Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1966

[p. 123]

Vervoort († 1555), Roecx († 1527), en de ‘Exercitia Tauleriana’
door
Dr. Gaston J. Peeters

1. Twee bronnen van Vervoort

In ‘Frans Vervoort en zijn Afhankelijkheid’⁽¹⁾ zocht ik naar de bronnen van ‘Die Woestijne’, ‘Het Bruylocht Cleedt’, en ‘Bruygoms Mantelken’. Natuurlijk moest ik daarvoor ook andere Vervoort-werken inkijken. Maar de drie eerst genoemde werden speciaal bestudeerd.

Uit die studie bleek o.a. dat de Minderbroeder letterlijk afschreef wanneer het lange fragmenten betrof, en dat hij ‘persoonlijk’ was in het schrijven en omschrijven van korte verzuchtingen. Een totaal slaafse afschrijver was hij niet. Zijn bronnen kortte hij in, vooral wanneer er ‘voor zijn publiek gevaarlijke’ passages in voorkwamen, bv. te ‘hoge’ mystiek in Ruusbroec, of te ‘onkiese’ details in zijn ‘Passieverhaal’. Wanneer zijn voorbeelden er maar enigszins aanleiding toe gaven, dan breidde hij ze uit met Schriftcitaten: hij was een man uit de eerste helft van de zestiende eeuw door zijn ‘voorzichtigheid’ en zijn ‘Bijbelkennis’⁽²⁾. Maar door de teksten die hij afschreef, behoorde hij tot een veel vroegere tijd: haast al zijn voorbeelden dateren van vóór 1450.

In ‘Die Woestijne’ gebruikte hij vooral twee bronnen: ‘Die Passie Ihesu’ en ‘Scoone ende deuote Oeffeninghe vander Passien Iesu Christi’. Hij schreef ze bijna integraal af. Daarenboven zou hij de eerste nogmaals ‘gebruiken’ in zijn ‘Berch

(1) Doctorale dissertatie, Leuven 1954, bekroond door de Kon. Vl. Ac. voor Taal- en Letterk. (Vide: ‘Studie over de 16de-eeuwse prozaschrijver Frans Vervoort en zijn afhankelijkheid van de middeleeuwse mystieke passieliteratuur -Verslagen van de heren Prof. Dr. E. Rombauts, Dr. W. Van Eeghem en Prof. Dr. J. Van Mierlo’, in ‘Verslagen en Mededelingen 1955, 422-439). Het werk zal weldra gepubliceerd worden. Kortheidshalve duid ik het aan met ‘Studie’.

(2) Wat niet betekent dat anderen vóór hem niet even overdreven de Bijbel citeerden.

[p. 124]

des heeren’⁽³⁾, en de tweede zowel in zijn ‘Hortulus Animae’ als in ‘T'Gulde Ghebedeboeck’. Ook bleek een werkje toegeschreven aan Ps. Augustinus een voorbeeld geweest te zijn van ‘Scoone... Oeffeninghe’. Die Ps. Augustinus werd naast een hele reeks andere werken door Vervoort ‘aangewend’ in ‘Het Bruylocht Cleedt’⁽⁴⁾.

‘Die Passie’ en ‘Scoone... Oeffeninghe’, de twee voornaamste bronnen van ‘Die Woestijne’, zijn zeer verschillend. Laten we ze even van dichterbij beschouwen.

(3) Hs. Brussel K.B. 3646-48, ff. 134-267.

(4) Cf. ‘Studie’.

a. ‘Die Passie Ihesu’

‘Die Passie Ihesu’ is vooral, zoals de titel het zegt, een relaas van Jezus' lijden. De meeste handschriften en drukken dragen trouwens als titel de vertaling van wat men in de Goede Week in de kerken hoort: ‘Passio Domini nostri Jesu Christi’, nl. ‘Die Passie ons heeren Ihesu Christi’. Eén toch schrijft: ‘De heimelike passie ons heeren Ihesu Christi’⁽⁵⁾.

Het is een verhaal dat in zijn realistische vorm reeds vóór 1400 bestond, een felle verspreiding kende in West-Europa en daardoor in allerlei, met nieuwe details uitgebreide, versies voorkomt.

Vervoorts ‘Passie’ sluit bij één van die versies aan en is o.a. zeer nauw verwant aan de Lijdensgeschiedenis van de hss.

-	Gent (Universiteitsbibliotheek 1748, ff. Ir-183r, geschreven in de 1e helft, waarschijnlijker in de 2e helft der 15e eeuw),
-	Brussel (Koninklijke Bibliotheek 3057-58, ff59r-167r, ca. 1500),
-	Rome (Bibliotheca Vaticana Fond. Lat. 9216, ff.2a-82b, ca. 1500, ed. D.A. Stracke, ‘Een Brokstuk uit de Passie des Heeren’ in ‘Ons Geestelijk Erf’ (1937), 121-190).

(5) Over hss. drukken en titel, zie ‘Studie’, hst. 3. Par. 1. L. Niessen, ‘Die Bibliothek des Barbaraklosters in Delft’ in ‘Germania Vierteljahrsschrift für deutsche Alterthumskunde’ 31 (NR 19)(1886), 340 schrijft echter over een tweede dergelijke titel: ‘W. Mone besitzt eine Hs. (Anfang 15. Jahrhs.), in welcher “die heymelicke passie”... enthalten ist’.

[p. 125]

In tientallen, min of meer erbij aansluitende drukken, werd ze verspreid in het Diets, Duits, Deens, Frans en Latijn. De oudste en beste ons bekende tekst leek me die van hs. Gent en daarom noemde ik die lezing de bron van Vervoort. Toen A. Ampe de overeenstemming vaststelde tussen hs. Rome en ‘Die ‘Woestijne’, heeft hij die wijdlopig beschreven⁽⁶⁾. We willen er alleen maar op wijzen dat die drie hss. reeds een corrupte lezing bevatten, in die zin, dat het relaas reeds sterk is uitgebreid door ‘nieuwe’ bijvoegingen. Maar Vervoort heeft er de meeste van overgenomen, zodat we voor hem geen oudere bron dan die lezing meer moeten zoeken.

(6) Cf. ‘Losse Aantekeningen bij de “Heimelike Passie”’ OGE (1961). 186-214; (1962). 353-371; (1963). 188-203, 330-343.

b. ‘Scoone... Oeffeninghe’

‘Scoone... Oeffeninghe’⁽⁷⁾, de tweede bron van ‘Die Woestijne’ is niet in de eerste plaats een Lijdensverhaal, maar zoals de titel het eveneens zegt, een ‘oefening’ op de ‘Passie’. Die oefening bestaat nl. uit een reeks vrome beschouwingen, verzuchtingen en gebeden bij enkele wel bepaalde momenten uit het Lijdensgebeuren. En ook die momenten werden door A. Ampe aangestipt in een ander artikel, waar hij de indeling van ‘Woestijne’, ‘Wijngaert der Sielen’ en ‘Exercitia Tauleriana’ vergelijkt⁽⁸⁾. Maar door te willen vergelijken heeft de geleerde wellicht te veel rubrieken en capittels aangeduid. Wellicht waren het er maar negen, nl.

1.	De doodsstrijd.
2.	De Judaskus.
3.	Vóór Annas.
4.	De geseling.
5.	De kroning.
6.	‘Ecce homo’.

(7) Cf. ‘Studie’, hst. 3. Par. 2.

(8) ‘“Den Wijngaert der Sielen” van Jacob Roecx als Diets origineel van Tauler's “Exercitia” en zijn verhouding tot Frans Vervoort’ OGE (1960). 276-278.

[p. 126]

7.	De kruisoprichting.
8.	Jezus' woorden op het kruis.
9.	Jezus gelaafd, gestorven en doorstoken^(9).

Aan de basis van ‘Scoone... Oeffeninghe’ ligt, zoals we schreven, een verhaal. En dit verhaal is, hoewel kort, gaaf gebleven: het werd niet met nieuwe ‘historische’ details uitgebreid. Het behoort tot de traditie van Ludolf van Saksens ‘Vita Jesu Christi’⁽¹⁰⁾.

Maar dan zijn er die overwegingen, o.a., ontleend aan Ps. Augustinus en Ps. Bernardus. Die werden wellicht uitgebreid en daardoor bestaan er waarschijnlijk verschillende versies van de ‘Oeffeninghe’⁽¹¹⁾.

Belangrijk is nu wel de ouderdom van dit boekje te kunnen bepalen. Voorlopig kennen we de tekst alleen maar uit drukken van ca. 1540⁽¹²⁾. Toch zijn er ‘indicia’ voorhanden om die

(9) In de druk van ‘Oeffeninghe’; Brugghe by Huberecht de Croock’ ca. 1540 (ex. Gent U.B. Rés. 817) staan er buiten de voorstelling op de titelpagina, ‘Christus in de wijnpers’, (spreekt A. Ampe daarover in ‘‘Den Wijngaert...’, OGE (1960), 23 in n. 5? Dan zou er een nieuwe schakel gevonden zijn tussen ‘Wijngaert’ en ‘Oeffeninghe’!), 9 houtsneden, en de eerste vijf rubrieken, die erbij horen, beginnen met ‘Doen...’. Daarna verwaterde wellicht de tekst. We vinden zo:

	f.	Voorstelling	f.	Rubriek
1.	A1v	Chr. op 't kruis	A2r	‘Doen ons heere int houeke ginck...’.
2.	B1r	Judaskus	B1r	‘Doen ons... heere sagh dat sijn verrader...’
3.	B3r	Vóór Annas	B2r	‘Doen namen zy dat... lam en leydent voor Annas.
4.	C1v	Geseling	C1r	‘Doen... wreedelick... ondict...’
5.	C4v	Kroning	C8r	‘Jesus word ghecroont
			C8v	‘Doen... een / Cuenijnck...
6.	D1v	Ecce homo		(Van hier af zijn er verschillende rubrieken, o.a. 7 voor het ‘Ecce homo’).
7.	E2v	Kruisoprichting
8.	F2v	Chr. op het kruis
9.	G1v	Chr. doorstoken

(10) Wat niet veel zegt, aangezien Ludolfus († 1377) letterlijk overschrijft van Johannes de Caulibus (ca. 1300), en die weer van anderen. Cf. ‘Studie’, Hst. 3. Inleiding.

(11) ‘Studie’. Hst. 3, Par. 3 & 7 & 11.

(12) ‘Studie’, Hst. 3. Par. 2.

[p. 127]

datum hoger op te schuiven. Daarvoor moet ik echter op mijn betoog vooruitlopen. A. Ampe wijdde immers een studie aan de ‘Exercitia Tauleriana’, ‘Den Wijngaert der Sielen’, Vervoorts ‘Woestijne’, ‘Hortulus Animae’, ‘T'Gulden Ghebedeboeck’ en hun onderling verband. Eén van zijn besluiten kwam hierop neer dat ‘Den Wijngaert’, in 1548 in het Latijn vertaald, als ‘Exercitia Tauleriana’ werd uitgegeven en dat Vervoort in de drie geciteerde werken uit de ‘Wijngaert’ zou hebben afgeschreven⁽¹³⁾. Op een bepaald ogenblik vraagt de geleerde zich echter af, of Surius, de vertaler, geen handschrift gebruikte, dat ouder was dan de tekst van 1544. En hij vermeldt de uitspraak van, zoals hij hem noemt, de ‘nochtans enigszins kritisch ingestelde C. Schmidt (‘Johannes Tauler von Straszburg’, Hamburg, 1841)⁽¹⁴⁾: ‘Eine kürzlich nach einer Handschrift aus dem Kloster Rebdorf, vom Jahre 1458, herausgegebene, aber leider in Neudeutsch übersetzte Abhandlung Von dem Leiden unseres Herrn Jesu Christi, ist ähnlichen Inhalts wie des Surius “Exercitia”, nur viel kürzer und trägt ebenso wenig das Gepräge des Tauler'schen Geistes an sich.’ Met deze uitgave wordt bedoeld: ‘JOHANNES TAULER, “Von dem Leiden unseres Herrn Jesu Christi und von neun Felsen oder Ständen eines christlichen Lebens.” Sulzbach, V. Siedel, 1837. Dit boek hebben wij tot nu toe vergeefs gezocht...’⁽¹⁵⁾.

Later ontdekte C. Schmidt de oorspronkelijke tekst van het tweede deel van dat werk en gaf die uit onder de titel: ‘Das Buch von den neun Felsen von den Straszburger Bürger Rulman Merswin 1352: nach des Verfassers Autograph herausgegeben’

(13) Cf. besluiten van A. Ampes artikels:
- ‘“Den Wijngaert...”’, (cf. n. 8),
- ‘Losse Aantekeningen...’ (cf. n. 6),
- ‘De aan Vervoort toegeschreven “Hortulus Animae”’ OGE (1961), 300-318,
- ‘Het aan Vervoort toegeschreven Ghulden Ghebede-Boecxken’ OGE (1962), 129-164. (Mijn beste dank aan Z.E.P. Ampe, die me zo bereidwillig afdrukken van die artikels bezorgde en uiterst behulpzaam was bij mijn onderzoek in de bibliotheek van het Ruusbroec-Genootschap).

(14) ‘“Den Wijngaert...”’ OGE (1960), 9 in n. 10.

(15) A.c., 34, n. 6.

[p. 128]

(Leipzig, 1859)⁽¹⁶⁾. Naar het eerste deel, ‘Von dem Leiden,’ zocht ik echter ook vergeefs.

Er bestonden in de 14e en 15e eeuw verschillende Passiebeschouwingen in negen punten onderverdeeld. De titel geeft gewoonlijk aan waarover men er juist mediteerde. In de ‘Scoone... Oeffeninghe’ gaat het vooral over de druif die uitgeperst wordt, nl. hoe Christus op verscheidene momenten zijn bloed verloor. Dat verklaart de titel ‘Wijngaert’: Christus is de druif, en het sap, Zijn bloed, zal de ziel laven: ‘Den Wijngaert der sielen’⁽¹⁷⁾.

In hs. Gent (Universiteitsbibliotheek 205, t. III. ff. 38-79) leest men: ‘Hier beghinen IX couden ons heeren ihesu christi’. Het betreft negen meditaties vanaf zaterdag tot vrijdag (die dag zijn er drie), waarin men overweegt hoe Christus het koud had,

nl. 1.	bij zijn geboorte (f. 43),
2.	in de woestijn (f. 46),
3.	in het ‘hofken’ (f. 49),
4.	aan de kolom (f. 52),
5.	bij de kroning (f. 56),
6.	bij Pilatus, buiten (f. 60),
7.	bij Pilatus, binnen (f. 63),
8.	op de berg Golgotha (f. 69),
9.	op het kruis (f. 73).

Maar de meditaties stemmen niet overeen met die van ‘Scoone... Oeffeninghe’.

‘Von dem Leiden’, aansluitend bij ‘Von neun Felsen’ overwoog misschien in negen punten de ‘hardheid van de grond, nl. hoe Christus regelmatig ruw met de grond in aanraking kwam. Dan bestond er een gelijkenis met ‘Oeffeninghe’. Hierin lezen we hoe Jezus viel, hoe het kruis ‘op een steen’ gestoten werd, hoe Hij, reeds op het kruis genageld, met kruis en al om de grond

(16) Een latere uitgave werd bezorgd door P. Strauch: ‘Merswins Neun-Felsen-Buch’ in ‘Altdeutsche Textbibliothek’ nr. 27 (Halle (Saale) 1929). Het boek komt in het Mnl. voor o.a. onder de titel ‘(Hermans) boec van den negen velden’ (ex. Gent U.B. R 1475), en ‘Boec van den oerspronc’. Cf. P. Strauch, o.c. & L. Verschueren, ‘Hendrik Herp O.F.M. Spieghel der Volcomenheit’ (1931).1. 149. n. 10).

(17) Cp. de opmerkingen betreffende de titel in A. Ampe, ‘“Den Wijngaert...”’ OGE (1960), 28 sqq; en ook verder in ons artikel.

[p. 129]

sloeg. Een vergelijking met ‘Von neun Felsen’ toonde in elk geval aan dat, ondanks verschil van opzet, nochtans de stijl en de uitdrukkingen vaak overeenstemden met die van ‘Oeffeninghe’⁽¹⁸⁾ hetzelfde kan wellicht gezegd worden over ‘Wijngaerden der sele’, ‘ghescreven in... 1486’⁽¹⁹⁾.

Maar zelfs die vergelijkingen zijn niet nodig: dat ‘Oeffeninghe’ op zijn minst uit de 15e eeuw stamt, bewijst J. Valckenaere. Hij gaf in 1898 te Gent de ‘Oeffeninghe’ uit onder de titel: ‘Passiebloemen Dit is een zeer schoone en godvruchtige oefeninge van het lijden ons liefs Heeren Jesu Christi. Handschrift der jaren 1400 uit het middeleeuwsch in het huidig dietsch overgesteld’.

De tekst is een ‘gemoderniseerde’ weergave van wat ook in de drukken van ca. 1540 voorkomt. De aanduiding ‘der jaren 1400’ is wel vaag en kan de hele eeuw bestrijken. Maar belangrijker is te weten in hoever die uitspraak zelf geloofwaardig is.

J. Valckenaere gaf in 1902 te Roeselare een andere tekst uit, onder de titel ‘Het gheestelijc Harpenspel van den Lijden ons Heeren’. Hiervan zijn verschillende 15e eeuwse hss. bekend. Ook in hs. Gent UB. 205, t. III. ff. 81-123 komt het voor. Valckenaere blijkt dus wel over 15e eeuwse handschriften beschikt te hebben en we mogen zijn woorden ‘der jaren 1400’ als geloofwaardig aanvaarden.

(18) Ook Herp gebruikte ‘Von neun Felsen’ in zijn ‘Spieghel’. Cf. L. Verschueren, o.c., 149: ‘Dit traktaat diende tot grondslag voor de bewerking van cap. 60... Deze bewerking is... tamelik vrij, zodat letterlike ontleningen betrekkelik zeldzaam zijn. Het beeld van de 9 rotsplateau's... is geheel verdwenen. Ook veel duisterheden en langdradige uitweidingen zijn geheel vervallen, zodat Surius heel terecht dit capittel mocht betitelen als een ‘Explanatio succincta et perspicua’. Belangrijk in dit citaat zijn niet alleen de woorden ‘9 rotsplateau's’, maar vooral, enerzijds, dat het traktaat in Minderbroederskringen bekend was (een mogelijke schakel met Vervoort) in de tijd van Herp († 1477) (wat ons brengt tot de tijd van Roecx: ca. 1467-1527), en, anderzijds, dat Surius (die de Latijnse vertaling ‘Exercitia Tauleriana’ bezorgde, zonder die ‘Exercitia’ maar enigszins aan Tauler toe te schrijven) dat boek heel goed kende (wat misschien de reden was, waarom hij de ‘Exercitia’ niet aan Tauler toeschreef).

(19) Cit. in A. AAmpe, a.c., 51, n. 19. L. Niessen, a.c., 338, vermeldt nog een andere ‘wijngaert’ uit de 15e eeuw.

[p. 130]

2. Vervoort en ‘Den wijngaert’

A. Ampe meende dat Vervoort uit de ‘Wijngaert’ kopieerde. De overeenstemming van lange fragmenten in verscheidene Vervoort-werken en in ‘Den Wijngaert’ mag inderdaad letterlijk genoemd worden. De reden van die overeenstemming ligt echter in het feit dat én Vervoort én de schrijver van ‘Den Wijngaert’ uit een gemeenschappelijke bron afschreven, en wel uit ‘Scoone... Oeffeninghe’. Als voorbeeld en bewijs druk ik het belangrijke ‘Ecce homo’-fragment af. Het komt voor zowel in ‘Die Woestijne’, in ‘Den Wijngaert’ als in ‘Scoone... Oeffeninghe’. Ik noem het ‘belangrijk’, omdat A. Ampe daar vooral zijn besluiten op baseerde nopens de ‘Wijngaert’-Vervoort verhouding. (Ik cursiveer de letterlijke overeenkomsten tussen ‘Wijngaert’ en ‘Oeffeninghe’ in deze beide teksten; de woorden die Vervoort ontleent aan ‘Oeffeninghe’ cursiveer ik in de Vervoorttekst, en plaats ze tussen haakjes in ‘Scoone... Oeffeninghe’.)

Frans Vervoort:	‘Een seer scoone ende deuote	‘Den Wijngaert der Sielen’,
‘Die Woestijne des Heeren’,	oeffeninghe vander Passien Iesu	ed. 1569
ed. 1554	Christi’, ed. ± 1540	(ex. Gent U.B. A 6828)
(ex. Gent U.B. R998)	(ex. Gent U.B. R 817)
Die. xviii. dachreyse
(O4r) Summa / doen hem	(D1r) (Doen) heeft (Pylatus)	(M7r) Als Pilatus Christum
Pylatus woude laten gaen na	Jhesum den Jueden al zo deer-	dus deerlijc presenteerde den
veel woerden ende ondersoe-	lick ghemartelizeert ghetooght	volcke /
ckinghe / [O4v] soo riepen si	segghende / Ziet ik bringhe
tsamen: Laet ghi disen gaen /	hem hv hier (siet) nv hoe hy
soo en sijt ghy Keysers vrint	ghecastijt is. Aenziet nv uwen
niet / Want wie hem Coninck	Heere uwen (God) / om uwent
maken wilt / die doet teghen	wille ghecroont met doornen /
den Keyser / ende soo sullen	met een riet in sijn handt /
wi ouer v den Keyser claghen.
Doen hy dat hoorde/dat si hem
dreychden metten Keyser^(20) /
doen dachte hi dat Jesus een

(20) Jo 19.12-13. Mijn verwijzingen naar de Bijbel zijn volgens ‘La Sainte Bible traduite en français sous la direction de l'école biblique de Jérusalem’ (Paris 1961).

[p. 131]

arm mensche was / van gheen-
der macht / ende datter gheen
wraeck na comen en soude /
ende soo heeft hy die waarheyt
ende dleuen ter doot verwe-
sen / den onnooselen / recht-
ueerdighen verdoemt. Siet, o
mijn siele den mensche / die
daer waerachtig Godt is / met
uwe inwendighe ooghen / hoe
hi om den mensche is ghesla-
gen / op dat die mensche
van sijn wonden soude worden
ghenesen^(21). Siet wat hy heeft
gheleden / op dat hi ons
vander eewiger pijne soude
verlossen. Siet hoe die glorie	met bloedighe wonden zijpende
der Enghelen is versmaet. Siet
hoe die wijsheyt des Vaders is	vanden (bloede). Doen heeft	so heeft hi geseyt.
veracht / ende hoe Marien kint	Pilatus ghezeyt (Ziet) [Dlv]	Ecce homo. Siet den mensche,
nv is ghetracteert^(22) / hoe		oft
met sijnen bloede iammerlijck	(mensche)	Siet^(23), mensche,
ouergoten / ende ons schult
heeft moeten betaelen / ende
sinen hemelschen Vader ghe-
noech doen voor ons tsamen.	Dit woordt, meughdi verstaen	Dit woort machmen in veel
	in veile mannieren. /	manieren verstaen /
Die hemelsche Vader	(Die hemelsche vadere) heeft	Die hemelsche Vader heeft ons
	ons / altijts bemindt om dat	inder eewicheyt bemint. Ende
	wy hem altijts beminnen sou-	hi wil hebben dat wi hem
	den. /	weder beminnen sullen / ende
spreect dit selue oock	Ende by (spreict) (tot onzer	daer om spreect hi tot onser
onser sielen toe:	siele / Ziet mensche / Ziet	sielen. Siet mensce / siet mi
Siet mensche / siet mi aen /

(21) Is. 53.5.

(22) Cf. Hs. Brussel K.B. 3057-58, f. 188b: ‘Die glorie der ingelen is iammerlijck mishandelt’; f. 185b: ‘Alle wijsheit wort bespot...’. - Ps. Anselmus, ‘Meditationes’, C. 12 (P.L. 158.770): ‘... debilitatur fortitudo, injuriatur gloria, moeret laetitia...’. - ‘Studie’ Hst. 3. Par. 4: ‘Die principaelste puncten van die passie Christi’.

(23) Cf. Hs. Brussel K.B. 4407-08, f. 80v: ‘So heeft Pylatus gheseit: Siet den meynsche. Dit woert meugdi verstaen in veel manieren. Die hemelsche Vadere heeft ons altiit bemynt, om-dat wii altiits hem bemynnen souden, ende sprict tot onser sielen: Siet meynsche, siet my an, so ic v ansie. Bemynt my, so ic hu bemynne. Myn lieve kint hebbic voor hu ghegheuen also myn vaderlic herte conste verleesten, om siin Gotheit ende Meynscheyt. Want (f. 81r) hii es een God met my, ende die hem ontfanct, ontfanct my’.

[p. 132]

so ick v aensien /	my aen / soo ick v anzie.	aen so ic dy aensie / bekent
bemint mi /	Bemint my soo ick hu bemint)	mi so ic dy bekenne / mint
so ick v beminne		my ghelijc ic dy minne. Mijn
mijnen lieuen sone	hebbe / (mijnnen lieuen suene	eenich Sone, die geeft getuyge/
		hoe ic dy bemint hebbe. Ic
hebbe ic voor v ghegheuen/	hebbe ick voor) (ghegheuen).	hebbe mijn lief kint geheelijc
		voor v gegeven. Sijn lichaem
		zijn bloet / zijn siele en heeft
		niet te costelijc geweest voor
al dat mijn vaderlijcke herte	Al dat mijn vaderlicke herte	v te gheuen. Hadde mijn va-
conste verleesten / sijn God-	conste verleesten / syn Godt-	derlijc herte yet beters connen
		ouerdenken / ic soudt v ge-
		[M7v]gheuen hebben. Siet men-
		sche ic heb v mijn hooghe
heyt ende menscheyt /	heyt ende menscheyt /	godheit gegeuen inder menscheit
want hi een Godt	want hy een God)	mijns soons want hi is een
na wesen		eeuwich warachtig ende een
met mi is.	(met my is)^(24).	ongedeylt god met mi ende in
		mi. Ende die hem ontfangt /
		die ontfanct mi.
Ic heb v mijnen heylighen geest	Ick hebbe hu mijnnen heleghen	Ic heb u ooc minen heyligen
ghegheuen / op dat ick v soude	gheest ghegheuen / vp dat)	geest gegeuen.
suyueren / stercken / verlich-	hy (hu soude suueren /	op dat hi u soude suyueren
ten /	stercken / verlichten /	ende stercken / verlichten /
		alle waerheyt ende gerechticheit
leeren ende in mijnder liefde	leeren ende in) minnen	leeren / in minnen ontsteken /
ontsteecken / vertroosten / ende	(ontsteken / vertrosten / ende	vertroosten ende met alle gra-
met gratien ende duechden be-	met gratien ende duechden be-	cien ende deuchden begaven.
ghiften om kinderen Godts te	ghiften)	Want mijn behagen was in v /
worde^(25) / want ghi hebt	(want ghy hebt gratie in mijn	ghi hebt gratie vonden in mijn
gratie in mijnen ooghen ghe-	hooghen gheuonden). / Ick	oogen / ic heb mijn herte op
uonden /	hebbe hv in mijn herte ghe-	u gestelt.
	prendt / Ick hebbe hv voor /	Ic hebbe v voor mijn wtver-
	mijn bruud vercoren / Mijn	coren bruyt wtgelesen.
	weelde / mijn ghenoughte wil	Mijn weelde / mijn genoechte

(24) De tekst werd besproken door A. Ampe in ‘Aantekeningen bij een zestiendeeuws handschrift uit Dendermonde’ (‘Handelingen Koninklijke Zuidnederlandsche Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis’ XVI (1962). 9-54). De geleerde zag er invloed van Roecx in. Klaarblijkelijk handelt het hier over een oude tekst van ‘Oeffeninghe’ in een jonger handschrift. De laatste zin werd door de auteur van ‘Wijngaert’ afgeschreven, maar niet door Vervoort. Woorden die in de 16e eeuwse tekst ontbreken, t.o.v. ons ‘Oeffeninghe’-voorbeeld, ontbreken eveneens in Vervoort, maar dan weer niet in ‘Wijngaert’. Bijgevolg geeft hij een oude, hoewel niet de oudste tekst weer, maar anderzijds wijst hij op zijn grote verspreiding.

(25) Jo. 1.12.

[p. 133]

want ick hebbe mijnen tem-	(Want ick hebbe mijn tem-	want ic heb hem minen tem-
pel / ende mijn woonstadt in v	pel / mijn wuenstadt in hv	pel / mijn slaepcamer / mijn
vercoren.	vercoren. /	woonstadt in v vercoren.
Ic hebbe v mi seluen ghehee-	Ic hebbe hv mijn) siele (ghe-	Siet mensce /
lijck ghegeuen / [P1r] ick wille	heelick ghegheuen / ick wil	ic heb v mi selven geheelijc
v oock gheheelijck hebben /	hv oock gheheelick hebben /	ende ongedeylt gegeuen. Ic wil
met al dat ghi verleesten	met al dat ghy verleesten	v ooc geheelijc ende ongedeylt
moecht. Ic hebbe v ooc bloote-	mueght / ic hebbe v) alzo	hebben / met al dat ghi sijt
lijck lief ghehad sonder aensien	(blootelic liefgehad sonder aen-	ende moecht verleesten. Ick
van eenighen loon	zien van eeneghen loon) oft	heb v also blootelijc lief ge-
van v /	weder gheuens (van v.	hadt / sonder aensien eenichs
daeromme wille ic / dat ghi mi	Daer om wil ic dat ghy my	loons oft wedergeuens van v.
blootelijck weder sult beminnen	blootelic) weder (sult bemin-	Daerom wil ic
		wil ik met u hebben /
		dat ghi mi weder blootelijc
sonder aensien van eenighen	nen sonder aenzien van eene-	sult beminnen / sonder aensien
loon.	ghen loon.	eenichs loons.
Ghi sult mi minnen / om mi	Ghy sult my minnen om my	Ghi sult mi minnen
seluen / ende ic sal v loon	seluen / ic sal v loon) /	om mi seluen. Ic sal v loon /
grootelijck met Abraham / be-	v hope	v hope /
scermer^(26) / ende waerom	(ende waerom [Dijr] zijn.	ende waerom sijn /
sijn.
Ghy sult mi beminnen / om	Ghi sult my beminnen / om	ghi sult mi minnen /
van mi weder ghemint te sijn.	van my) (ghemint te zyne /	om van mi ghemint
		te worden.
Ende wilt ghy mijns weerdich	en wilt gy mynder werdich	Ende wildy met mi minnen
		plegen / ende mijnder weer-
sijn / so sijt bi mi als een	sijn / zo zijt) (my	dich worden / so moet ghi sijn
beestken / na Dauids ver-		een gewillich
maen^(27) / een onderdanich	een onderdanigh instrument /	levendich instrument /
instrument / ende laet my met	En) ghy moet (my met v)	Ende ghi
v wercken nae mijn welbehae-		moet v van mi laten wercken.
ghen /	laten (wercken) /
ende geeft mi v herte / v ghe-	(ende) (v) (my) (gheheelic	Ende ghi moet v mi selven
heelijck ouer / sonder verkie-	ouer) gheuen (sonder verkie-	gheheelijc overdragen sonder
sen / int deruen / ende int	zen) / ende laten my met v	alle verkiesen ende laet mi
hebben /
	mynen wille doen nv ende in-	minen wille met u doen in-

(26) Cf., i.a., Gen. 22.18.

(27) Cf. Is. 53.7 (eerder dan David wellicht). A. Ampe, ‘Den Wijngaert...’ (1960). 304 verwijst hier naar Ps. 31.8, waar nochtans de raad gegeven wordt geen ‘beestken’ te zijn.

[p. 134]

	der eeuwigheyt.	[M8r]der eeuwicheyt^(28).
	Ghi zult my laten wercken en-	Ghi sult mi laten wercken /
	de ghy zult v
laten ende lijden /	(laten ende lijden) /	ende ghi sult u laten ende liden /
	ende ghy sult hertelicken be-	ende sult hertelijc van mi be-
	gheeren	geeren
	dat in v volbraght	dat in u volbracht
	mach worden / dat ic inder	mach worden het ghene dat ic
	eewigheyt in v voorzien heb-	inder eewicheyt in v voorsien
	be /	heb.
		Ende ghi sult v seluen geheelijc
		verloochenen / ende laten mi
		mijn werc in v becommen^(29).
	Ghij sult ooc	Ghi sult ooc met ganscen be-
		trouwen mijnder goetheit mi
vruechde ende	alle dinc met	aenhanghen / ende alle dinc
	danchaerheyt van	met grooter danchaerheit ne-
	my nemen	men van mijnder hant / wat
	wat ic v	dat ic u toe seynde / het si
	sende tzy lijden /
	teghenspoet /	liden / tegenspoet / temptacie
	ghelatentheyt /	tribulatie / gelatentheyt /
persinghe / weelden ende dor-	(gheperstheyt)	geperstheyt, etc.
heyt / etc.
Dits die leuende offerhande,	Betraut mijn goedheyt dat ic	Ende ghi sult gansselijc be-
bouen alle Sacrificien^(30), die	v dit zende voor talder beste	trouwen in mijn goetheit / dat
ick vanden mensche beghee-		ic v dit toeseynde voor u alder
re / als dat hy met Dauid		beste en de salichste / ende ghi
willich zijn herte tot al my		sult v hier in oeffenen. En-
ouergheve^(31). Want hondert		de ist dat ghi gestadelijc bi v

(28) A. Ampe, a.c., 299, n. 2: ‘Bake zegt een “ledich instrument”, wat wel de goeze lezing zal zijn. Wie is verantwoordelijk voor de verschrijving? Roecx, een kopiist, een zetter?’ Het woord ‘leuendich’ is o.i. helemaal volgens de geest van de bewerker van ‘Oeffeninghe’. Hij bedoelt ‘niet een dood’ instrument, maar, zoals ook Vervoort verklaart (met een impliciete verwijzing naar Is. 53.7: ‘als een lam ter slachtbank geleid’) een ‘onderdanich instrument’, nl. iemand die totaal vrij zich aan de wil van God onderwerpt. De idee van totale zelfverloochening en onthechting, gesuggereerd door ‘ledich’ schijnt hier niet speciaal bedoeld te worden.

(29) A. Ampe, a.c., 299, n. 3, verwijst naar ‘Bake’. Hier wordt inderdaad de ‘zelfverloochening’ meer beklemtoond.

(30) Ibidem, n. 4. Vervoort gebruikt hier ook het woord ‘levende’ zoals ‘Wijngaert’ (cf. n. 28), maar de Minderbroeder blijft, zijn methode getrouw, naar de Schrift verwijzen (cf. n. 31). Er is geen verband met ‘Bake’.

(31) Ps. 51.18-19, Hebr. 10.5 (volgens Ps. 40.7).

[p. 135]

duesentmael meer saligher is		seluen blijft / ende ws gront
ende naemaels sal wesen smae-		waer neemt / ghi sult beken-
ckelijcker / een vre inden wil-		nen waerom dat ick v dit toe-
le Godts volcomelijc gheeleft /		gesonden hebbe / ende dat v
ende dien gheheelijck sijn ouer-		dit grootelijc van noode was.
ghegheuen / dan hier hondert		Ende bouen al so siet wel toe
iaer alle dinck ghehadt na sinen		dat ghy mijn werc niet en
eyghen wille^(32). Daerom sul-		wederstaet met v crigelheit^(34)
len wi ons Gode offeren / als		eygentheit / wtloopen / ende
een leuende offerhande / hey-		roeckeloosheit. Ghi sult van mi
lich / Godt behaechlijc^(33).		begheeren in alle liden geperst-
Waerom die wille Godts altijt		heit ende ghelatentheit / die
ons leuen ende steruen sal		ic v toeseynde / te bliuen /
wesen / dien te volbringhen.		ende te volherden tot dat mi
Ende ghenuechlijcker salt ons		belieft v daer af te verlossen /
sijn ouermidts dien / in		ende sult dat liden om minen
alle dorheyt te staen / dan		wille.
seuenmael by eyghender verkie-	Ghi moet v so met temptatien	Ghi moet v so met temptatien /
singhe met Maria Magdalena	laten wannen / tot dat al on-	ende tribulatien laten wannen
inden hemel gheuoert te wesen	zuuer caf der begheerlicheyt	/ tot dat alle dat onsuyuer caf
vanden Engel^(35). Wanter		der begheerlicheit / eyghent-
gheen hoogher leuen en is /		heit ende quade genegentheit
noch Godt aengenaemer in he-	van v ghescheyden worde /	van v gescheyden worde.
mel oft in aerden / dan sijnen	ende dat uwen houeerdighen	Ende dat v hooueerdich crigel
wille te volbringhen: Daerom	crighelen moed duer tlijden /	gemoet so door liden ontwee
spreect Chrysostomus / Groo-	ontwee ghemalen wordt / tot	gemalen worde / tot dat ghi
ten loon hebdy by Godt / soo	dat ghi in ws selfs ooghen niet	in ws selfs oogen also cleyn
wanneer ghy hem dient [P1v]	dan asschen en word^(36) /	als gestubbe ende asscen [M8v]
niet om den loon wille / maer		wort. So dat ghi niet alleen
om te behaeghen / ende wt		bekennen maer oock beuoelen
liefde / diet al om v heeft		sult / dat ghi die aermste ende
gheschapen wt blooter liefde /		snootste mensche sijt die leuen
watter is in hemel ende aerde.		mach. Ende dat ghi so vry
Ende soo een yeghelijck hem		sult zijn van alle eygen wil-
daer toe schict / om dien		licheit / ende alle verkiesen
te volbringen alder weer-		dat v so wel sal behagen wat
dichste / die heeft inder waer-		God met v ende met allen
heyt het hoogste by Gode /		creatueren doet / dat ghi dat
ende inder eeuwicheyt ooc sal		anders niet en soudt begeeren /
besitten.		al stonden alle creatueren ende
		alle elementen touwen gebode.
	maer eer dit sal sijn dat moet	Mer eer dit sal gescieden dit

(32) Thema van de ‘Punten van de ‘Preek op de Gulden Berg door de Leesmeester van Straatsburg’, Cf. ‘Studie’, Hst. 3. Par. 6.2.

(34) Cf. Phil. 2.14.

(33) Rom. 12.1.

(35) Cf. n.32.

(36) Cf. Job 42.6 & 30.19 & 22.

[p. 136]

	aerbeyd costen / ende hier om	sal arbeyt costen / ende hier
	moet die mensche menigh zware	moet de mensce menich swaer
		cruyse ende arbeyt om liden /
	cruce lijden / ende menighe	ende menigen doot om steruen.
	dood steruen eer dat hy	Mer dat koren moet inder aer-
		den steruen eer dat vrucht
	vruchten voort brenghen sal.	voort brengen sal^(37). Dit sijn
	Twee vlueghels sijnder die ons	twee alte getrouwe vlogelen /
Daerom en eest al inder be-	haestelic bringhen mueghen tot	die ons alte haestelijc brengen
uoelicheyt niet gheleghen /	een gheestelick leuen / dats	tot een gheestelijc ende volco-
maer inder ghelatentheyt /	laten ende lijden / want een	men leuen: dats laten / ende
dwelck thoochste leuen is inder	mensche die hem simpelic on-	liden^(38). Want een mensche
aerden.	der God laet / vp die en magh	die hem simpelijc onder God
		can laten / op hem en mach
	noch tribulatie / noch temp-	noch tribulatie / noch temp-
	tatie / noch	tatie / noch crancheit / noch
	teghenspoed ghevallen / ten sal	teghenspoet vallen / het en sal
	hem een hulpe sijn tot duech-	hem een behulp sijn tot deuch-
	den.	den.
Die Gode bemint alle dinghen	Want so Paulus seght /	Want sinte Pauwels seyt. Die
(spreect die Apostel) coemt	(Die god bemint / alle dijnc	god minnen / alle dinc coemt
hem te goede.	comt hem te goede)^(39).	haer te goede^(40). Ende ist
	Zijt dan van alle dinc te vre-	dat die mensche van allen din-
	den.	gen te vreden is / ende van
		allen opualle een oeffeninghe
		maect / ende dat hi zijns
		gronts waer neme / so sal
		hi die inwendige stemme gods
		in hem hooren spreken / seg-
		gende. Ecce homo. Siet men-
Bekent dan v seluen [/wat ghy	[Dijv] (Bekent v zeluen wat	sche / bekent v seluen / be-
		kent wat ghi sijt / bekent v
zijt / v groote onghestoruent-	ghy zijt / v groote onghestor-	groote onghestoruentheyt / die
heyt / die menichuuldighe ghe-	uentheyt / die menighvuldighe	menichfuldighe gebreken / die
breken die in uwen gront lig-	ghebreken die in uwen grond	in uwen gront verborgen lig-

(37) Jo. 12.24. A. Ampe, a.c., 300, n.1.: ‘De tekst van Bake... is hier zeker de aanleiding van het bijbelcitaat’. We constateren slechts dat het citaat in ‘Wijngaert’ geëxpliciteerd wordt.

(38) Ibid., n. 2: ‘Bake, c. 9. (gebruikelijk thema uit de rijnlandse mystiek)’. Over Bake, cf. supra. ‘Rijnlandse mystiek’? Niet noodzakelijk. De uitdrukking was zeer verspreid. Cf. ook Phil. 2.13.

(39) Rom. 8.28 (volgens de Vulgaat).

(40) A. Ampe, a.c., 301, n. 3: ‘Ook van dit bijbelcitaat is Bake de aanleiding...’ Weer eens geldt het een ontlening aan ‘Oeffeninghe’. Over de volgende zin, vooral dan ‘zijns gronts waer neme’, cf. n. 43.

[p. 137]

ghen verborgen /	ligghen verborghen.	ghen^(41) /
[bekent]^(40a) dat ghy [van v	Bekent dat ghy van v zeluen	bekent dat ghi van v seluen
seluen]^(40a) niet en sijt / niet	niet en zijt / niet en hebt /	niet en sijt / niet en hebt
en hebt / noch als die Apostel	noch)	ende
seyt / niet en vermoecht. Daer-	(niet en mueght. Daeromme	niet en vermoecht. Daerom
om laet den Heere met v wer-	laet den heere met v wer-	laet my [Nlr] in v wercken /
cken / ende v oeffeninghe sal	cken^(42). Hanght v liefde aen	hangt mi met liefden aen:
wesen na Paulus vermaen / sijn	hem / ende weest hem ge-	weest my getrouwe. /
gratie waer te nemen / sijn	trauwe.
toecoempst te verbeyden^(43) /
met Dauid inder sielen /...
[P2r]... Ende wat wi niet en	(Wat) ghy (niet en vermueght	wat ghi niet en vermoecht dat
vermoghen / dat wilt hy vol-	dat wil hi vuldoen	wil ic voor v doen.
doen ende gheuen / al wat wy	ende gheuen) warachtighe
tot salicheyt sijn biddende.	kennesse /
Daerom gaet tot hem / ende v	ende dan zult ghy wt deser	Ende dan sal hem die mensche
		in deser kennissen oeffenen /
	kennese gaen met uwen ghe-	ende nemen al sijn gebreken
		ende cruycen op / ende gaen
aenschijnen en sullen niet be-	breken (tot hem)	daer mede tot gode hem dan-
schaemt worden^(44) / opdoen-		ckende dat hi hem sijn snoot-
de uwen gront inder teghen-		heyt heeft laten bekennen.
woordicheyt Gods /		Ende hi sal god antwoorden
seggende: Ecce homo / siet o	(zegghende / Ecce homo.	seggende. Ecce homo. Siet
Heere / ick ben een arm men-	Ziet) hier (ic ben een aerme	heer ic ben een arm mensce
sche ongeuallich / cranck /	mensche / ongheuallich cranc /
blint inden wech uwer kennisse	(niet vermueghende / in zon-	ongheuallich / cranc ende niet
/ niet vermogende / in sonden	den ontfaen in allenden ghe-	vermogende in sonden ontfan-
ontfaen / in allenden gheboren	boren / in ghebreken) opghe-	gen / in allendicheit geboren /
/ in ghebreeken	wassen.	in gebreken opgewassen.

(41) A. Ampe, a.c., n. 4: ‘Vgl. Bake...’. Cf. n. 40.

(40a) De tussen vierkantige haken geplaatste teksten komen niet voor in de uitgave 1554; ik ontleen ze aan uitgave 1575 (ex. Gent U.B. 136T36). s6r.

(40a) De tussen vierkantige haken geplaatste teksten komen niet voor in de uitgave 1554; ik ontleen ze aan uitgave 1575 (ex. Gent U.B. 136T36). s6r.

(42) Cf. Phil. 2.13.

(43) Cf. 1 Tim. 6.14 & 2 Tim. 1.14. A. Ampe, a.c., 304, brengt ‘gratie waernemen’ in verband met de uitdrukking van ‘Wijngaert’ ‘zijns gronts waer neme’ (cf. n. 40). Hij schrijft: ‘De verwijzing naar Paulus en David... toont aan, hoe vertrouwd ‘Wo(estijne)’ is met de gedachten van ‘Wij(ngaert)’. Men bemerke de overschakeling van ‘zijn gronts waernemen’... naar ‘sijn gratie waernemen’.
Men merkt nochtans dat er geen ‘overschakeling’ is. Vervoort commentarieert hier de tekst op eigen scripturistische wijze. De schrijver van ‘Wijngaert’ voegt bij een later komende tekst zijn commentaar. Er is noch verband noch overschakeling, maar eigen woordgebruik van twee verschillende bewerkers.

(44) Cf. Pss. 31.2; 42.6 & 12; Hebr. 4.16.

[p. 138]

	O Heere teghen wien zijt ghy	Heere tegen wien sidy verbol-
verbolghen.	(verbolghen:	gen?
Ecce homo:	Ecce homo)	Ecce homo.
En wilt o vader der bermher-
ticheyt voor mi [P2v] uwen
schoot der ghenaden niet sluy-
ten^(45) / ick ben een men-	(Ick ben een mensche en wilt	Ic ben een mensce / en wilt
sche / en wilt niet gram teghen	niet gram zijn teghen een	niet gram sijn tegen een loof
mi sijn / teghen een loof /	loof^(46)
dat met eenen winde ter aer-	dat met eenen winder ter eer-	dat die wint ter aerden ge-
den gheslagen wordt.	den ghesleghen word^(47).	slaghen heeft.
Ende daer die mensche voor
gode aldus sijn ghebreeken voor
Gode bekent / veel eer ver-
crijcht hy vergiffenisse van Gode
al hadde hi veel / dan oft wi
maer een en hadden / ende dat
niet en wouden bekennen^(48).
O Heere en wilt niet vergheeten	(O Heere en wilt niet ver-	O Heere en wilt niet vergeten
mijn armoede / treckt mi na	gheten mijn aermoede trect my	mijn armoede ende broosheit /
dy /	doch	en trect toch v hulpe van mi
want	want	niet / want ic ben een men-
		sche / een broos aerden vaet-
		ken^(49).
ick een worm ben / niet een	ic ben een worme / niet een	Ic ben een worm en geen
mensche / een gote vol onsuy-	mensche^(50) / een ghote vul	mensche.
uerheyts.	onzuyuerheyts)^(51) /	Een gote vol onsuyuerheden.
	het loopt tonzent al ouere.	Het loopt tonsent al wt ende
		inne. Want die cracht des we-
		derstaens heeft mi begheuen.
Ick ben verwonnen ter aer-	(Ic ben verwonnen) /	Ic ben verwonnen.
den gheslaghen^(52) / heft mi
weder op /
ontfanct mi	(ontfanct my)	Ontfermt v ghi mijnder. Vecht
in v armkens der ghenaden		ghi voor mi /
metten verloren sone.	ende werct in my /	werckt ghi in mi / doet mi
	doet met my alzo ghy wilt	soe ghi wilt.
Ic geue v mijn siele gheheel	(Ick gheue v mijn) zeluen	Ic draghe v mi seluen geheeli-

(45) Cf. Ps. 69.17-18.

(46) Cf. Job 13.25.

(47) Cf. Ps. 102.5.

(48) Cf. n. 32.

(49) Cf. Ps. 31.13 (Vulgaat Ps. 31.12).

(50) Ps. 22.7. Cf. Job 25.6.

(51) Cf. Ps. 22.15.

(52) Cf. Ps. 22.16.

[p. 139]

ouer / want	(gheheel ouer / want)	ken ouer. Want ic bekenne dat
v natuere	ic weet dat (v natuere	v natuere is goetheyt / ende
goetheyt is / ende v leuen den	goedheyt is / ende) uwen aert	uwen rechten aert is ontfermen.
sondighen armen menschen	is ontfermen^(53)	Ic worpe alle mijn quaetheit in
bermhertich te wesen.		v grondeloose goetheit.
	Ghy hebt myn ghebreken my	Ghi hebt mi mijn gebreken
	laten kennen / helpze my ver-	laten bekennen / helptse mi
	winnen.	verwinnen.
Worpt wt mi / dat v is mis-	Weert van (my) al (dat) (on-	Roeyt alle dat sondich / on-
haeghende / ende is onsuyuer /	zuuer is)^(54) /	suyuer / ende dat v mishagelijc
		is te gronde wt mi.
ende plant in mi v goddelijcke	(ende plant in my v godde-	Ende plant v godlike minne
minne / ende den gront der	licke minne)^(55) /
ootmoedicheyt^(56) / ende alle	(ende alle grondighe duech-	ende alle grondige duechden
gewaerighe duechden /...	den).	in mi.
		Door [N1v] dese crancheit ende
		aenschouwen sijnre gebreken
		sal die mensche die meer
		voortgaen / ist dat hy hem
		seluen wel oeffent hier in /
		dan oft hi hem in hooge din-
		ghen oefende
Die .xix. dachreyse [Q1v] /...	Item om dat een mensche te	Want sal die mensche te gron-
Maer hier toe is van noode / die	gronde ghezuuert zoude wezen/	de gesuyuert worden so
openbare sonden / ende ghe-	zo moet hy (die openbaere	moeten hem die sonden open-
breecken / quade passien ende	zonde) schuwen /	baren die in hem schuylen /
gheneychlijcheyt der natuere		ende dan moet hi
te steruen /
ende met Job...[Q2r] sittende...	(ende met Job zitten) (in	met Job sitten in mest ende
in die messie sijns herten oot-	die messinc) /	drec sijnder gebreken / met
moedicheyt / ende cleyn ghe-		grooter pijnen ende bangicheit
uoelen sijns selfs / afscrabben-	ende (of-[D3r] scrabben)	/ ende scrabben met een scerf
de met eenen scherf die	(met eenen) (die schurftheyt
scorftheyt / die onsuyuerheyt	^(57) die onzuuerheyt ende etter	die onreynicheit ende etter
ende etter van sinen wonden /	van zynen wonden / dat) is	van sinen wonden / dat is dat
dats die onsuyuer vloeyende	dat hy (die onzuuer vloyende	hi die onsuyuer vloeyende ge-
ghedachten...	ghedachten /...	dachten...

(53) Ps. 69. 17.

(54) Cf. Ps. 51.4, 9, 11.

(55) Cf. Ps. 51.12.

(56) Cf. Ps. 51.19.

(57) Cf. Job 2.8.

[p. 140]

Deze, door het Boek Job en de Boetpsalmen geïnspireerde tekst van ‘Oeffeninghe’ werd in ‘Woestijne’ en ‘Wijngaert’ afgeschreven zoals dat hier duidelijk blijkt.

Zelfs indien we niet wisten dat ‘Oeffeninghe’ ouder was dan de andere twee werken, zou de vergelijking der drie teksten dat bewijzen. De overeenstemming is inderdaad grotendeels letterlijk. Maar elk van beide afschrijvers kiest op eigen houtje wat weggelaten en wat bijgevoegd zal worden. En in die tekstwijzigingen bestaat geen overeenstemming. Dat bewijst reeds dat ‘Oeffeninghe’ een op zichzelf bestaand, afzonderlijk werk vormde en dat de woorden van ‘Woestijne’ niet uit ‘Wijngaert’ stammen, noch vice versa.

De plus-teksten in die twee boeken wijzen daarenboven op verschillende auteurs met eigen werkwijze: Vervoort, volgens zijn gewone methode, schrijft niet alleen de tekst gedeeltelijk zeer getrouw af, maar hij voegt eveneens zijn ‘eigen’ Bijbel- en Vaderteksten toe aan het gekopieerde fragment met de bij hem stereotiepe verwijzingen als ‘na Dauids vermaen’, ‘met Dauid’, ‘Daerom spreect Chrysostomus’, ‘spreect die Apostel’, enz.

Bij de teksten uit het Boek Job die in zijn voorbeeld voorkwamen heeft hij echter geen dergelijke verwijzing. In de overige Vervoort-werken vonden we tenslotte weinig citaten uit dat Bijbelboek. Anderzijds voegt hij dan weer een element uit zijn eigen leer toe aan de afgeschreven tekst: ‘Oeffeninghe’ verklaart hoe God alles voor de mensen veil had, en hoe Hij verwacht dat de mens hetzelfde voor Hem zou doen, nl. door ‘Laten en Lijden’, d.w.z. ‘God laten handelen, Zijn wil volbrengen en het lijden, omdat het loutert, gewillig aanvaarden. Tweemaal geeft ‘Oeffeninghe’ die raad van ‘Laten en Lijden’. Vervoort nu, laat een heel brokje over ‘Lijden’ weg en ontwikkelt zijn ‘eigen’ idee, nl. hoe het volbrengen van Gods wil veel beter is dan om 't even welke oefening, beter ook dan alle gevoelige troost. Hij laat de tweede aansporing van ‘Oefeninghe tot ‘Laten en Lijden’ weg en komt zo netjes tot de woorden van zijn voorbeeld, nl. dat ‘voor wie God mint, alles ten goede komt’. Als verwerking kan dat er goed door.

De methode van de ‘auteur’ van ‘Wijngaert’ is anders. Hier worden vooral ‘woorden’ verklaard, als bv. ‘betrouwen’, ‘asse’, ‘tevreden’, zichzelf ‘bekennen’, terwijl anderzijds de herhalingen, o.a. over ‘Laten en Lijden’ van ‘Oeffeninghe’

[p. 141]

worden overgenomen. Dubbelvormen i.p.v. een enkel woord komen ook voor, zoals

‘geheelijc ende ongedeylt’ i.p.v. ‘gheheelijck’;

‘wildy met my minnen plegen/ende mijnder weerdich worden’ i.p.v. ‘wilt ghy mijnder werdich sijn’.

‘liden/teghenspoet/temptatie/tribulatie’ i.p.v. ‘lijden/teghenspoet’, enz.

Dergelijke dubbelvormen komen ook bij Vervoort evenals bij de meeste afschrijvers voor. Maar veel minder dan bij Vervoort vinden we die Scripturistische ‘opsiering’ terug en juist die kenmerkt de werken van deze auteur. Slechts een paar malen vangen we een lichte verwijzing naar de Bijbel op in wat de auteur van ‘Wijngaert’ bij zijn bron voegt. Een zin zoals ‘Sijn lichaam/zijn bloet/zijn siele en heeft mi niet te costelijc geweest voor v te gheuen’, roept enigszins Phil. 2.6-8 op; ‘Ende die hem ontfangt/die ontfanct mi’ is een aanpassing van Mt. 10.40; de ingelaste woorden ‘mijn slaepcamer’, in de zin ‘ic heb minen tempel/mijn slaepcamer/mijn woonstadt in v vercoren’, stammen tenslotte uit Cant (1.4 of 3.4, of 8.2), enz. Het gelden hier echter geen letterlijk ontleende zinnen uit de Bijbel, maar het zijn teksten die overal in de christelijke leer verwerkt liggen, en in een christelijk opgevoede geest, tenslotte, louter cerebrale verklaringen vormen die om zo te zeggen de naam ‘scripturistisch’ niet meer verdienen.

De schrijver van ‘Wijngaert’ is inderdaad, wat we zouden durven noemen, een ‘logicus’, en zelfs een ‘roekeloze logicus’. Dat ‘logische’ in de ontwikkeling van de hier aangehaalde paralleltekst is duidelijk genoeg zichtbaar. Die tekst diende in de eerste plaats om aan te tonen dat ‘Oeffeninghe’ de bron was van twee verschillende auteurs. Maar, ‘le style c'est l'homme’, de man die schreef laat er zich toch, ondanks alles, enigszins door kennen. Hoewel in mindere mate dan in andere fragmenten, is de ‘roekeloze’ logicus in deze tekst ook enigszins aanwezig. Het laatst vermelde voorbeeld, de inlassing van ‘slaepcamer’ tussen ‘tempel’ en ‘woonstadt’ moge hier als voorbeeld gelden: de woorden ‘tempel’, ‘slaepcamer’ en ‘woonstadt’, zo bijeengevoegd en in die orde, ‘klinken’ wel, maar ‘botsen’ even zeer! Zeker, ze drukken eenzelfde idee uit, het zijn in zekere zin synoniemen, maar zonder verklaring mogen ze zo maar niet naast elkaar geschreven worden. Het eerste woord, ‘tempel’, stamt

[p. 142]

uit I Cor. 6.19: ‘Weet je niet dat je lichaam de tempel is van de H. Geest?’. Het derde woord komt uit Jo. 14.23: ‘Indien iemand mij bemint, zal... mijn Vader hem beminnen, en We zullen naar hem komen en we zullen onze woonplaats bij hem maken’. Beide uitspraken komen op een gelijkende idee neer: ‘de mens is of kan Gods verblijfplaats zijn’. Maar ‘slaepcamer’ heeft niet die betekenis. Waarschijnlijk bedoelt de schrijver de woorden van Cant. 1.4: ‘De Koning heeft me in zijn kamer gebracht’. Dus: ‘'s konings verblijfplaats kan die van de mens worden’. Het is een totale ommekeer in de gedachtengang die uitgedrukt wordt. Terwijl de beide andere woorden tot de gewone christelijke leer behoren, stamt het woord ‘slaepcamer’ uit de Bruidsmystiek. Dergelijke inlassing noem ik het werk van een ‘roekeloze logicus’.

Hier, in het besproken geval, is dergelijke interpolatie niet zo erg. Maar in andere fragmenten brengt deze werkmethode de schrijver van ‘Wijngaert’ tot uitspraken die we ‘wonderlijk’ moeten noemen.

Onder de rubriek ‘Jesus heeft die hem cruysten ghecleet’ (39e Cap.) bv. last de schrijver van ‘Wijngaert’ een mooie tekst in, waarin hij zegt hoe Jezus alles heeft weggegeven. De interpolatie eindigt met de woorden ‘het is al wech’. Maar dan moet hij in ‘Scoone... Oeffeninghe’ de aansporing gelezen hebben om met de tortelduif in de palmboom van het kruis te klimmen en te ‘zoucken of wy eeneghe vruchtkens kunnen plukken’. Hij had echter reeds geschreven dat alles weg was. Dan voegt hij eerder lamlendig bij ‘Wi sullen noch genoech vinden, soecken wy neerstelijc’. De ‘Oeffeninghe’ schrijft dan: ‘Jezus heeft zijn hart nog’. De schrijver van ‘Wijngaert’ vond het wellicht nogal sterk dat zo maar dadelijk over te nemen. Hij zegt dus dat Jezus nog zijn tong heeft, en... - nu is het helemaal verkeerd! - als men hoger klimt, dan vindt men Jezus' hart nog⁽⁵⁸⁾!

Een ander voorbeeld kan men vinden in het door A. Ampe gepubliceerde fragment uit ‘Wijngaert’, Cap. 25, 2e deel, waarin die geleerde een voorbeeld zag van het 40e gebed uit ‘Die

(58) De parallelteksten worden afgedrukt in ‘Studie’ Hst. 3. Par. 3.2.

[p. 143]

Woestijne’⁽⁵⁹⁾. Zowel de schrijver van ‘Wijngaert’ als Vervoort hebben dit mooie gebed geradbraakt. Maar de eerste is er, o.i., de grootste ‘vandaal’. Terwijl we in Vervoorts tekst nog de weg van mystieke vereniging, tussen God en ziel kunnen volgen, last de tweede afschrijver er tamelijk plomp het woord ‘eten’ in. De woorden krijgen plots een eucharistische betekenis, die daarna echter weer verzwindt⁽⁶⁰⁾. Eenzelfde werkmethode als in de door ons geciteerde paralleltekst, schijnt ook hier te worden gevolgd. En we mogen besluiten dat, zelfs afgezien van louter externe criteria, de analyse van de ‘Woestijne’- en ‘Wijngaert’-teksten bewijst dat een gemeenschappelijk voorbeeld werd afgeschreven door twee verschillend geaarde en anders gevormde ‘auteurs’.

Andere parallelteksten met ik niet afdrukken. A. Ampe publiceerde er voldoende. Onderstreept men in Ampes fragmenten de letterlijke overeenstemmingen tussen ‘Woestijne’ en ‘Wijngaert’, dan wordt de ‘Scoone... Oeffeninghe’ a.h.w. zichtbaar. Ten bewijze vergelijke men:

‘Den Wijngaert’ (1569), ff.	Tekst in ‘Ons Geestelijk Erf’ (1960), pp.		‘Oeffeninghe’ (± 1540), ff.	ed. Valckenaere: ‘Passiebloemen’, pp.
P2r	289	=	C3v	25
P4r	289	=	C4r	25-26
P7r	291	=	C4r	27
P8r	292	=	C4v	28
Q1r	293	=	D1r	28
R4r	302	=	D2v-3r	29-30
G3r-v	(1961). 304	=	B1v	14

De laatste parallelplaats betreft een tekst die A. Ampe uit Vervoorts ‘Hortulus Animae’ publiceerde. Daar ook gebruikte de Minderbroeder de ‘Oeffeninghe’ en niet ‘Den Wijngaert’.

En wat het 40e gebed uit ‘Woestijne’ betreft, volgens A. Ampe eveneens aangewend in ‘T'Gulde Ghebedeboeck’, n. 12, en een schakel tussen het laatst genoemde werk en ‘Wijngaert’: dat

(59) ‘Het aan Vervoort toegeschreven Ghulden Ghebede-Boecxken’ OGE (1962). 154-155.

(60) Cf. ‘Studie’. Hst. 3. Par. 3.3. & Par. 11.

[p. 144]

gebed ontleende én Vervoort én, nog meer, de auteur van ‘Wijngaert’, gedeeltelijk aan de ‘Oeffeninghe’, zoals we ze uit de drukken kennen⁽⁶¹⁾.

De drukken geven immers ook maar een bepaalde lezing van de oude tekst weer. Reeds in Valckenaeres, op een handschrift gebaseerde, uitgave stellen we dat vast. Een paar voorbeelden (ik citeer uit de druk en onderstreep wat niet in Valckenaere voorkomt):

- ‘... Hy spreict tot onzer siele /
Ziet mensche / Ziet my aen /
soo ick v anzie. Bemint my...’ (D1r)
- ‘... mynnen... suene hebbe / ick...
ghegheuen... want hy een God met my is...’ (D1v)⁽⁶²⁾

Die en dergelijke varianten kunnen bepaalde verschillen tussen de drie hier besproken werken verklaren. Maar de langere plusteksten van ‘Wijngaert’ blijven steeds verwijzen naar een andere ‘persoonlijkheid’ dan Vervoort.

(61) Cf. ibid.

(62) De gecursiveerde woorden zijn mogelijk latere amplificaties en wijzen op de ouderdom van de door Valckenaere gepubliceerde tekst. Daar Vervoort praktisch altijd zeer goede en oude lezingen gebruikt, en hier nochtans ook de onderstreepte woorden overschrijft, moet de tekst van Valckenaere o.i. voor zeer oud aangezien worden.

[p. 145]

3. De auteur van ‘Den wijngaert’

a. Roecx?

Zouden we de bewerker van ‘Scoone... Oeffeninghe’, zoals ze voorkomt onder de titel ‘Den Wijngaert der Sielen’, nu Roecx noemen? Stemt het beeld dat de korte ontleding van zijn werkwijze oproept, met het beeld van een 15e-16e eeuwse kloosterheer overeen? Ik meen dat we aan een dergelijke kanunnik toch een andere manier van werken zouden mogen toeschrijven, die hem toch niet de mindere zou maken van de, hoewel ijverige en vrome, maar toch eenvoudige bewerker Vervoort. Zeker, bij sommige vromen bestond er een afkeer van een al te veelvuldig citeren van de Bijbel⁽⁶³⁾. Vervoort schreef soms ook wel eens onzin wanneer hij bepaalde teksten inkortte en wat overhaastig aan andere koppelde. Dat stelde ik echter vast bij het overlopen van honderden van zijn bladzijden, terwijl er hier in drie korte fragmenten reeds drie dergelijke ‘onregelmatigheden’ te vinden zijn.

Een intern criterium dat ons doet twijfelen aan zijn ‘auteurschap’ levert ons de Roecx-Tauler-verhouding. Roecx werd immers geprezen omdat hij de ‘Theologia Thaulerica’ zo zeer had geassimileerd, dat hij uit de meditatie ervan enkele boeken schreef⁽⁶⁴⁾. A. Ampe trachtte te bewijzen dat de ‘Exercitia Tauleriana’ wellicht een vertaling waren van ‘Wijngaert’. Maar zoals dezelfde geleerde zeer goed aantoont, legt Surius, de vertaler, geen enkel verband tussen de tekst die hij vertaalt, en Tauler⁽⁶⁵⁾, wat reeds voldoende bewijst dat Surius, die Tauler

(63) Cf. ‘The Cloud of Unknowing’ (ed. P. Hodgson, ‘The Cloud of Unknowing and the Book of Privy Counselling’, in ‘The Early English Text Society’, n. 218 (London 1944 & 1958), 125.17-22: ‘For somtyme men thought it meeknes to sey nought of theire owne hedes, bot zif thei afermid it by Scripture and doctours wordes; and now it is turnid into corioustee and schewyng of kunnyng. To thee it nedith not, and therfore I do it nought. For who-so hath eren, lat hem here, and who-so is sterid for to trowe, lat hem trowe; for elles scholen thei not’.

(64) Cf. de door A. Ampe geciteerde tekst van Bosmans, ‘Chronicon Throno-Martianum’, in ‘Den Wijngaert...’ OGE (1960), 47. A. Ampe vraagt zich echter ook af wat Bosmans of de ‘opsteller van het oude necrologium’ ‘juist verstaat onder “theologia thaulerica”’ (a.c., 49).

(65) A.c., 10.

[p. 146]

zeer goed kende, er ook geen invloed van de Duitse mysticus in bespeurde. Die invloed had er toch bijna noodzakelijk in aanwezig moeten geweest zijn indien Roecx, zo zeer door Tauler beïnvloed, de auteur was van de plus-teksten van zijn bewerking.

De interne criteria doen ons Roecx' ‘auteurschap’ hier afwijzen. En de externe gegevens?... Hier zijn enkele feiten

De oudste twee edities van ‘Den Wijngaert der sielen’ zijn gedateerd 1544. De ene verscheen anoniem, de andere vermeldt op de keerzijde van de titelbladzijde ‘Ghemaect bi broeder Jacob Roecx / Regulier’.

Zoals A. Ampe aantoont - daar komt o.i. zijn betoog op neer - geldt die tweede editie een ‘faux’. Het boek werd niet in 1544, maar wellicht in 1556 gedrukt⁽⁶⁶⁾. We mogen ons dan ook terecht afvragen hoe Symon Cock, de drukker, ertoe kwam het boek aan Roecx toe te schrijven. En dat weten wij niet.

De ‘Bibliotheca Catholica neerlandica impressa’ vermeldt voor 1544, onder n. 2063, een ‘Wijngaert’ op naam van Roecx, zonder er een vindplaats aan toe te voegen. We mogen onderstellen dat de B.N.C.I. spreekt over de ‘faux’ van 1556.

Dat later, bv. in 1569, de ‘Wijngaert’ op naam van Roecx verscheen, is ook geen bewijs. De ‘faux’ kan als voorbeeld gediend hebben.

De enige toeschrijving aan Roecx vinden we bijgevolg in de hierboven geciteerde woorden van de ‘antegedateerde’ druk van 1556; het zijn trouwens praktisch de enige woorden die de tekst van 1544 en 1556 doen verschillen.

Vergelijken we de beginteksten en keerzijden van de titelpagina's, het ‘colofoon’ van ‘Wijngaert’, alsmede het ‘incipit’ van ‘Exercitia Tauleriana’, alsook dat van het boekje Gent U.B. Rés. 817, dan treft het ons hoe we in al die teksten praktisch dezelfde titel terugvinden: ‘een zeer schoone ende deuote oeffeninghe vander passien ons liefs heeren Jesu Christi’, nl. de 15e eeuwse titel van het boekje. Ter vergelijking (ik cursiveer de belangrijke woorden):

1. Titelblad van ‘Wijngaert’ 1544:

‘Den wijngaert der sielen / daer in een mensche vinden / ende plucken sal die volle soete druyue der incarnacien Christi / inden tijt der gracien

(66) A.c., 26. De geleerde schrijft wel dat hij dat als “hypothese” voorstelt, maar ze is zo aanvaardbaar, dat we ze als stelling mogen beschouwen.

[p. 147]

ende aendencken sal / hoe die selue wtgheperst verdort ende verdroocht is / inden tijt zyre bitter passien / op dat hi versoenen soude den thoren zijns vaders...’⁽⁶⁷⁾.

2. Keerzijde van het titelblad van ‘Wijngaert’ 1544:

‘Hier beghint een deuote oeffeninge met veel deuote oracien daer mede dat een mensce hem mach leeren exerciteren in die beneficien gods / ende bisonder der incarnacien ende passien. O Alder goedertierenste Jesu’...⁽⁶⁸⁾.

3. Keerzijde van het titelblad van ‘Wijngaert’ 1556 (?):

‘Een deuote oeffeninghe met deuote oracien / daer hem een mensche mede mach leeren exerciteren in die beneficien Gods / ende bisonder der incarnacien ende passien.
Ghemaect bi broeder Jacob Roecx / Regulier.
O Alder goedertierenste Jhesu...’⁽⁶⁹⁾.

4. Begin van de rubriek van waar af ‘Wijngaert’ en ‘Oeffeninghe’ beginnen overeen te stemmen: (cf. 6e titel in ‘Exercitia Tauleriana’; in ed. ‘Wijngaert’ 1569, f. c6v)⁽⁷⁰⁾:

‘Hier begint een deuote oeffeninge op die passie
Als den tijt ons heeren Jesu Christi genaecte...’

5. Colofoon van ‘Wijngaert’ 1544:

‘Hier eyndt een devoot boecxken van die passie ons liefs heeren Jesu Christi’.

6. Titelblad van ‘Exercitia Tauleriana’, ed. 1548:

‘D. Ioannis Thauleri de vita et passione Salvatoris Nostri Iesu Christi piissima exercitia...’.

7. Titel boven ‘Caput 1’ in dezelfde ed. van ‘Exercitia’:

Exercitium, seu Meditatio optima vitae et passionis Iesu Christi’ (daarna loopt de tekst verder: ‘O Benignissime Iesu' ...’).

(67) Cf. de afdruk in a.c., 16-17.

(68) Cf. de afdruk in a.c., 16-17.

(69) Id.

(70) Cf. ed. 1569, f.e6v.

[p. 148]

8. Titelpagina van ‘Oeffeninghe’, ed. Brugge, Huberecht de Croock, ca. 1540 (ex. Gent U.B. Rés. 817):

‘Dit is een zeer schoone ende deuote oeffeninge oeffeninge vander passien ons liefs heeren Jesu Christi’.

Uit de vergelijking van deze ‘titels’ besluiten we:

1. ‘Den Wijngaert der Sielen’ is niet de oorspronkelijke, maar een later bijgevoegde titel. De echte naam van het boek staat op de keerzijde van het titelblad, verder in het werk, en op het einde in het colofoon. De echte titel diende eveneens voor de Latijnse vertaling en stemt grotendeels overeen met die van ‘Scoone... Oeffeninghe’.

2. In ‘Wijngaert’ en ‘Exercitia’ gaat het over een dubbele oefening. De ‘Wijngaert’ kondigt een oefening aan over de Menswording en één over de Passie. De Latijnse tekst zegt dat men mediteren zal over het leven van Christus en over zijn lijden, en duidt dat duidelijk genoeg aan door de meervoudsvorm ‘Exercitia’⁽⁷¹⁾.

3. De voornaamste oefening is die over de Passie, zodat het colofoon tenslotte daar nog alleen van spreekt. Ze komt tenslotte overeen met de ‘Zeer schoone ende deuote oeffeninghe’ (titel van de druk), waarmee de Latijnse woorden ‘piissima’ dan weer een andere schakel vormen.

(71) Uit die gegevens kunnen we een soort stamboom opmaken van de handschriftelijke overlevering en de twee soorten werken:

[p. 149]

4. De inlassing ‘Ghemaect bi... Roecx’ doet ons nadenken, want Roecx stierf in 1527. Bijna dertig jaar na zijn dood wordt hem hier een werk toegeschreven. Het titelblad van 1544 was helemaal opnieuw gezet. Er was plaats genoeg om zijn naam onder de titel af te drukken. Toch gebeurde dat niet. Alleen onder het opschrift ‘Een deuote oeffeninghe’ kreeg zijn naam een plaats. Dus niet ‘Den Wijngaert’, maar ‘Een deuote oeffeninghe’ werd hem toegeschreven door Simon Cock. Ofwel was de titelpagina reeds gezet, toen Cock plots van Roecx hoorde. Maar sinds 1548 stond het boek toen reeds bekend als de ‘Exercitia Tauleriana’. Gaf Simon Cock dan toe aan één of andere druk om Roecx' naam op die minder eervolle plaats af te drukken (maar er niet meer van te gewagen in het colofoon), zoals Surius het boek bij de werken van Tauler voegde, wel wetend dat het er niet bij hoorde?

Roecx behoorde tot de reguliere kanunniken onder het kapittel van Windesheim. De bibliotheek van de priorij van O.-L.-Vrouw ten Troon (Grobbendonk) bezat bijgevolg wel hss. die de geest van Windesheim verspreidden. ‘Scoone... Oeffeninghe’ misstond er niet. De kloosterheer kan er zelfs een langere versie van hebben bezeten. Zijn naam en zijn aantekeningen kunnen er in hebben gestaan. Na zijn dood kan Simon Cock daar op de één of andere wijze van gehoord hebben en daarom de naam van Roecx hebben afgedrukt op een niet erg in het oog vallende plaats. Maar dat zijn slechts gissingen.

Wat Bosmans tweehonderd jaar later schreef kan men eveneens ‘cum grano salis’ aanvaarden:

‘...Roecx... theologiam thaulericam ita complexus erat, et imbiberat, ut de interna illa contemplatione aliquot piissimos libellos... conscripserit’⁽⁷²⁾.

Bosmans kende misschien de ‘Wijngaert’ met de naam van Roecx op de keerzijde van de titelpagina en bracht ze in verband met... ‘Exercitia Tauleriana’!

5. Terwijl we reeds vaststelden dat de tekst van het boek een ‘bewerking’ is van ‘Oeffeninghe’, zien we hier dat de titel ‘Wijngaert der sielen’ niet met Roecx in verband wordt gebracht. We moeten besluiten dat de drukker die titel boven het werk plaatste. A. Ampe noteert dat dergelijk opschrift een ‘lectio

(72) Cit.a. A. Ampe, a.c., 47.

[p. 150]

difficilior’ schijnt te zijn⁽⁷³⁾. Dat betekent dat het een nieuwe, niet met de oudere traditie strokende titel was. Aangezien dergelijke titel reeds in 1486 voorkomt, bv. in het boekje ‘Wyngaerden der sele’⁽⁷⁴⁾, mogen we ‘oudere traditie’ noemen de jaren vóór de tweede helft der 15e eeuw. Vóór die tijd hield men het bij ‘Wijngaerd des Heeren’, volgens het bekende werk van Bonaventura ‘Vitis mystica’, en een impliciete verwijzing naar Jo. 15.1: ‘Ego sum vitis’, ‘de wijngaardstok’, Christus. Maar dan ontstonden ook de hele reeks ‘Hoofkijns der zielen’, waar tenslotte ‘Wijngaert der sielen’ maar een synoniem van is. Nu gaat de aandacht naar de ‘vinea’, ‘het veld dat bewerkt moet worden’, volgens Mt. 20.1 & 21.28-31. In een tekst, gedrukt in 1537 vinden we misschien de twee betekenissen:

‘Ick ben die vvarachtige wijngaertstock. Want... Jesus hem seyt te wesen dye waerachtige wijngaert... so willen wy ondersoecken die natuer... van die aerdighe wijngaert / mer ooc tghene dat van noode is om den seluen wijngaert also te bouwen dat si daer door vruchtbaer mach wordden /...⁽⁷⁵⁾.

Een nieuwe idee? Een ‘Lectio difficilior’? Maar ze kwam toch reede in 1486 voor⁽⁷⁶⁾.

Anderzijds mogen we ook even goed onderstellen dat niet de drukker die titel ‘Wijngaert der sielen’ vond, maar dat het de titel van een bepaalde lezing van ‘Oeffeninghe’ was, bestaande sinds de tweede helft der 15e eeuw. Zo kreeg ook de ‘Passie Ihesu’ waarover we spraken in het begin van dit artikel, eveneens in een bepaald handschrift de titel ‘Heimelike Passie’.

(73) A.c., 28.

(74) Dit werd tot nu toe toegeschreven aan Veghe. A. Ampe, a.c., 51 in n. 19 schrijft over hem: ‘Zolang wij geen andere gegevens hebben over de juiste ouderdom van Roecx..., komt hij niet in aanmerking voor het auteurschap. Het geval moet toch nader onderzocht worden’.

(75) ‘Een nyeu ende seer suyuerlick boecxken’, f. A2r (Antwerpen, W. Vorsterman, 1537), f. A2r. A. Ampe, a.c., 51, n. 19, schrijft dat hij dit boekje in zijn studie buiten beschouwing liet.

(76) Eenzelfde handeling kan bezien worden zowel van het standpunt van het onderwerp als van dat van het voorwerp. De titel ‘Wijngaert des Heeren’ verklaart het eerste standpunt, ‘Wijngaert der sielen’ het andere. Eenzelfde verklaring kan men geven voor Vervoorts twee werken ‘Bruygoms Mantelken’, wat de Heer aflegde om de ziel tot bij zich te krijgen, en ‘Bruylocht Cleedt’ wat de ziel moet aantrekken om bij de Heer te geraken.

[p. 151]

Zo menen we te mogen besluiten dat noch het voorbeeld ‘Scoone... Oeffeninghe’, noch de plus-teksten van de bewerker, noch de titel ‘Wijngaert’ vooralsnog aan Roecx moeten (en misschien zelfs niet eens mogen) toegeschreven worden.

b. Een schrijfster?

A. Ampe noteerde dat er op een bepaalde plaats in ‘Den Wijngaert’, ‘naast het gewone “ic arm sondaer”, eenmaal althans “ic arme sonderse” voorkomt’⁽⁷⁷⁾. De geleerde hechtte er geen belang aan.

Klaarder wordt de zaak wanneer men, bij de vergelijking van ‘Wijngaert’ en ‘Oeffeninghe’, de klaarblijkelijk ingelaste tekst in ‘Wijngaert’ bestudeert. Ter illustratie:

‘Woestijne’, ed. 1575.	‘Scoone... oeffeninghe’, ed. ca 1540.	‘Wijngaert’, ed. 1569.
35^e Dachreyse.		39^e Capittel.
Hierom wilt ooc bruyt Christi v mede /	Hier wt mueghen wy een leeringhe trecken dat een	Hier wt mogen wi een geestelike leeringe trecken / dat die een gewarige minnare ende nauolger Christi wil sijn / die moet met Christo al naect ontcleet ende also naect ende arm berooft van allen onthout / dat hi niet eenen draet zijns en behoude / oft yet daer sijn hooft op mocht lenen. (K5v)
	dienaer Christi moet
ontcleeden van alle... (Ji 6r)	zijn ontcleed van alle... (E4v)

Op de door ons aangetoonde, ‘verklarende’ manier wordt de tekst uitgebreid. De erin uitgewerkte idee, ‘nudum Christum nude sequere’ klimt op tot in het begin van de christenheid. Cyrillus van Jerusalem († 383) werkte ze reeds uit in zijn mystagogische doopselcatecheses⁽⁷⁸⁾. Door haar ouderdom vindt men ze zo vaak terug, en zeker in de 15e eeuw, de tijd van de ‘Imitatio’. Wat wij in deze plus-tekst echter menen te horen is een raad gegeven aan kloosterlingen, maar het woord ‘draet’ schijnt veeleer geschreven voor, en wellicht nog waarschijnlijker door een kloosterlinge. Verdere analyse van de plus-teksten uit ‘Wijngaert’ zou hier wellicht nog meer licht kunnen brengen.

(77) A.c., 31 n. 1.

(78) P.G. 33. 1077-1079. Cp. ‘Studie’ n. 874.

[p. 152]

c. ‘Alijt Bake’?

A. Ampe stelde, o.a. zevenmaal in de door ons afgedrukte lange paralleltekst⁽⁷⁹⁾, de invloed van ‘Boucxken vander passien’ op ‘Wijngaert’ vast en verwees daarbij uitdrukkelijk naar Alijt Bake, aan wie hij het ‘Boucxken’ toeschreef, zoals ook R. Lievens dat deed⁽⁸⁰⁾. Ik geloof dat het ‘Boucxken’ niet van Bake was, maar dat zij het overschreef onder de titel ‘Merkelike Leeringhe’⁽⁸¹⁾.

Toch kan er een verband bestaan tussen haar, of de groep waartoe ze behoorde, en ‘Scoone... Oeffeninghe’. Zoals onze parallelplaatsen immers bewijzen, betreffen de zgn. ‘Bake’-invloeden die A. Ampe noteerde, tenslotte niet zozeer ‘Wijngaert’ als wel ‘Oeffeninghe’, waaruit ze door de auteur van ‘Wijngaert’ werden overgeschreven. Maar in het pas geciteerde fragmentje wordt toch speciaal de ‘nudum Christum nude sequere’-idee verder uitgewerkt in de geest van ‘Boucxken vander passien’. Die idee van de ‘cleerkens’ speelt er een voorname rol in. O.i. leerde Alijt Bake dat ‘Boucxken’ kennen in Utrecht vooraleer ze op 25-jarige leeftijd in 1440 in het klooster van Galilea te Gent binnentrad. Ze schrijft in haar ‘autobiografie’ dat ze, alvorens kloosterlinge te worden, haar toevlucht tot het gebed had gezocht, en ‘doen... wierden mij die vertyen cleederen... al ontdeckt en wtghetrocken. Daer die ouerste ende wtterste aermoede des gheests in beleeft wert’⁽⁸²⁾, d.w.z. vóór 1440 te Utrecht. De aangehaalde woorden zijn trouwens een omschrijving van de langere titel van ‘Boucxken’ en tevens een samenvatting van de inhoud. In ‘Studie’ hebben wij dat breder uitgewerkt. Daar constateerden we eveneens dat Vervoorts ‘Bruygoms Mantelken’ niet alleen vaak eerder bij ‘Boucxken’ dan wel bij Bakes ‘Merkelike Leeringhe’ aansloot, maar ook dat de ‘Leeringhe’ een later afschrift scheen te zijn van een oudere lezing van ‘Boucxken’ (1514). Enkele langere fragmenten uit ‘Leeringhe’ immers, die noch in ‘Bruygoms Mantelken’ noch in ‘Boucxken’ voorkwamen, schenen immers klaarblijkelijk

(79) A.c., 299, nn. 2-4; 300, nn. 1-2; 301, nn. 3-4.

(80) A.c., 30, n. 9.

(81) Cf. ‘Studie’, Hst. 1. Par. 2.

(82) Hs. Gent Stadsarchief, ff. 32 & 104.

[p. 153]

de geest van Bakes ‘autobiografie’ te ademen en bijgevolg door die kloosterlinge te zijn ingelast. Ook Bake scheen bijgevolg een afschrijfster te zijn geweest.

Kan zij nu niet de bewerkster geweest zijn van ‘Oeffeninghe’? Want weer moeten wij erop wijzen dat de door A. Ampe vastgestelde overeenstemmingen ‘Wijngaert’-‘Bake’ alleen maar ‘Oeffeninghe’-‘Boucxken’-overeenstemmingen zijn. We menen dat Bake zo'n vurige persoonlijkheid was, dat haar stem sterker hoorbaar zou moeten geweest zijn in de bewerking om haar die te mogen toeschrijven. De vergelijking ‘Boucxken’-‘Leeringhe’, ‘Sermoenen van Jordanus van Quedlinburg’-‘Bakes Kloosteronderrichtingen’, en ook haar ‘Autobiografie’ en ‘De vier wegen der Passien’ leren ons die persoonlijkheid kennen. O.i. is die niet merkbaar in de bewerking van ‘Oeffeninghe’.

Wat wel blijft bestaan is een overeenstemming tussen ‘Oeffeninghe’ en ‘Boucxken’. Beide schijnen uit eenzelfde milieu te stammen, dat volgens onze bewijsvoering voert naar het Utrecht van vóór 1440.

Besluit

Uit deze enkele aantekeningen blijkt o.i. wel, dat bijna alle besluiten van A. Ampe over Roecx, ‘Wijngaert’, ‘Roecx-Vervoort verband, Roecx-Tauler verband, in twijfel worden getrokken. A. Ampe noteerde nog de invloed van ‘Roecx’ op een 16e eeuws hs. Daar ook gold het invloed van ‘Oeffeninghe’⁽⁸³⁾.

Dat alles neemt niet weg dat A. Ampes voornaamste stelling, nl. dat de ‘Exercitia Tauleriana’ een Diets origineel hadden, en wel de Dietse bewerking - maar dan - van ‘Oeffeninghe’, hier niet aangeroerd werd. Ik meen niet dat het voor de hedendaagse verdediger van ‘Ons Geestelijk Erf’ zo belangrijk was dat Jacob Roecx de bewerker van ‘Oeffeninghe’ kon geweest zijn, maar wel dat een Diets erfstuk door zovelen, ook buiten ons ‘erf’ gegeerd werd.

(83) Cf. n. 23.

[p. 154]

Summarium

Demonstratur opusculum ‘Scoone ende deuote Oeffeninghe vander Passien’ (forsitan circa 1450 redactum) ad majorem partem transcriptum atque amplificatum fuisse tam a Francisco Vervoort († 1555) in suis operibus ‘Die Woestijne’, ‘Hortulus Animae’, ‘T'Gulde Ghebedeboeck’, quam ab alio auctore in libro ‘Den Wijngaert der Sielen’. Quod ad nomen auctoris hujus ‘Wijngaert’ autem pertinet, non solum dubium exprimitur an fuerit Jacobus Roecx († 1527), sed insuper cujusdam mulieris forsitan fuisse conjicitur. Altera tamen docti A. Ampe thesis, sc. ‘Librum, i.a. “Wijngaert” intitulatum, sub nomine “Exercitia Tauleriana” (1548) esse translatum’, integra relinquitur.