbaar geworden. We lezen ‘154...’: het laatste cijfer is verdwenen. In potlood heeft een moderne hand (Varenbergh?) daar een ‘7’ aan toegevoegd. Dit klopt niet met het citaat in het artikel van Prof. Strubbe, waar over Weydts, op 17 mei 1612 staat: ‘oudt tsestich jaeren’⁽²⁾. Volgens deze bron zou hij dus in 1552 geboren zijn, wat ook niet kan, want het cijfer ‘154...’ is, in Weydts' eigen hand, zeer duidelijk leesbaar. We weten niet wanneer hij gestorven is. Daar hij echter nog in 1618 deken van zijn ambacht wordt, bereikte hij in elk geval een eerbiedwaardige leeftijd.

(1) SA Brugge, ‘Registers van de klerken van de vierschaar’, nr. 839 (1570-1573). Dit kontrakt werd afgesloten op 17 maart 1573, dus ongeveer één maand voor hun huwelijk, in het bijzijn van de schepenen Boodt en Loyseel. We maken graag van de gelegenheid gebruik om de heer A. Schouteet, stadsarchivaris en zijn bediende hartelijk te danken voor hun hulp bij het vinden van deze archivalia.

(2) Strubbe, o.c., p. 71.

IV. Taalkundig belang.

In grote trekken schrijft Weydts natuurlijk dezelfde taal als alle andere 16de-eeuwse Brugse skribenten. Voor de hoofdpunten zijn we dan ook zo vrij te verwijzen naar onze dissertatie over het Middelbrugs⁽³⁾ waar we trouwens herhaaldelijk over Weydts hebben gesproken. Wij kunnen er ons hier dan toe beperken enkele zeer specifieke problemen te bespreken.

Een eerste ‘probleempje’ was eerder van paleografische aard. Wie er de uitgave van Vaerenbergh op naleest, komt tot de konklusie dat Weydts de konsonantengroep die normaal ‘ck’ wordt geschreven,

(3) Roland Willemyns: Bijdrage tot de studie van de klankleer van het Brugs op het einde van de Middeleeuwen’, Brussel 1968 (onuitgegeven dissertatie, U.B. Brussel).

[p. 30]

meestal ‘ch’ aanduidt. Het manuskript scheen deze zienswijze te bevestigen: na de ‘c’ schrijft Weydts gewoonlijk een letter die zeer sterk op de ‘h’ lijkt, maar waarvan het beentje niet naar onder is doorgetrokken, hetgeen met de echte ‘h’ wel gebeurt.

Anderzijds echter gebruikt hij in zeker, steken, kerke, kynderen... een geheel ander teken. De heer A. Schouteet was zo vriendelijk ons erop te wijzen dat het hier inderdaad twee manieren betreft om de ‘k’ te spellen. Varenbergh deed er dus verkeerd aan hier ‘h’ te schrijven.⁽¹⁾ En nu we het toch over de spelling hebben: Weydts gebruikt de letters ‘v’ en ‘w’ door elkaar en neemt daardoor onder zijn epigone stadsgenoten een unieke positie in. We hebben het echter wel degelijk over ‘letters’ en niet over ‘klanken’ omdat we inderdaad niet geloven dat aan de basis van deze ortografische verwarring enige fonetische oorzaak zou liggen. Uit zijn achrostichon op het alfabet⁽²⁾ blijkt dat hij maar een teken kent.

Weydts' taal (zoals hij die schreef) stond veel dichter bij de volkstaal of spreektaal, dan de taal van de administratieve bescheiden en zelfs van de rederijkers Cornelis Everaert en Eduard de Dene. Dit blijkt o.m. uit zijn manier om de uitgang ‘-ie’ te spellen: uit ‘memoryhe’, ‘pacencyhe’, ‘predicatyhe’, ‘sentencyhe’ e.d., blijkt duidelijk dat hij hier een tweeklank wil aanduiden, hetgeen weliswaar met de uitspraak overeenstemt, maar door andere skribenten niet wordt weergegeven. Van de heersende spellinggewoonten heeft hij dus geen benul, dat komt ook in volgende eigenaardigheden tot uiting:

-	in Mvla. teksten wordt in geschrifte heel nauwkeurig onderscheiden tussen scherplange ê in open syllabe die ‘ee’ wordt geschreven, en zachtlange e die ‘e’ wordt gespeld. Weydts' ‘fouten’ tegen deze spelregel zijn legio.
-	De ‘oe’-spelling, waarmee Weydts de lange o (zowel ô als ō) aanduidt, isoleert hem volkomen van alle anderen. Deze spelling wordt minstens sedert het einde van de 14de-eeuw in Brugge niet meer gebruikt, althans niet voor de o-klank^(3). Nu bedoel ik niet dat Weydts hier een konservatieve spelling ophaalt, dat kan heel toevallig dezelfde spelling zijn als vroeger.
-	de letter ‘i’ kent hij nauwelijks (en in zijn twee langere proza-

(1) Een en ander kan rustig worden nagegaan aan de hand van de hierbijgegeven foto van het manuskript.

(2) zie Varenbergh, p. 163.

(3) Willemyns, o.c., p. 74-97.

[p. 31]

	stukken eigenlijk helemaal niet). Spellingen als ‘huerlyeder’, ‘dye’, ‘vyef’ e.d. zijn bij andere skribenten gewoon ondenkbaar.
-	Ongewone spellingen als ‘Spaenhe’, ‘duversche’, e.a. waar men misschien enige fonetische oorzaak achter zou kunnen zoeken, zijn o.i. alleen toe te schrijven aan onbekendheid met de heersende spellinggewoonten.
-	De gewoonte om tussen een klinker en een volgende ‘s’ of ‘z’ een ‘r’ in te lassen, steunt wel op uitspraakoverwegingen: bv. gherstelycke (= geestelijke), bersten (= beesten), gheverst (= geweest), paersdach (= paasdag), hoerst (= oogst)... In onze studie over het Middelbrugs hebben we dit besproken en zijn tot de konklusie gekomen dat het hier een hyperkorrekte spelling betreft^(1). In de tekst van de Brugse kroniek treffen we trouwens nog veel meer voorbeelden aan.

Zeer merkwaardig is Weydts' spelling van het voorzetsel ‘op’. Men weet dat in het huidige Wvla. en ook in het Middelbrugs, deze ‘o’ tot ‘u’ werd gepalataliseerd. Vermits uit talrijke voorbeelden blijkt dat Weydts meestal ‘schrijft zoals hij spreekt’, is dit des te merkwaardiger. Uit de studie van laatmiddelbrugse teksten blijkt dat deze palatalisering beslist bestond en dat steeds ‘u’ wordt geschreven⁽²⁾. We hebben er het raden naar waarom Weydts steeds ‘op’ schrijft, terwijl hij in andere woorden de palatalisering van ogm. ŭ in gesloten syllable zonder volgende umlautsfaktor wel aanduidt. Twee schaarse voorbeelden wijzen er op dat hij de gepalataliseerde vorm wél degelijk kende: ‘upstonden’ (f^o 89 v^o) en ‘uproerders’ (f^o 92 v^o); dit leidt tot de voor Weydts wel bevreemdende vaststelling dat hier... kultuurinvloed een rol zou hebben gespeeld. Nauwelijks aanvaardbaar, maar toch moeilijk anders te verklaren.

In onze dissertatie hebben we ons ook uitvoerig beziggehouden met de ‘verkorting’⁽³⁾. We konden vaststellen dat o.m. in de vervoeging en de samenstelling, vooral voor dentaal regelmatig werd verkort. Toch was het aantal voorbeelden dat we konden aanvoeren eerder aan de lage kant omdat, zo vermoeden we, de Middelnederlander deze verkorte vormen als bij uitstek onbeschaafd aanvoelde. Het veelvuldig voorkomen van lsmact, ‘ghemact’ en verder de vormen ‘belden’ (=

(1) Willemyns, o.c., p. 252-255.

(2) ib., p. 100-105.

(3) ib., p. 181-219.

[p. 32]

beelden, f^o 89 r^o), ‘vrymde’ (= vreemde, f^o 84 r^o en 90 r^o), nacte (= genaakte, f^o 91 r^o) laat ons toe dat aantal voorbeelden enigszins uit te breiden. Het feit dat Weydts meestal geen onderscheid maakt tussen lange en korte vokalen, ook waar van verkorting geen sprake kan zijn, doet aan de bewijskracht van deze excerpten echter niets af. Wijzen we tenslotte op de vorm ‘begunnende’ (f^o b r^o 2 x en f^o b v^o) die het eerder geringe aantal vindplaatsen van dit soort ronding komt aanvullen.⁽¹⁾

Konkluderend kunnen we dus zeggen dat Weydts, ondanks het feit dat het door zijn soms zeer zonderlinge spelwijze niet steeds duidelijk is wat hij precies bedoelt, een taal schrijft die het gesproken Brugs van de 16de eeuw zeker het dichtst nabijkomt. Weydts is geen ‘beroepsschrijver’ en zelfs niet iemand die geregeld de pen hanteert. Uit zijn ms., dat meer een soort familiekroniek is, blijkt duidelijk dat de gedachte nooit bij hem is opgekomen dat zijn geschrift ooit in ruimere kring zou worden verspreid, iets wat zonder de belangstelling van latere filologen en historici trouwens ook niet zou zijn gebeurd.

(1) ib., p. 237-240.

V. Literair belang.

Nu ook iets ter intentie van de literatuurhistorici want, alhoewel men zich daar misschien niet onmiddellijk rekenschap van geeft, we hebben dan toch in zekere zin een nieuwe ‘poëet’ ontdekt. Nu geloof ik niet dat dit, vanuit literair standpunt gezien een enorme aanwinst is; voor zover ik daarover kan oordelen lijkt de kwaliteit van zijn ‘oeuvre’ nauwelijks de kwantiteit te overtreffen.

De berijmde spreuken op de inleidende folio's zijn amper meer dan gemeenplaatsen. Zijn twee langere gedichten ‘Balade’ en ‘Gesten van den guen’ zijn een berijmd aanhangsel c.q. voorloper van zijn historische ‘cronycke’.

‘Balade’ is de neerslag van zijn fanatieke afkeer van al wat protestants is, een afkeer die hij ook in zijn ‘Cort vermaen van den valschen zyn van de Luterjanen’ heeft uiteengezet en die in zijn kroniek op elke bladzijde tot uiting komt. De verzen doen zeer geforceerd aan en alles wordt opgeofferd aan de dwingende eis rijmwoorden te vinden. Ontbreekt hem het poëtisch vermogen om de interne emotie die

[p. 33]

hij wellicht gevoelde te ‘gestalten’, dan bereikt hij zelfs niet de virtuositeit noch de rijmvaardigheid van de rederijkers, van de ‘ambachtlieden’ van de poëzie. De steeds terugkerende klachten zijn: de geuzen hebben hun beloften van vrijheid niet nagekomen, veel mensen verbannen (‘hudt den lande ghezeyt met een bryeveke’), en hebben alles gedaan om de katholieken ook materieel zoveel mogelijk te benadelen. Bovendien profaneerden en vernielden ze de religieuze gebouwen en stonden op tegen de koning van Spanje. Dit gedicht is ongetwijfeld geschreven tijdens of na de protestantse overheersing van 1578-84.

In zijn ‘Gesten van den guen’, herhaalt Weydts dezelfde thema's, of liever hij kondigt ze aan, vermits dit werk jonger is dan de rest. Toch is hij hier iets spiritueler en op bepaalde momenten zelfs ironisch. Hij laat een berouwvolle geus en beeldstormer aan het woord en deze ‘zegsman’ verwoordt in de eerste strofen, behoorlijk langdradig, de protestantse overtuiging dat de strijd gewonnen was. Dan kwamen echter de eerste militaire nederlagen zodat de aanvoerders, die voelden dat de zaak ten gronde ging, de plaat poetsten en de gewone ‘guekens’, die tenslotte maar meelopers waren (‘Hadden ons de groote heeren met vreden ghelaten / boven maten waren wy wel gherust in alle zaken’), uiteindelijk het slachtoffer dreigden te worden. Tenslotte klopt hij zich berouwvol op de borst, geeft al zijn fouten toe en beroept zich op de klementie van de heersers en van god: ‘wy roupen om gracye uut herten met ooghen beschaempt / penst dat bermhertycheyt den edelen altyts betaempt’.

Ware er niet de vermelding van de veldslagen met bovendien de datum van vervaardiging, dan kon die berijmde klacht eigenlijk net zo goed geschreven zijn na de val van Brugge in 1584. Is de poëtische waarde ongetwijfeld gering, dan kan dit gedicht toch zeker gewaardeerd worden als tijdsdokument, een buitengewoon interessant dokument overigens, waaruit o.m. blijkt dat Weydts wel goed op de hoogte was van wat in het land gebeurde.

Het kleine gedichtje ‘Conforteert my’ is wellicht nog het beste omdat alleen hier een zweem van poëtische bezieling lijkt naar voren te komen. Het zal wel niet te vergelijken zijn met de religieuze poëzie van een Anna Bijns, maar het is toch beslist iets minder vlak dan de rest. Wat tenslotte het laatste blad betreft (f^o 93 v^o), dat is geschreven door drie handen. De eerste (mysterieuze) regel werd geschreven door Weydts (eet/aa/x/...) en heeft voor zover wij het kunnen bekijken, niet de minste zin.

[p. 34]

Een tweede, 17de-eeuwse hand schreef: ‘desen bouck behoort toe Vincent de Deystere’ en de derde, eveneens 17de-eeuwse hand van Barbara van Beversluys (de vrouw van de Deystere?) is verantwoordelijk voor de rest: bladvulling.

VI. Woordenlijst⁽¹⁾

BESEVEN ‘maer nyet een cuenynck ghelyck een ander van machte te beseven’ (84 r) Volgens Mnl. Wb. (I, 1036) afgeleid van ‘seve’, d.i. essentia, geest, pit, merg of smaak. Mak (Rhet. Gloss.) noteert: ‘De eigenlijke betekenis: beseft, ervaren, verstaan is doorgaans geheel verbleekt, zodat het woord alleen nog dient als rijmlap.’ We geloven dat dit ook hier het geval is.

BRAT ‘Hadden vy om den grave van Ergmont tpreken wyllen stateren maer verre van daer, vy vyelen veel te brat’ (91 v). Uit WNT (III, 1154) nemen we de betekenis ‘lastig, wild, onhandelbaar’ over. Daar wordt ook de Bruggeling E. De Dene aangehaald: ‘De jonghe ghezellen loop ende brat’.

DUVYEREN ‘doen het gheestelycke ghedoken lach cacus duvyeren’ (89 r) Voor duvyeren geeft het WNT (III, 3692-93) een hele rij betekenissen op: ‘droge gracht, onderaardse gang, spelonk, kuil, schuilhoek, terrein dat bos omsluit, landstreek (met zeer vage betekenis)’ en noteert dat het woord werd ontleend aan ofr. duiere, duyere uit mlat. dugaria. Toch komen we o.i. het verst met Maks verklaring (p. 140): ‘gebied, landstreek; vaak slechts dienende ter omschrijving’, zonder veel betekenis dus, zodat ‘aertsche duwiere’ aarde en ‘shemels duwiere’ de hemel betekent.

FAMAY ‘dus moghen wy wel de huere vervloucken dat wy ghemact hebben veel famays’ (90 r)

(1) Deze ‘Woordenlijst’ is niet als register bedoeld. Wij hebben enkel enige betrekkelijk zeldzame woorden willen samenbrengen en verklaren. Welke woorden wel en welke niet dienen opgenomen, berust natuurlijk op een subjektieve beslissing; daar is dus geen verklaring voor te geven.

[p. 35]

Mak (p. 157) vraagt zich af ‘ontleend aan ofr. famee, bruit?’ De door hem vermoede betekenis ‘omslag, drukte?’ schijnt in elk geval wel te kloppen.

FENYNCK ‘zy commen eerst an met schoene spraeke maer in de sterdt lycht huerlyeder fenynck’ (79 r) = ‘In cauda venenum’.

GRONDEERT ‘adyeu doopsel, zeere periculeus alsmet grondeert’ (92 r) Zowel Mak (p. 198) als WNT (V, 977-79) en Mnl. Wb. (II, 2168) geven als betekenis ‘grondvesten, funderen’ en ‘peilen’ op. Toch komt het ons voor dat de door Mak ook aangevoerde betekenis ‘bedenken, letten op, ter harte nemen’ hier het best past.

JOCKEN ‘de groote catten met ons als met de musen jocken’ (88 r). Hier wordt ongetwijfeld ‘spotten, spelen’ bedoeld hetgeen overeen komt met ‘gekheid maken, de spot drijven’ zoals we dat vinden bij WNT (VI, 325), Mnl. Wb. (III, 1056) en bij Mak (p. 224) die echter alleen ‘jockheyt’ en niet het werkwoord ‘jocken’ opneemt.

CAVEREN ‘ons dochte dat zulcx nemmermeer zoude caveren’ (91 v) Mak (p. 86): ‘ontleend aan ofr., fr., caver, lat. cavare; het onderspit delven?’; Wnt (III, 1979): ‘1) verhoeden, voorkomen 2) bij voorbaat overeenkomen, voorzien, beschikken.’ Geen van die opgaven dekt eigenlijk volledig de betekenis die zo ongeveer moet luiden ‘ophouden, voorbijgaan’.

KEYL DEYL ‘twasser keyl deyl als de quatyeren waeren ghebroken’ (89 r) Met de door Mak gegeven betekenis ‘puik, voortreffelijk, schitterend, fijn’ (p. 227) kunnen we ons geredelijk akkoord verklaren. Zijn poging tot verklaring echter ‘Een (speelse) vervorming van kedee (zie WNT i.v. Cadee II; vgl. kedin en voor de ey de eivariant van Cadee (I) in WNT)?’ vinden we wel iets ver gezocht. Of de door Kruyskamp voorgestane (Jaarboek Fonteine 1946-47, p. 31) en door Mak veroordeelde gelijkstelling met ‘kateil’ (have, goed) er dichter bij komt zouden we echter ook niet durven beweren.

[p. 36]

COMMOVERDE ‘Wy menden wel doen, mys datmen ons hyertoe commoverde’ (92 v) We hebben dit werkwoord nergens aangetroffen. Indien het geen verschrijving betreft dan zou de betekenis ongeveer moeten luiden ‘er toe aanzetten’, hetgeen tot de veronderstelling leidt dat Weydts hier misschien ‘commanderde’ bedoelde.

MYN JOEDT ‘O vaeder verlost ons huten vulven poedt myn joedt’ (83 r) Mak (p. 255): ‘minioot: Lieveling (vgl. Kil.: minghenoot, minne ghenoot, mignoot: deliciae carum caput) miniootlyc: 1) vriendelijk, minzaam 2) ootmoedig? 3) lieflijk? WNT (IX, 769): ‘Uit ofr. mignot. In de 16de eeuw bij de rederijkers gewoon, in de 17de E. zeldzaam. Lief, bevallig, ook eerwaardig: een epitheton ornans van zeer vrij gebruik. vb.: “Wellecomme Gheleerde Clergye, jent ende mynjoot der Vlaemscher nacien” (C. Everaert, p. 161)’. Mnl. Wb. (IV, 1620): ‘van ofr. mignot: lief, aangenaam, bevallig! Ook als epitheton ornans voor hooggeplaatste mannen en vrouwen gebruikt’ Ook hier zal ‘myn joedt’ wel eerder de waarde van een epitheton ornans hebben, en op God slaan.

PRESSE Betekent preek en is waarschijnlijk ontstaan onder invloed van het Franse ‘preche’. Die betekenis blijkt o.i. duidelijk genoeg uit volgende vindplaatsen: - ‘Ende zy zeyden dat vaeren tempels van afgodysten... zy hebbender snoedelycker in de presse ghehouden’ (80 r) - ‘Zy hebben alzoe zeere gheludt met de clocken dat een vonder vas: voer de presse ende naer de presse ende in duversche begraevynghe’. - ‘...dat zy zouden commen op den burch vergaderen met de wethouders, te gaene naer de presse in ordene, twee ende twee tsaeme’.

RAESZERDERS ‘Ghylyeders zydt roevers, raeszerders, stryders in alle stonden twelcke es contraeryhe der gheboeden van godt’ (84 r). Bij Mak (p. 348) vinden we de betekenis ‘zich vermaken’ die hier wel niet van toepassing zal zijn. Daarentegen komt wel in aanmer-

[p. 37]

king ‘slechten, met de grond gelijk maken’, wat door het WNT (XII, 359) en het Mnl. Wb. (VI, 1049) wordt opgegeven. Het WNT noteert bovendien nog: ‘In de tijd van den Beeldenstorm sprak men blijkbaar zoowel met betr. tot de kerken als met betr. tot de beelden van raseeren’.

STA(T)EREN ‘wandt noch om Orangyens, noch om Egermonts supplycatye noch om de laste man en wilden wy statteren de predycacye’ (89 v) ‘Ons leelyck ansychte hadde noch een nuese ghehadt hadden vy om den grave van Ergmont tpreken wyllen stateren’ (91 v). Alleen in het WNT (XV, 830) hebben wij voor dit werkwoord een bevredigende verklaring gevonden: ‘van staat, met den bastaarduitgang -eeren: in staat houden, vandaar ook opschorten, uitstellen’.

VERLACT ‘daer zy hebben het ghemente zoe... verlact’ (90 r) De betekenis is hier ondubbelzinnig ‘verstrikken, in de val lokken’ en dat vinden we zowel bij Mak (p. 461) als in het Mnl. Wb. (VIII, 1967).

VERONYCA ‘foly tvynchtych een memoryhe van een stadt ghenaempt Gheim daerme tocht eens jaers dat werdych veronyca’ (b v). In dit stuk uit de inhoudstafel kondigt Weydts zijn relaas aan van zijn bezoek aan een Spaanse stad ‘Gheim’ waar hij het ‘werdych veronyca’ gezien heeft, zijnde een reliek met de beeltenis van Christus. Op folio 20 verso van de ‘Spanjereis’ schrijft hij daarover: ‘...precyes ten tyenen begostense te toeghen dat verdych veronyca of dat heelych, verdych, ghebenedyt aenschyn van den ghebenedyde zoene godts...’, en verder op folio 21 recto: ‘...de busschop en vermach zelve nyet te zyene dyt verdych veronyca duer de bytterheyt ende mysmatheydt ende derlycheydt van dat verdych veronyca ofte aenschyn des heeren...’.

VI. Slotbeschouwingen

Het herontdekken van dit handschrift werpt een niet zo makkelijke vraag op, die nl. naar de geestelijke ontwikkeling van Willem Weydts.

[p. 38]

We moeten rekening houden met het feit dat hij een omstandig verslag maakt van zijn reis naar Spanje en daarbij allerlei historische byzonderheden en ‘weetjes’ vertelt, dat hij in een historische kroniek nauwkeurig feiten en details bijhoudt van hetgeen in zijn stad gebeurt en dat hij tenslotte nog gedichten schrijft ook, waaronder zelfs een theologisch dispuut tussen een afvallig katholiek, een Calvinist, een wederdoper, een Lutheraan en een ongelovige.⁽¹⁾ De theologische waarde is wellicht even gering als de literaire en het klinkt allicht minder geleerd dan het ‘Quiconque vult salvus esse’⁽²⁾, dat een eeuw vroeger door zijn stadgenoot Anthonis de Roovere werd geschreven. Maar daartegenover staat dat Weydts' tekst vermoedelijk oorspronkelijk is, terwijl de Roovere eigenlijk slechts vertaalde. Hoe dan ook, Weydts hield zich met ‘poëzie’ bezig.

De tweede omstandigheid waar we mee moeten rekenen is: zijn positie in het ambacht: Weydts werd herhaaldelijk in het bestuur gekozen en was zelfs twee maal deken. Zowel uit zijn ‘Gesten van de Guen’ als uit zijn kronijk, blijkt dat hij goed was geinformeerd: de feiten die hij vermeldt kloppen meestal en omvatten meer dan de 16de-eeuwse ambachtsman op straat of in zijn winkel kan hebben opgevangen.

Dit beeld van Weydts wijst op een ‘gewone’ ontwikkeling, d.w.z. dat niets laat vermoeden dat hij een bijzondere opleiding zou hebben genoten, maar ook niets dat hij minder ontwikkeld zou zijn geweest dan men aannemen mag voor een man van zijn stand: van de middenklasse. Nu is het ongelukkig dat wij eigenlijk over het leven van de 16de-eeuwse ambachtsman zo weinig weten. Immers, het beeld van Weydts zoals wij dat net hebben geschilderd klopt helemaal niet met de indruk die men van hem krijgt wanneer men niet kijkt naar wat hij heeft geschreven, maar naar ‘hoe’ hij het heeft geschreven, m.a.w. naar taal, stijl en spelling. Men moet werkelijk niet alleen de hier gepubliceerde stukken lezen, maar ook de kroniek en eigenlijk liefst nog de momenteel nog niet gepubliceerde Spanjereis om zich een beeld te kunnen vormen van de stunteligheid die ervan uitgaat. Ik heb het ooit eens zo geformuleerd dat men de indruk krijgt dat hier een semi-analfabeet aan het werk is geweest. Nu klopt zulks helemaal niet met de objektieve feiten, zodat men zich afvraagt hoe een dergelijke décalage te verklaren is. Nu drukken we nog niet eens zo hard op het door elkaar gebruiken van ‘i’, ‘y’, ‘v’ en ‘w’; waardoor een

(1) zie Vaerenbergh, o.c., p. 158-162.

(2) L. Scharpé: ‘qui conque vult salvus esse’, Leuv B IV (1900), p. 155 vv.

[p. 39]

soort ‘vervreemdingseffekt’ ontstaat. Abstraktie gemaakt van deze eigenaardigheid, zijn er nog dingen genoeg die zo ongewoon zijn, dat het moeilijk te geloven is hoe iemand, die ook maar enigszins op de hoogte zou zijn van de heersende spellingsystemen of spelregels (hoe relatief dat begrip in de middeleeuwen ook moge zijn geweest) ze zou kunnen schrijven.

Weydts' taal staat zeer dicht bij de gesproken volkstaal, dat staat vast; maar dat kan opzettelijk gebeuren. Anderzijds zijn er die zeer merkwaardige dingen die, voor zover wij kunnen oordelen, met de volkstaal niets te maken hebben. Dit schreven wij op rekening van zijn ‘onderontwikkeling’ omdat het namelijk bekend is hoe mensen, die nauwelijks kunnen schrijven, er inderdaad soms in slagen in geschrifte het klankbeeld van een woord zeer dicht te benaderen, maar anderzijds zeer ‘merkwaardige’ dingen kunnen produceren.

Dit alles is eigenlijk nogal raadselachtig, we kunnen er niet zo onmiddellijk een verklaring voor vinden. Bovendien zijn er nog een paar feiten die we moeten vermelden om het beeld af te ronden:

-

in het gedicht ‘Gesten van de Guen’ kan men duidelijk een evolutie konstateren: in het eerste deel zijn de ‘eigenaardige’ spellingen uiterst zeldzaam: de ‘i’ en de ‘w’ worden geschreven volgens de bij anderen geldende regels, en zelfs zijn typische ‘oe’-spelling voor lange ‘o’ laat hij meestal achterwege: eerst langzamerhand komt de Weydts waarmee we vertrouwd waren geraakt, weer opduiken en eerst in de laatste strofen is hij weer helemaal de ‘oude’. In zijn kroniek en in zijn Spanjereis is zoiets niet aan te wijzen. Men krijgt bijna de indruk dat hij zich hier heeft willen inspannen om te schrijven ‘zoals het hoorde’ en dat allengs zijn eigen natuur, spijts zijn goede bedoelingen, weer naar boven kwam. Maar dat klopt dan niet helemaal met de opbouw van het manuskript. Immers, het is duidelijk dat we hier voor een ‘netschrift’ staan: hoe kan anders een gedicht van 1567 staan achter een van de jaren tachtig? Bovendien is het niet aan te nemen dat sommige stukken dertig jaar na de andere zouden zijn geschreven. Ook zonder een expert-paleograaf te zijn merkt men dat dit hele manuskript in een trek door is geschreven. Het is duidelijk dat Weydts een ‘bundel’ heeft willen aanleggen. Dergelijke ‘handboeken’ zoals men dat noemde, zijn zeker niet zeldzaam, maar het is wel uitzonderlijk dat men er een zo uitgebreide kroniek in aantreft.

-

Dan is er nog dit: we hebben ook elders een merkwaardige spelling aangetroffen en dan zeker waar we dat niet zouden verwachten: in een artikel van A. Schouteet: ‘Kroniekachtige aantekeningen uit het gilde-

[p. 40]

boek van de Brugse Droogscheerders 1519-1598’^(1) vonden we enkele stukken die hier wel mogen vermeld worden: verscheidene eigenaardigheden, die we als exklusiviteiten van Weydts beschouwden, blijken ook hier voor te komen, zo o.m.: - de ‘oe’-spelling voor lange o: gheboerren (p. 70, dd 5/1/1572) groette (p. 71, dd 28/5/1573) Hoechpoerte (p. 72, dd 3/5/1577) Noert (id.) vercoerren (p. 70, dd 5/1/1572); - het verdubbelen van de ‘o’ in de ‘oe’-kombinatie: Blooetdach (p. 71, dd 8/5/1573) drooech (id.) gheslooeten (id.) (men) looeyt (p. 71, dd 28/5/1573) slachooerden (p. 71, dd 21/7/1572) vooer (p. 70, dd 21/7/1572) - het door elkaar gebruiken van ‘v’ en ‘w’: ongheverte (p. 71, dd 28/5/1573) [= ‘ongeweerte’ = onweer] ghevest (= geweest, id.) vaerduerre (id.) vaerren (p. 70, dd 21/7/1572) vaes (= was, p. 71, dd 28/5/1573) wertrocken (p. 71, dd 21/7/1572) werraen (p. 70, dd 21/7/1572) wyanden (id.).

Zoals men uit de titel van Schouteets artikel kan opmaken, publiceert hij stukken vanaf 1519. Welnu, de eigenaardige spellingen beginnen pas in de jaren zeventig, d.w.z. de tijd waarin ook Weydts schreef. Als Weydts geen ‘sceppere’ zou zijn geweest, dan zou men zelfs gaan denken dat hij voor deze kroniekachtige aantekeningen uit het gildeboek der droogscheerders verantwoordelijk was.

Uit deze twee feiten blijkt dus dat Weydts, ook wel ‘anders’ kon schrijven en ten tweede, dat hij met zijn eigenaardige spelling niet zo alleen stond als wij oorspronkelijk dachten. Het is echter niet duidelijk in hoeverre deze feiten kunnen bijdragen tot het oplossen van het raadsel, nl. hoe het mogelijk is de twee ‘beelden’ die men van Weydts

(1) Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis, gesticht onder de benaming ‘Société d'Emulation’, XCIV (1957), p. 66-73.

[p. 41]

krijgt met elkaar in overeenstemming te brengen: het ‘beeld’ op grond van zijn produktie en zijn maatschappelijke positie, en het stuntelige beeld op grond van zijn taal en spelling. Nauw daarmee in verband staat natuurlijk de vraag: waarom heeft de ambachtsman Weydts destijds zijn indrukken aan het papier toevertrouwd? En ook dat zal wel steeds een raadsel blijven.

Toch blijft het herontdekken van dit handschrift o.i. een pluspunt. Zullen de historici hopelijk hun voordeel kunnen doen met het verslag van de Spanjereis, dat we zo vlug mogelijk willen uitgeven, dan moeten zeker de filologen tevreden zijn. Zolang de beslist merkwaardige spelling van Willem Weydts alleen door een 19de-eeuwse uitgave was gekend, diende daar zeer voorzichtig mee omgesprongen. Thans is alles op het handschrift te kontroleren, voor de kennis van het 16de-eeuwse Westvlaams een niet te onderschatten aanwinst.