Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1964

[p. 203]

Woorden op -atie en -ering in het Nederlands
door J.L. Pauwels Lid van de Academie.

Reeds een paar keren werd me gevraagd of constatering beter Nederlands is dan constatatie. Ik antwoord dan natuurlijk dat geen van beide woorden echt Nederlands is: constatie is, evenals alimentatie, adaptatie, decentralisatie, identificatie enz., een bastaardwoord, d.w.z. een aan een vreemde taal ontleend woord waarvan de vorm, in casu de uitgang, enigszins werd vernederlandst; constatering is, evenals diftongering, endossering, demilitarisering enz., een hybridische formatie: het Germaanse suffix -ing, door middel waarvan ‘nomina actionis’ worden afgeleid van de meeste Nederlandse werkwoorden, b.v. handeling, zitting, berechting enz., werd toegevoegd aan de stam van een bastaardwoord op -eren.

Als we dus alleen op de afstamming letten, moeten we besluiten dat constatering iets meer Nederlands is dan constatatie! Dat is echter niet de reden waarom onze taalzuiverende boekjes ons voorhouden dat we constatatie moeten vervangen door constatering. De echte reden is, als steeds, dat de eerste vorm alleen door de Zuidnederlanders, de tweede door de Noordnederlanders wordt gebruikt. De woordenboeken van Van Dale⁸ en Jansonius vermelden alleen constatering, in dat van Koenen²¹ vinden we geen van beide vormen. Het W.N.T., III (1916) vermeldt zelfs het werkwoord constateren niet!⁽¹⁾.

Onze grote taalzuiveraar Constant H. Peeters heeft constatatie niet opgenomen in zijn Woordenboek van Belgicismen: waarschijnlijk was het woord hem niet als zuidnederlandisme opgevallen. Van Gestel heeft in zijn ABN-gids (1949), een bewerking van Peeters' Taalgids, constatatie ingelast als dialectisme, te vervangen door het A.B.N.-woord constatering. Het is waarschijnlijk uit dat werkje dat de ‘ver-

(1) Dit betekent natuurlijk niet dat het werkwoord in 1916 nog niet gebruikt werd! Men weet dat het W.N.T. vroeger zeer weinig bastaardwoorden opnam. Dat is nu totaal veranderd: een korte kennismaking met het Supplement op de letter A (1956) is in dat opzicht overtuigend.

[p. 204]

betering’ haar weg heeft gevonden naar de Zuidnederlandse bladen in Verschuerens Modern Woordenboek (de vroegere drukken) en naar Heidbuchels ABN-Woordenboek⁽¹⁾.

Dit -atie/-ering-probleempje is voor mij een aanleiding geweest om de afgeleide woorden van dat type, die men in het moderne Nederlands vrij overvloedig aantreft, even nader te bekijken. Kunnen bij alle werkwoorden op -eren afleidingen op -atie en (of) -ering worden gevormd? Welke afleiding komt meest voor? Is er betekenisonderscheid tussen de twee soorten van afleidingen?

(1) Voorlichting over het gebruik van de woorden op -atie en -ering wordt ook verstrekt in Nu Nog, 1963, nr. 2, blz. 37 en in Bouw, nr. van nov./dec. 1963.

I

Bij vrij veel werkwoorden op -eren vindt men geen afgeleide substantieven op -atie of -ering, noch in de Woordenlijst van de Nederlandse Taal, noch in Van Dale, b.v. assisteren, assorteren, atrofiëren, attraperen, avanceren, alcoholiseren, balanceren, balotteren, barricaderen, bouderen, brevetteren, brutaliseren, bruuskeren, debarkeren, decimeren, definiëren, defileren, deponeren, calqueren, camoufleren, canneleren, caramboleren, chicaneren, coïncideren, collationeren, collecteren, colporteren, compareren, competeren, complimenteren, concerteren, componeren, concipiëren, concluderen, condoleren, confereren, constitueren, construeren, contrasteren, contribueren, controleren, conveniëren, convergeren, couperen, crediteren, creperen, cureren, cyclostyleren, decalqueren, declasseren, decreteren, desinfecteren, discussiëren, doctoreren enz. enz.⁽²⁾.

Bij verreweg de meeste van deze werkwoorden ontbreken de afleidingen op -atie of -ering om een van de volgende twee redenen: 1. omdat er andere afleidingen (uit het Frans, al of niet aangepast) naast staan, b.v. ballottage, assortiment, assistentie, camouflage, cannelure, coïncidentie, colportage, comparitie, competitie, conclusie, condoleantie, constitutie, constructie, debarkement enz.; 2. omdat de werkwoorden zelf afleidingen zijn van substantieven, die vaak nieuwe afleidingen overbodig maken, b.v. barricade, avance, atrofie, collecte,

(2) Dit is een bijna volledige lijst van wat het doorlezen van de Woordenlijst van A tot D heeft opgeleverd.

[p. 205]

compliment, concert, contrast, controle, credit, decreet, discussie enz.

Al honoreren de Woordenlijst en Van Dale de afleidingen op -ering niet, toch kunnen we ze aantreffen in teksten. Het niet vermelde kwotering b.v. heb ik al vaak gelezen. Gewoon lijken me creditering, alcoholisering, brutalisering, collationering, complimentering. Mogelijk zijn m.i. atrofiëring, bruuskering, decimering, desinfectering... Daar -ing een produktief Nederlands suffix is, zijn deze afleidingen theoretisch zo goed als altijd mogelijk, praktisch echter niet.

Van Dale geeft meer afleidingen dan de Woordenlijst. Aldus treffen we aan in Van Dale, niet in de Woordenlijst: 1. op -atie: calculatie, castigatie, coagulatie, coöptatie (hiernaast staan de Latijnse woorden calculatio, castigatio, en de Franse coagulation, cooptation); 2. op -ering: activering, concretisering, cultivering, creosotering, declassering, democratisering. De meeste van deze afleidingen zijn zeer gebruikelijk.

II

Zelden worden beide afleidingen in de woordenboeken gehonoreerd. Mij zijn bekend: accentuatie - accentuering; acclimatisatie - acclimatisering⁽¹⁾; demilitarisatie⁽¹⁾ - demilitarisering⁽²⁾; differentiatie - differentiëring; incassatie⁽¹⁾ - incassering⁽³⁾; nationalisatie - nationalisering⁽¹⁾; socialisatie - socialisering; standaardisatie - standaardisering⁽¹⁾.

Verder wijzen we op de technische fonetische termen: gutturalisatie - gutturalisering; labialisatie - labialisering; medialisatie - medialisering; nasalisatie - nasalisering; palatalisatie - palatalisering; velarisatie - velarisering. Van al deze termen vindt men er slechts twee bij Van Dale: palatalisering en velarisering. Het werkwoord nasaliseren is ongewoon; de Woordenlijst en Van Dale kennen alleen nasaleren, waarbij alleen nasalering voorkomt. Ook mouilleren heeft als afleiding alleen mouillering. [Nasalatie] en [mouillatie] lijken ons niet mogelijk, eenvoudig omdat de ermee overeenstemmende afleidingen op -ation in het Frans ontbreken.

(1) Niet in de Woordenlijst, wel in Van Dale.

(1) Niet in de Woordenlijst, wel in Van Dale.

(2) Bij militariseren staat geen enkele afleiding (noch Wl., noch V.D.).

(1) Niet in de Woordenlijst, wel in Van Dale.

(3) Incassatie lijkt mij persoonlijk vreemd. Het is een analogische formatie in het Ned., want er is geen Frans substantief op -ation voorhanden.

(1) Niet in de Woordenlijst, wel in Van Dale.

(1) Niet in de Woordenlijst, wel in Van Dale.

[p. 206]

III

Bijna altijd wordt in de woordenboeken slechts één afgeleid substantief opgegeven bij de werkwoorden op -eren: meestal is het dat op -atie, vrij zelden dat op -ering.

1. Alleen de afleiding op -ering wordt gehonoreerd⁽¹⁾: annulering, arcering, boetsering, completering, constatering, contingentering, creolisering, cursivering, datering, detaillering, diftongering, discontering, drainering, endossering, enscenering, reclassering, syncopering; ook pluralisering (niet in de Wl.).

Hierbij merken we op dat bij de corresponderende Franse werkwoorden de afleiding op -ation meestal niet bestaat. Ze komt alleen voor bij annuler, constater, créoliser, pluraliser. Voor mij, en ik vermoed voor de meeste Zuidnederlanders, zijn de woorden annulatie, constatatie, creolisatie en pluralisatie even gewoon als de talrijke andere vernederlandsingen van Franse -ation-woorden.

2. Alleen de afleiding op -atie wordt gehonoreerd: abdicatie, acceleratie, acceptatie, accomodatie, adaptatie, administratie, adoratie, affectatie, affiliatie, agglomeratie, agglutinatie, aggregatie, aliënatie, alimentatie, alliteratie, alternatie, amortisatie, amputatie, annexatie, anatomisatie, annotatie, anticipatie, appreciatie, arrestatie, articulatie, aspiratie, assimilatie, auscultatie, calcinatie, capitulatie, carbonisatie, carburatie, cassatie, castratie, catechisatie, circulatie, classificatie, codificatie, collaboratie, combinatie, communicatie, compensatie, compilatie, complicatie, concentratie, condensatie, confederatie, confirmatie, confiscatie, confrontatie, conjugatie, consideratie, consolidatie, consternatie, consultatie, contemplatie, conversatie, convocatie, coöperatie, coördinatie, copulatie, correlatie, creatie, crematie, culminatie, cumulatie enz. enz.⁽²⁾.

We stellen vast dat de woorden op -atie heel veel talrijker zijn dan de woorden op -ering. Eenvoudige ontlening aan het Frans (-ation-woorden), ev. aan het Latijn, komt veel vaker voor dan vorming van een eigen afleiding bij het ontleende werkwoord.

Vaak zelfs wordt het woord op -atie eer ontleend dan het corresponderende werkwoord op -eren. Immers bij een aantal -atie-woorden is het corresponderende werkwoord op -eren (nog) niet gehono-

(1) Deze lijst is niet exhaustief. Er zijn wel meer gevallen.

(2) Ik laat deze lijst ophouden bij het einde van de C. Er staan ten minste een paar honderd woorden op -atie in de woordenboeken.

[p. 207]

reerd, b.v. bij aberratie, acclamatie, accumulatie, alteratie, amplificatie, captatie, coëducatie, conciliatie, configuratie, constellatie, constipatie enz. Ook situatie lijkt me onafhankelijk van situeren te zijn ontleend. Trouwens, bij sommige -atie-woorden is ook in het Frans geen werkwoord op -er voorhanden; wel een treffend bewijs dat de -ation-woorden direct ontleend worden, b.v. collatie, congregatie, corporatie.

We wijzen er nogmaals op dat het niet vermeld zijn in de woordenboeken van een afleiding op -ering geen bewijs is van de onmogelijkheid om ze te gebruiken. Bij een aantal werkwoorden op -eren, waarbij de afleiding op -atie gewoon is, lijkt me die op -ering zeer aanvaardbaar, b.v. affiliëring, agglutinering, alimentering, alternering, anatomisering, calcinering, castrering, classificering, codificering, consolidering enz. Theoretisch kan men de afleiding op -ing bij haast alle werkwoorden vormen.

Het uit de talrijke ontleende woorden op -atie geabstraheerde bastaardsuffix is in de dialecten vrij produktief geworden; b.v. amusatie (bij amuseren), redenatie (redeneren), regulatie (reguleren), renewatie (reneweren = ruiner), riskatie (riskeren), saluatie (salueren), tractatie (tracteren), verdestruatie (verdestrueren), weerdatie (waarderen)⁽¹⁾.

(1) Zie hierover ook W. de Vries, Iets over Woordvorming, Groningen, 1921, blz. 193.

IV. Besluit

Zeer vele Franse woorden op -ation zijn door het Nederlands direct ontleend, vaak samen met het corresponderende werkwoord op -eren, soms alleen. Sommige Nederlandse woorden op -atie gaan blijkbaar terug op Latijnse subst. op -atio.

Weinige Franse woorden op -ation zijn niet voor ontlening vatbaar. Van Dale neemt op abnegatie, adjudicatie, abbreviatie, abrogatie, acceptatie, admodiatie, niet echter ablactatie, acetificatie, acidificatie, die nochtans wel gebruikt worden in technische taal. Lijken mij (voorlopig!) niet normaal: adjuratie (bezwering) en admonestatie.

Van mogelijke eigen afleiding op -ing bij werkwoorden op -eren wordt een zeer matig gebruik gemaakt. Men verkiest meestal het woord op -atie. Als de afleiding op -ering alleen gebruikt wordt, is dat bijna altijd omdat het Franse woord op -ation niet voorkomt. Het nietovernemen van de Franse woorden annulation en constatation en hun

[p. 208]

vervanging door annulering en constatering is dus wel iets zeer uitzonderlijks. Ik begrijp dan ook niet waarom deze twee vormen op -ering ‘beter’ Nederlands zouden zijn dan de normale -atie-vormen. Er is even weinig reden om kwotering te verwerpen en alleen kwotatie te aanvaarden.

V. Is er betekenisonderscheid?

Mogelijkheid tot semantische differentiatie is theoretisch aanwezig: de afleiding op -ering drukt dan de handeling op zichzelf uit, net als de gesubstantiveerde infinitief; de afleding op -atie wijst dan meer op het resultaat van de handeling, b.v. de annotering = het annoteren, de annotatie = het geannoteerde.

Laten we proberen of we zo'n theoretische differentiatie kunnen krijgen in een paar voorbeelden: 1. de differentiëring tussen die twee vormen is nog aan de gang, daaruit zal differentiatie ontstaan; 2. de publicering van die wet laat op zich wachten; het wordt een uitvoerige publicatie; 3. de politie is nog bezig met de constatering van de feiten; straks zal ze haar constataties meedelen.

In de praktijk is er van zo'n duidelijke differentiatie niet veel te bespeuren. De afleidingen op -atie worden zowel voor de handeling gebruikt als voor het resultaat. In de drie geciteerde voorbeelden kan de eerste afleiding, die op -ering, zonder enig bezwaar door die op -atie worden vervangen. Het tegenovergestelde gaat echter niet of toch minder gemakkelijk. We kunnen dus wel een verschil in gebruikssfeer vaststellen: de afleidingen op -ering worden haast uitsluitend gebruikt om de handeling zelf aan te duiden, die op -atie kunnen zowel de handeling als het resultaat aanduiden. Deze laatste kunnen zelfs geheel of ten dele concrete betekenis krijgen, wat duidelijk blijkt uit gevallen als annotatie, publicatie, agglomeratie, en uit de pluraliseerbaarheid van talrijke -atie-woorden: adaptaties, alliteraties, amputaties, annexaties enz.

De -ering-woorden zijn weerbarstig voor pluralisering. Het is merkwaardig dat annulering, constatering, contingentering, diftongering, endossering in de Woordenlijst ‘reeds’ een meervoudsuitgang na zich krijgen, in Van Dale echter ‘nog’ niet⁽¹⁾. Het tegenovergestelde gebeurde bij drainering: -en in Van Dale, niets in de Wl. Cursivering,

(1) Het is nochtans duidelijk dat wie constatatie wenst te vermijden, wel verplicht is in bepaalde gevallen het meervoud constateringen te gebruiken.

[p. 209]

dat een meervoud in de Wl. krijgt, staat niet eens in Van Dale vermeld! Meestal is er overeenstemming: arcering, datering, detaillering, enscenering, syncopering zijn in beide pluraliseerbaar; boetsering, capitonnering, completering, creolisering, discontering, reclassering in geen van beide. Dit alles wijst op aarzeling en onzekerheid.

Of er in de toekomst een differentiatie als de hierboven geschetste tot stand zal komen weten we niet⁽¹⁾. In het Afrikaans is de differentiëring aan de gang, blijkens het getuigenis van prof. Dr. W. Kempen (Stellenbosch)⁽²⁾: ‘In Afrikaans bestaan op baie groot skaal vorme op -asie naas vorme op -ing, -ering: dié vorme word nou dikwels ook semanties gedifferensieer... Verskyn hoofs. by woorde van Latyns-Griekse herkoms wat op -eer uitgaan. Waar dergelike stamme sowel afleidinge op -asie as op -ing kan kry, gee die -ing-vorm dikw. die proses of aktiwiteit aan, dié op -asie die voltooide, die resultaat of stelsel: punktuering, punktuasie; kristallisering, kristallisasie; kondensering, kondensasie. Is daar geen vorm op -ing moontlik nie, wel een op -asie, dan word die onafgeleide werkwoord as selfstandige naamwoord gebruik om die proses aan te dui, mits die woord deur 'n voorwerp gevolg word, en die vorm op -asie gee dan die resultaat, ens. aan: Die registreer van kiesers (proses) teenoor die registrasie van kiesers... Volkome algemeen is dit nog nie, maar dit skyn tog sterk dié kant uit te gaan.’

Dat komt dus neer op de vaststelling (of constatatie)⁽³⁾ dat de -atie-woorden in het Afrikaans (liefst?) niet gebruikt worden ter aanduiding van de handeling, die door de afleiding op -ering of door de gesubstantiveerde infinitief wordt weergegeven⁽⁴⁾. Precies wat ik hierboven ‘theoretisch’ mogelijk noemde in het Nederlands.

(1) We durven des te minder een voorspelling wagen, omdat een groot gedeelte van de -atie-woorden van technische aard zijn en dus hoofdzakelijk op het papier leven. Een groot gedeelte van het stukje taalleven dat we hier ‘op heterdaad betrappen’ speelt zich af in de geschreven taal.

(2) Woordvorming en Funksiewisseling in Afrikaans, z.j. (1962), blz. 341.

(3) Twee woorden die als zuidneerlandismen worden gemerkt. Opzettelijk gebruik ik hier het vervangwoord constatering niet!

(4) Hiermee is in tegenspraak wat Kempen op blz. 340 had vastgesteld: ‘in hoofdzaak is ons woorde op -asie, saam met die sisteem daarvan, dus erfgoed met dieselfde semantiese waarde as in Frans, die taal waaruit die meeste van dié woorde kom en waarin ook die meeste voorkom’. In het Frans drukken de -ation-woorden zowel de handeling als het resultaat uit. De semantische waarde is dus verschillend.

[p. 210]

Daar het Nederlands over de middelen beschikt om de semantische differentiatie tussen de woorden op -atie en die op -ering systematisch door te voeren, kan men de gevallen waarin er geen gebruik van gemaakt wordt, nl. die waarin de vorm op -atie ook de handeling moet aanduiden, als gallicismen beschouwen. Ter aanduiding van het resultaat van de handeling is het -atie-woord een welkome aanwinst. Waar het echter gaat om de handeling zelf, treedt het -atie-woord in de plaats van de gesubstantiveerde infinitief, resp. de Nederlandse afleiding op -ing.