Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1963

[p. 275]

Middelnederlandse zegeningen, bezweringsformulieren en toverplanten
Door W. Braekman

I. Inleiding

In zijn merkwaardig opstel ‘Over Bezweringsformulieren’⁽¹⁾ heeft J. Verdam, nu meer dan een halve eeuw geleden, de aandacht gevestigd op het uitzonderlijk belang dat Hs. 697 (olim Serrure 14) van de Gentse Universiteitsbibliotheek heeft voor de kennis van de middeleeuwse magische praktijken in onze gewesten. Dit handschrift bevat immers een rijke verscheidenheid van bezweringsformules, geneeskundige recepten, toverdranken en -planten, waardoor het een unieke plaats inneemt onder de bewaarde mnl. manuscripten. De grote zeldzaamheid waarmee dergelijke verzamelingen tot ons gekomen zijn, vindt zijn verklaring in de bekende vijandige houding die het christendom aannam tegen deze overblijfselen van het heidendom, zelfs nadat ze in hun inhoud en vorm in min of meer sterke mate verchristelijkt waren. Daarbij kwam ongetwijfeld ook dat de ingewijden er eveneens alle belang bij hadden hun geheime kunde door mondelinge overlevering zoveel mogelijk te behoeden voor profanatie en verspreiding buiten een beperkte kring. In vele gevallen stelde deze ‘secrete’ kennis de bezitter ervan bloot aan mogelijke onaangenaamheden of zelfs vervolging.

Het bestaan van het Gentse Hs. was reeds bekend aan F.J. Mone, die er in 1838 enkele uittreksels uit liet drukken⁽²⁾. De uitgave van al de geneeskundige recepten en de magische teksten uit dit Hs. werd door W. De Vreese aangevat in een publikatie van de Koninklijke Vlaamse Academie die echter tot heden onafgewerkt bleef. Alleen de eerste aflevering van dit werk verscheen, in het jaar 1894; ze bevatte de tekst van de verzameling recepten, in de volgorde waarin ze in het Hs. voorkomen⁽³⁾. Enkele die blijkbaar

(1) Zie verder, bij de beschrijving van het Hs., VII, B.

(2) Zie verder, bij de beschrijving van het Hs., VI.

(3) Middelnederlandsche Recepten & Tractaten, Zegeningen en Tooverformules (K.V.A. Gent, 1894), 1^e Aflevering: Recepten.

[p. 276]

aan De Vreeses aandacht ontsnapt zijn, werden eveneens in de hier geboden uitgave opgenomen. De bezweringsformulieren waarmee deze recepten in het Hs. afwisselen, liet hij systematisch buiten beschouwing, daar hij ze voorbehield voor een volgende aflevering van zijn werk, dat echter nooit voltooid werd⁽¹⁾.

Enkele zegeningen en bezweringsformulieren werden met De Vreeses toelating door J. Verdam opgenomen als illustratie bij het hierboven reeds vermelde artikel. De magische teksten hebben sindsdien de belangstelling gaande gemaakt van verscheidene andere geleerden, waaronder we in het bijzonder P. De Keyser dienen te vermelden. Niet alleen gaf deze - zoals we verder zullen zien - in een viertal verspreide bijdragen verscheidene teksten uit, maar vatte tevens, op het einde der twintiger jaren, het plan op het werk van zijn leermeester te voltooien door een uitgave te bezorgen van de zegeningen en bezweringsformulieren uit het Gentse handschrift. Daar drukke ambtsbezigheden en ander wetenschappelijk werk de verwezenlijking van dit plan steeds maar uitstelden, heeft hij ons vereerd met de opdracht het werk dat door W. De Vreese werd begonnen, een stap dichter bij zijn voltooiing te brengen door de hier geboden uitgave van de magische teksten⁽²⁾.

Daar al de formulieren die we hier uitgeven, ademen in een geest die voor een juiste interpretatie misschien enige toelichting vraagt, lijkt het niet overbodig vooraf nog even te herinneren aan een paar kenmerken van de geestesgesteldheid die aan de ‘incantatores’ eigen was, zonder daarbij ook maar enige aanspraak te maken op volledigheid.

In de opvatting van de volksmens zijn alle wezens, niet alleen de mensen, dieren en kruiden, maar ook stenen, vloeistoffen en

(1) In 1920 schreef A. De Cock, ‘Spreekwoorden, Zegswijzen en Uitdrukkingen op Volksgeloof berustend’, Volkskunde, XXVI (1920), 29, dat ‘het slotgedeelte door hem voor de pers wordt voorbereid’. Vijf jaar later was De Vreese nog steeds van plan ‘dit materiaal zelf in het licht te geven’: F.M. Olbrechts, Een Oud Mechels Bezweringsformulier (K.V.A. Gent, 1925), blz. 171.

(2) Het is ons een aangename plicht Prof. em. Dr. P. De Keyser, onze oud-professor, te danken, niet alleen voor de aanmoediging en de betoonde belangstelling, maar ook, en vooral, voor het bereidwillig ter beschikking stellen van zijn persoonlijke nota's die bij de voorbereiding van deze uitgave van groot nut zijn geweest.

[p. 277]

gebruiksvoorwerpen, met een ziel bedeeld. Men gelooft dat ze vermogens bezitten zoals die bij de mens worden aangetroffen. Het animisme of het geloof in het bestaan en de actieve rol van geesten, is een belangrijke factor in de magie zowel als in de volksgeneeskunde in het algemeen. Zo wordt in n^o 8 tot de ‘schicht’ het woord gericht als ware hij een bezield wezen; de appel wordt in n^o 9 verpersoonlijkt; ook het zwaard (n^o 14) en het ijzerkruid (n^o 30) worden toegesproken. Ook voor de ziekten is dit het geval: b.v. de kanker (n^o 6), de koorts (n^o 19), de ‘huuf’ (n^o 3), enz. Hierbij kunnen we eveneens wijzen op de sterke graad van verpersoonlijking zoals die blijkt uit de voorstelling van de ziekten als echtparen met kinderen: ‘reede’ en ‘redinne’ en hun 99 kinderen (n^o 18). ‘'t Is het algemeen geloof’, schrijft A. De Cock, ‘dat de koorts door bozen invloed en bezetenheid wordt teweeggebracht, en de Vlaamsche term “aangezette koortsen” stemt met die opvatting overeen’⁽¹⁾.

Allerlei verschijnselen worden inderdaad aan de tussenkomst van zichtbare of onzichtbare geesten toegeschreven. De boze geesten die voor de ziekte verantwoordelijk geacht worden, moeten worden verjaagd en hiertoe worden goede geesten - waaronder we ook Christus, Maria en vele heiligen dienen te rekenen - ter hulp geroepen. Door belezingen en bezweringen komt men ertoe deze demonen onschadelijk te maken, af te weren, of, indien ze reeds van de mens bezit genomen hebben, weer uit te drijven. ‘Dat het volk zich de ziekte als een zelfstandig daemonisch wezen denkt, dat van het lichaam van de lijder bezit neemt’, blijkt volgens M.A. Van Andel ‘uit tal van bezweringsformulieren, waarin zij als persoon optreedt’⁽²⁾. Deze ziektedemonen stelt de primitief denkende mens zich dikwijls voor als ‘wormen’⁽³⁾ en dit komt ook in de hier uitgegeven formulieren tot uiting: b.v. in n^o 26 wordt ‘sente loys euele’ voorgesteld als veroorzaakt door wormen ‘die Jobs vleesch aten’; in de bezwering ‘om den vyc te slaen’ zegt men: ‘bemanic hu, vyc, dat ghi niet ne drinct dit bloet noch ne eet dit vleesch niet’ (n^o 40); de fijt wordt hier dus voorgesteld als een levend wezen dat zich voedt zoals de dieren en de mensen.

(1) A. De Cock, Volksgeneeskunde in Vlaanderen (Gent, 1891), p. 288.

(2) M.A. Van Andel, Volksgeneeskunst in Nederland (Utrecht, 1909), p. 21.

(3) F.M. Olbrechts, o.c., pp. 6-7.

[p. 278]

Nog belangrijker dan deze animistische opvatting is de rol die door de sympathie in de bezweringen en zegeningen gespeeld wordt. Aan de basis ervan ligt een ‘gemeenschappelijkheid van gevoel tussen de natuurwezens aan de ene - en de lijder aan de andere kant’⁽¹⁾. Twee zaken worden met elkaar in verband gebracht, zodat wat gebeurt aan de ene noodzakelijkerwijze ook aan de andere zal geschieden. G. Van der Leeuw verklaart de denkwijze die aan deze gelijkenis-idee ten grondslag ligt als volgt⁽²⁾: de grenzen tussen de verschillende fenomenen zijn vaag en onduidelijk in de geest van de primitief denkende mens. Er zijn geen vaste grenzen tussen de mens en de buitenwereld, noch tussen de dingen uit de buitenwereld onderling.

Als we dit aannemen, wordt het belang duidelijk dat bij de bezweringsdaad aan het symbool, de gelijkenis of sympathie gehecht wordt in de imiterende of homeopathische magie. Dit symbool is, zij het volledig uitgedrukt of slechts vaag aangegeven, gans een met wat het representeert of beter zelf is. De bezweerder beperkt zich niet tot het constateren van een sympathie-verhouding, maar door zijn houding van superioriteit t.o.v. het materiaal waarmee hij werkt, vertrouwt hij erop deze sympathie te kunnen scheppen en actief te doen optreden. Vandaar het herhaald gebruik van het woord ‘moeten’: b.v. in n^o 25: ‘Die brant ghenas met deser seninghen + also moet desen brant ghenesen...’ (zie ook n^o 21); in n^o 38: het speen ‘moet vervaren ende verdwinen ende verdroghen ...’, enz.

Hier valt tevens het grondig verschil op tussen gebed en bezwering. De bezweerder smeekt niet, hij beveelt. Er is bij hem geen houding van onderwerping aan een hogere macht; hij verheft zich boven al het bestaande en onderwerpt het aan zijn wil. In een gebed hoopt de mens iets te bekomen, bij een bezwering moet het resultaat noodzakelijkerwijze volgen. Door deze zekerheid onderscheidt de bezweringsformule zich op een essentiële wijze van het gebed. Bovendien vraagt het gebed ook nooit iets dat tegen de moraal ingaat. De bezwering kent deze beperking niet: zij beveelt ‘pour le bien et pour le mal, sans

(1) A. De Cock, o.c., p. 29.

(2) G. Van der Leeuw, De Primitieve Mensch en de Religie (Groningen, 1937), pp. 38 e.v.

[p. 279]

égard à la moralité du but’⁽¹⁾. Hierbij denken we aan de tovermiddelen ‘om minne te maken’: n^o 9, 39, 63, enz.

De sympathie kan berusten op vorm of uitzicht, kleur, natuur of getal van de met elkaar in verband gebrachte dingen, de naam (zie n^o 65, 70) of een feit uit de geschiedenis van het wezen⁽²⁾ (b.v. Sinte-Aechte, Sint-Job, Berenice...). In een paar gevallen wordt de grond waarop de sympathie berust duidelijk aangegeven; in n^o 8 wordt de ‘schicht’ bezworen zijn pijlen in te houden, zoals O.L. Vrouw haar maagdelijkheid behouden heeft; in n^o 14 wordt het zwaard bezworen ‘also weec als sente marien zweet’ te worden (zie ook n^o 8); in n^o 16 wordt het eksteroog bevolen ‘also seere [te] dwinen’ ‘alst tvleschs van desen doden beene verdwenen es’.

Volgens R. Kögel⁽³⁾ is het een karakteristieke eigenaardigheid van Germaanse formulieren dat, vóór de eigenlijke ‘conjuratie’ begint, het verhaal wordt gedaan van een voorval dat op de ene of de andere manier kan vergeleken worden met de ziekte waartoe ze bestemd is. ‘Die vorangeschickte epische Erzählung, die so knapp als möglich gehalten ist, hat den Zweck, einen klassischen Fall vorzuführen; die höhere Macht soll durch den Präcedenzfall gewissermassen vinculiert werden’. Een dergelijke epische inzet treffen we aan in verscheidene van de hier meegedeelde formulieren: b.v. in n^o 13 ‘Omme af te lesene den vierden dach rede’; in n^o 24, n^o 25, enz.

In andere teksten echter, wordt de reden van de sympathie alleen onrechtstreeks aangeduid of volledig weggelaten: b.v. in n^o 1 wordt het verband tussen ‘bloed stelpen’ en de naam ‘beronix(a)’ niet vermeld; in n^o 4 evenmin tussen ‘smout’ en ‘niet verdrinken’, enz.

De heidense inhoud van de bezweringsformulieren geraakte stilaan meer en meer vergeten en werd vervangen door christelijke elementen, doch de kadans en de eigenaardige ouderwetse vorm zaten nog zo goed in het geheugen vast dat men naar het voorbeeld van de oude formules nieuwe kon maken. De Germaanse godheden werden vervangen door de Drieëenheid, de heiligen en de

(1) O. Beliard, Les Sorciers, Rêveurs et Démoniaques (Parijs, 1920), p. 231.

(2) A. De Cock, o.c., pp. 30 e.v.

(3) R. Kögel in H. Pauls Grundriss der Germanischen Philologie (Straatsburg, 1901-09), II, p. 45.

[p. 280]

vele ‘krachtige’ namen van de Godheid. Door de veranderde sociale omstandigheden geraakten sommige bezweringen in onbruik (b.v. de bezwering om een zwaard zijn snede te nemen), maar andere leven tot op onze dagen bij het volk verder.

Oorspronkelijk werden de toverformulieren niet gezegd maar gezongen op een monotone wijze. Ze waren ook veelal op rijm gesteld (alliteratie en eindrijm). Dit zijn wellicht de carmina diabolica waartegen de eerste geloofspredikers en schrijvers van de middeleeuwen als Burchard van Worms (⁺1025)⁽¹⁾ zo heftig te keer gingen. In latere tijd is het rijm dikwijls verloren gegaan, zodat het aantreffen ervan in sommige van de hiernavolgende formulieren wellicht wijst op een hoge ouderdom: n^o 14, 25, 28, enz. hebben deze rijmvorm goed bewaard; andere (b.v. n^o 34, 40, enz.) vertonen er nog duidelijke sporen van. Een bijzondere plaats neemt n^o 68 in daar het mogelijk is dat de erin voorkomende woorden een melodie weergeven.

Ten slotte wijzen we nog op de grote rol die de herhaling speelt bij de magische handeling: een doodsbeentje moet 12 dagen lang aan de hals gedragen worden en elke dag zal men 5 paternosters bidden (n^o 7); een appel zal men bezweren, de eerste dag eenmaal, de tweede tweemaal, enz. (n^o 9); ook in n^o 16, 24, 25, 29, enz. komt de herhaling van een bepaalde handeling voor. Deze herhaling wijst erop dat men zich het verdwijnen van een kwaal niet als plotseling maar als geleidelijk voorstelde, precies zoals dat bij het geleidelijk weglaten van de letters van een woord gesuggereerd wordt (n^o 10 en 11).

De hiernavolgende beschrijving van Hs. 697 der Gentse Universiteitsbibliotheek werd opgemaakt volgens het schema van W.G. Hellinga, zoals dat wordt gebruikt aan de Universiteit van Amsterdam, en omvat tevens een inhoudsoverzicht van de in onze uitgave voorkomende teksten.

(1) Burchard van Worms schreef zijn Decretum tussen 1008 en 1012. Zie J.P. Migne, P.L. (Parijs, 1835), vol. CXL, col. 961.

[p. 281]

Beschrijving van het handschrift:

I. Het hs. zonder tekst:

Papier met watermerk: de eerste drie katernen een Gotische P met kruis, identiek aan Briquet n^o 8590⁽¹⁾; vierde katern een anker, identiek aan Briquet n^o 380; vijfde katern een sirene met rond voorwerp (spiegel?) in de hand, identiek aan Briquet n^o 13857; zesde katern een dubbele arend, identiek aan Briquet n^o 230.

Afmetingen der folia: 300 × 110 mm (folio-oblong formaat). Die van de bladspiegels, waarvan slechts enkele afgeschreven met inkt (b.v. p. 15, 27, 35), zonder liniëring: 65/100-245/270 mm. Het aantal regels per pagina is verschillend: tussen 43 en 50. Signaturen, reclamen en custoden ontbreken. Doorlopende potloodpaginering in een moderne hand, in de rechter bovenhoek van elke rectopagina.

Het eerste (pp. 1-24), het tweede (pp. 25-48) en derde (pp. 49-72) katern bestaat uit 6 diplomata; het vierde katern (pp. 73-82) is als volgt samengesteld: 3 + I⁽²⁾; tussen pp. 82 en 83 vinden we de talons van de drie losse folia; het vijfde katern (pp. 83-94) bestaat uit drie diplomata, het laatste, zesde katern (pp. 95-126) bestaat uit acht diplomata. In elk katern is onder het bindtouw een perkamenten onglet aangebracht: tussen pp. 12 en 13, 36 en 37, 60 en 61, 80 en 81, 88 en 89, 110 en 111.

De opbouwformule is als volgt: VI + VI + VI + 3 + I + III + VIII, dus in totaal 126 pagina's.

(1) C.M. Briquet, Les Filigranes. Dictionnaire historique des Marques de Papier dès leur Apparition vers 1282, jusqu'en 1600 (Genève, 1907).

(2) Het Arabische cijfer wordt gebruikt om een folio, het Romeinse om een diploma of dubbelvel aan te duiden.

II. Het hs. met tekst:

In het vijfde katern is de eerste pagina (83) onbeschreven. Eveneens onbeschreven zijn pp. 87, 88 en gedeeltelijk ook p. 94. In het zesde katern bleven pp. 108, 115 en 120 gedeeltelijk onbeschreven. Volledig blanco zijn pp. 121-126.

De bladschikking vertoont weinig regelmaat, zoals reeds blijkt uit het wisselend aantal regels per pagina; waar de bladspiegel afgeschreven is, wordt die vaak ver overschreden in de zijmarges.

[p. 282]

Het Hs. is geschreven door verscheidene handen: pp. 1-72, pp. 84-86 en pp. 89-94 in cursief bastaardschrift; pp. 73-82 in een andere hand, eveneens in cursief bastaardschrift; pp. 95-115 in minuskel bastaardschrift (littera textualis formata); pp. 116-120 in boekcursief en acht regels op p. 120 door een vijfde hand in Gotisch cursief.

De verscheidene scribenten maken veelvuldig gebruik van afkortingen, o.a.:

-: en̄ = ende; mannē = mannen; ōme = omme

': d' = der; ou' = ouer

-: temt = tempert; imat = imperat

ʒ: mʒter = metter

: hee = heere

: fessoer = confessoer; offensionib = offensionibus

Interpunctie werd door de scribenten weinig gebruikt. Enkele malen komt als ‘komma’ een / voor en op pp. 109-115 ook wel eens een punt.

De structurering van de tekst is geschied voor pp. 1-72 door met gewone inkt geschreven hoofdletter met in de kantlijn twee schuine streepjes, uitzonderlijk door een kruisje (b.v. op pp. 49, 50 en 56)⁽¹⁾; op pp. 73-82 door nummering der strofen en ruw met rood versierde hoofdletter bij het begin van elke strofe; op pp. 84-86 door hoofdletter en nieuwe regel; op pp. 89-94 door nieuwe regel (zonder hoofdletter); op pp. 95-108 door rode hoofdletter; op pp. 109-115 door rode of met rood gevulde hoofdletter; op pp. 116-120 door titel in zelfde inkt als de tekst en volle horizontale streep.

Correcties zijn niet bijzonder talrijk. Ogenschijnlijk zijn ze aangebracht tijdens het schrijven: na het doorgehaalde werd onmiddellijk doorgeschreven; wat boven de regel toegevoegd werd, is in dezelfde hand en inkt als de tekst. Zogoed als alle correcties betreffen verkeerd geschreven of vergeten letters of woorden.

Een stuk van pp. 1-2, buitenbovenhoek en -onderhoek, werd afgescheurd met verlies van tekst op p. 2 bovenaan, de bovenhoek van pp. 85-86 eveneens, met verlies van tekst op p. 86.

(1) De meeste magische teksten werden in het Hs. ook door een blauw streepje in de marge aangeduid. Dit is zeer waarschijnlijk in de XIX^e E. gebeurd.

[p. 283]

III. Band:

Het Hs. is gebonden in een perkamenten klapband die gesloten werd met een thans verdwenen bindlint waarvan de naaigaten nog te zien zijn. De rug is langs binnen versterkt met twee stroken perkament.

IV. Determinatie:

Datering van het Hs. kan, zij het betrekkelijk globaal, plaats hebben met behulp van de daarin voorkomende watermerken. Het zesde katern heeft een watermerk waarvoor Briquet data opgeeft gaande van 1429 tot 1443; voor het watermerk van de eerste drie katernen geeft hij de data 1450 en 1451 op; voor dat van het vierde katern slechts de datum 1450; voor het merk in het vijfde katern 1456 tot 1472.

Uit dit overzicht kunnen we afleiden dat de oudste papiersoort in het zesde katern voorkomt, waarin pp. 95-115 trouwens ook in de oudste schriftsoort geschreven zijn. Dit deel van het Hs. kan nog in het tweede kwart van de XV^e E. ontstaan zijn. Op de oorspronkelijk blank gebleven bladen (pp. 116-120) werden dan in latere tijd door een andere hand aanvullingen toegevoegd die naar het schrift te oordelen op het einde van de XV^e of in het begin der XVI^e E. moeten gedateerd worden⁽¹⁾.

Enkele regels op p. 120 werden pas in de XVII^e E. toegevoegd, wat blijkt uit de schriftsoort.

De terminus post quem voor het schrijven van de overige katernen is het midden der XV^e E., tenminste voortgaande op de data van de erin voorkomende watermerken zoals die door Briquet worden aangegeven. Deze terminus wordt immers tegengesproken door de almanak waarmee het Hs. begint: de aanvangsdatum ervan is [14]35. Indien we met G.I. Lieftinck⁽²⁾ zouden aannemen dat deze datum het jaar aangeeft, waarin de scribent de eerste katernen van het Hs. beschreef, zouden we moeten besluiten dat het erin voorkomende watermerk ongeveer een kwart eeuw vroeger in onze streken gebruikt werd dan door

(1) Op p. 4 van het Hs., bij de Almanak, staat naast an^o XLVI in de kantlijn de datum anno MV^c XIIIJ, in een hand die waarschijnlijk dezelfde is als die op pp. 116-120.

(2) Zie verder, bij VI.

[p. 284]

Briquets standaardwerk aangegeven wordt. Waarschijnlijker lijkt het echter aan te nemen dat de scribent deze kalender uit een ander, slechts weinig ouder Hs. heeft gecopieerd zonder de begindatum te wijzigen.

V. Geschiedenis van het Hs.:

De bij Briquet opgegeven data voor de verschillende watermerken en de schriftsoorten (zie sub IV) maken aannemelijk dat de scribent van pp. 95-115 op een los katern geschreven heeft dat later met de overige katernen samengebonden werd en van aanvullingen voorzien op verschillende latere tijdstippen.

Op het plat van de band lezen we de naam van een vroegere eigenaar: Vanden doeren heyndric 1509, met zijn kenspreuk: ‘ghebonden zekerst’. Op p. 87 is er een uitgekraste aantekening die in totaal 12 of 13 woorden telde en waarvan het tweede woord wellicht als ‘denijs’ moet gelezen worden. Het woord ‘Smet’, ten slotte, komt voor op p. 126, in een XVII^e-eeuwse hand, gelijkend op die van het recept uit dezelfde eeuw op p. 120.

In de loop van de XIX^e E., vóór 1838, kwam het Hs. in het bezit van C.-P. Serrure en werd het na diens dood, in 1872, door de Gentse Universiteitsbibliotheek aangekocht.

VI. Literatuur betreffende het Hs.:

Een min of meer uitgebreide beschrijving van het Hs. komt voor in de volgende werken:

-	F.J. Mone, Uebersicht der Niederländischen Volks-Literatur älterer Zeit (Tübingen, 1838), n^o 518, 519 en 520.
-	Manuscrits relatifs à notre Histoire littéraire delaissés par feu M. Serrure [Brussel, 1872], n^o XIV. De bondige beschrijving werd opgemaakt door C.A. Serrure, naar aantekeningen van zijn vader.
-	N. De Pauw, Middelnederlandsche Gedichten en Fragmenten (K.V.A. Gent, 1897, III^e Aflevering), pp. 703-704.
-	Middelnederlandsch Woordenboek van E. Verwijs en J. Verdam, voltooid door F.A. Stoett ('s-Gravenhage, 1941-52), X^e Deel: Bouwstoffen (door W. De Vreese en G.I. Lieftinck), n^o 680 en n^o 1464.
-	S. Axters, Geschiedenis van de Vroomheid in de Nederlanden (Antwerpen, 1953), II, p. 424 nota.

[p. 285]

Verder verwijzen we ook naar de hierna vermelde werken waar terloops eveneens over het Hs. gehandeld wordt.

VII. Overzicht van de inhoud:

A. Globaal overzicht van het ganse Hs.:

1.	pp. 1- 10	‘Almenac gheduerende XXVIIJ jaeren, beghinnende an^o XXXV ende hendende an^o LXIJ’. Uitgegeven door W. De Vreese, o.c., pp. 3-16.
2.	pp. 2- 72	Geneeskundige recepten, zegeningen en bezweringsformulieren. De recepten werden uitgegeven door W. De Vreese, o.c., n^o 1-389. Op p. 52 staat een onhandig getekend dierenriemmannetje^(1) dat hoort bij De Vreeses n^o 262.
3.	pp. 73- 82	Een gedicht van 469 verzen, getiteld ‘Prieme’, handelend over de kracht van de maan en haar invloed op het menselijk leven. Het gedicht werd uitgegeven door N. De Pauw, o.c., I^e Aflevering (1893), pp. 219-233.
4.	pp. 84- 94	Geneeskundige recepten, zegeningen en bezweringsformulieren. De recepten werden uitgegeven door W. De Vreese, o.c., n^o 390-416.
5.	pp. 95-107	Een gedicht van 581 verzen, zonder titel, naar vv. 572 en 580 genoemd: ‘Cyromanchie van den Pape van Hamme’. Het werd uitgegeven door N. De Pauw, o.c., pp. 272-289.
6.	pp. 107-108	Een spotdicht van 22 verzen, zonder titel, dat we naar vv. 8 en 20 ‘Van Varen’ kunnen noemen. Het werd uitgegeven door N. De Pauw, o.c. (III^e Aflevering, 1897), p. 557^(2).

(1) Een sterk verkleinde weergave van deze tekening vindt men in P. de Keyser, ‘Van de Kracht der Sterren. Het Dierenriemmannetje’, Vandaag, I (1929), 93.

(2) N. De Pauw beschouwde dit stukje als een ‘fragment van eenen onbekenden roman ‘Erman de la Voere?’. Deze vergissing is het gevolg van het niet begrijpen van vv. 16-17, die hij leest als: ‘Ende sprac Erman dese (?) Voere: ‘Wat behaghetter hu, wildi met?’ doch die naar alle waarschijnlijkheid te lezen zijn als: ‘Ende sprac: “Erman [d.i. heerman: soldaat], deze voere [d.i. vaart, (krijgs)tocht], wat behaghetter hu, wildi met?”’.

[p. 286]

7.	pp. 109-115	Een uitvoerig bezweringsformulier in proza, met korte berijmde gedeelten. Het werd uitgegeven door P. De Keyser, ‘Een uitvoerig middelnederlandsch Bezweringsformulier tegen velerlei Kwalen’, Volkskunde, XXXIII (1928), 135-139.
8.	pp. 116-120	Zeven toverplanten en hun gebruik. Het XVII^e-eeuws recept werd uitgegeven door W. De Vreese, o.c., n^o 417.

B. Gedetailleerd overzicht van de inhoud van onze uitgave:

Al de zegeningen, toverformulieren en toverplanten die we reeds in het hierboven gegeven overzicht bij n^o 2, 4 en 8 vermeld hebben, werden in onze uitgave opgenomen, in de volgorde waarin ze in het Hs. voorkomen. Hierbij werden ook de enkele recepten gevoegd die nog onuitgegeven zijn. Sommige formulieren werden reeds geheel of gedeeltelijk gedrukt (de vetjes gedrukte nummers verwijzen naar onze uitgave):

-	F.J. Mone, o.c., pp. 334-337 drukte ons n^o 28 geheel; gedeeltelijk ook n^o 20, 22, 25, 38, 40, 69 en 70^(1).
-	J. Verdam, ‘Over Bezweringsformulieren’, Hand. en Med. van de Mij. der Ned. Letterk. (1900-01), 3-62: n^o 6, 26, 62 en gedeeltelijk ook 18, 19, 33.
-	P. De Keyser, ‘Den Zouter omme te doen gane’, TNTL, XLVII (1928), 101-105: n^o 31.
-	P. De Keyser, o.c. (Volkskunde), 140-141: n^o 6, 12, 15, 27 en ook n^o 69 (zie hierboven).
-	P. De Keyser, ‘Om zuvel te onttoeverene’, Donum Natalicium Schrijnen (Nijmegen, 1929), pp. 846-848: n^o 20, 21 en 22.
-	P. De Keyser, ‘Een Tuiltje middeleeuwsche Tooverplanten’, Is. Teirlinck Album (Leuven, 1931), pp. 257-267: n^o 23, 44, 54, 59, 60, 64, 70 en 74.
-	S. Axters, o.c., pp. 424-427: gedeeltelijk n^o 9, 11, 17, 24; volledig: n^o 50.

Het doel waartoe de zegeningen, bezweringen, toverplanten en recepten gebruikt werden, blijkt uit het volgende overzicht:

(1) Deze reeds uitgegeven teksten werden opnieuw vergeleken met het Hs.

[p. 287]

Om bloed te stelpen 1

Tegen de vierde-dag-koorts 2, 7, 11, 13

Tegen de tandpijn 3, 10, 17, 32

Tegen verdrinken en om vissen te vangen 4

Om vogelzang te verstaan 5

Tegen kanker 6, 12

Tegen de ‘schicht’ 8

Om ‘minne’ te maken tussen man en vrouw 9, 63, 66

Om een zwaard ‘sine snede’ te nemen 14

Tegen de borstzweer 15, 24

Tegen eksterogen 16

Tegen de koorts 18, 19

Om zuivel te onttoveren 20, 21, 22

Tegen brand 25, 28, 41

Tegen ‘sente loys euele’ 26

Tegen de ‘plane’ 28

Bezwering van alle kruiden 29

Om een ‘zouter’ op zichzelf te doen ronddraaien 31

Om een verloren iets terug te vinden 33, 62

Tegen het speen 34, 38

Tegen de gezwollen huig 35

Om te weten of een zieke zal sterven of genezen 36

Om te weten welk kind een vrouw draagt 37

Tegen buikloop 39, 42

Tegen de fijt 49

Om te slapen 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58

Om iemand zijn klederen te doen uittrekken 59

Om de honden het blaffen te beletten 61

Tegen verscheidene ziekten 69

Toverplanten:

Gracieuse 23, 70

Verbena 30, 73

Celadonia 60

Valeriaan (amantilla) 63, 64, 65

Palma christi 71

Lancia christi 74

Levesse 76

[p. 288]

II. Tekst

Nota: De tekst van het Hs. wordt diplomatisch uitgegeven. Afwijkingen van deze regel zijn steeds aangegeven: cursieve letters duiden opgeloste afkortingen aan en letters tussen [ ] emendaties. Woorden of letters tussen wijzen op toevoegingen boven de regel. Hoofdletters tussen [ ] betekenen dat een kleine letter in het Hs., door een hoofdletter vervangen werd. De afkortingen , en ihs̄, voor respectievelijk christus, christi en iesus, worden steeds zonder cursivering opgelost. In de teksten werden enkele leestekens aangebracht en gemakkelijkheidshalve werden de teksten ook doorlopend genummerd.

1

[p. 5] Om bloet te stelpen. [E]enen man scrijft in sijn rechter hant: ✠ beronix +. Ende een wijf scrijft in haer luchter hant: ✠ beronixa ✠.

2

[p. 11] Die vierde [dach] corts. [S]crijft desen brief: In nomine patris et c[etera] ire vre are wire christus filanx artifex amen.

3

Om dat groete verwoethede van den tanden. [D]at te ghenesene men sal scriuen dese lettren die ghi hier vint ghescreuen ende dat sijn dese: ✠ te ✠ e ✠ R ✠ 9 ✠ g ✠ a ✠ m ✠ a ✠ n ✠ e ✠ n ✠ et puis so nemt .i. naghel van eenen paerde van den houfijsere ende dan rekent die lettren met dien naghele ende dan so vraget⁽¹⁾, al tellende de lettren metten nagele, den mensche die de ziechede heuet van den tanden, ende vraget hem: doet hu yet wee? [E]nde seget hi: neent, ende dan werpet [p. 12] den brief int water, dan wert hi schiere ghenesen. [Pro]batum es[t]⁽²⁾ vere.

(1) Hs.: vraghet: de h werd door de scribent uitgekrast.

(2) Hs.: perbatum es: p met verkeerde afkorting voor ro.

[p. 289]

4

Neemt smout van muelen ysere bouen ende draghet ouer hu, ghi en zult nemmer meer verdrinken. Ende werptijs in water, so zullen die visschen alle steruen of commen gheswommen. [V]erum est.

5

Omme te verstane der voglen sanc. [N]eemt die tonghe van al zulken voghele als ghi verstaen [wilt] ende doetse in honighe ende leghese onder uwe tonghe ende du zult verstaen wat es dat zulc een voghel seit.

6

+ Kanker, ic beswere dij, in so wat manieren dattu best, dattu vut desen kerstinnen mensche gaet, vute sinen marghe ende vut sinen benen ende vut sinen bloede ende vut sinen vleesche; gaet, brun cankere ende roet kanker, scierkanker, waterkanker ende stekende kanker, sciercanker, rennende kanker ende stoelkanker. Canker, ic bezwere di, bi der zonnen ende bi der manen ende bij der flumen Jordanen. Ende bi den winde die vliecht, bi der messen die men sijn[c]t, bi der clocken die men clinket ende bi den heleghen, ende bij alle den heleghen die god eft in hemelrike ende in eerderike, [p. 13] dattu vute desen kerstinen mensche gaet ende niet langher in ghewa'e'rs, no in ghewares⁽¹⁾, no in sijn ma'e'rch, no in sijn bloet, no in sijn vlie[s]ch niet langher in en gheduert, no in en blijft, in den zeluen name dat god sette sijnen rechtren voet in de flume Jordane ende so weder stoet jeghen sijn helich vleesch ende jeghen sijn helich bloet. Ende also moete die kanker weder staen jeghen sijn maerch ende jeghen sijn vleesch ende jeghen sijn bloet ende jeghen sijn been in den name s[vaders] ende son[s] ende sche[lichs gheest]. [A]men.

(1) J. Verdam, o.c., 37 nota: ‘Een der beide gelijkluidende woorden zal wel verkeerd zijn overgeleverd’.

7

Omme den vierden dach corts te verdriuene. [G]haet sonder spreken nuchtens huut uwen huuse sonder spraken toot up een kerkof, ende neemt een beenkijn van eenen doden mensche ende

[p. 290]

hanct dat an uwen hals in een linen cledekijn ende draghet .xii. daghe lanc ende leest alle daghe .v. pater noster den heleghen .v. wonden teeren ende ghi zult ghenesen; dan draghet weder.

8

⁽¹⁾ Ic bezweere di, schic[h]t, bi den helegen christi [b]loede⁽²⁾ ende bi den helegen .v. wonden, dattu ‘mi’ niet en scietes noch en wont, dat du also licht werdet ende wech als onser lieuer vrauwen sweet was, doe si aers liefs kints ghenas. [S]cic[h]t, haelt dine pil als onse lieue vrauwe haren rechten magedum dede. [M]edicina pr[obata] f[uit] saepe.

(1) In de kantlijn staat in het Hs.: scicht.

(2) Hs.: vloede.

9

[p. 19] Omme miinne van mannen oft van wiue. Neemt eenen appel van den bome, eer hi ter eerden comt, ende dien appel zuldi bezweeren, up den eersten dach een weruen, up den anderen dach .ij. weruen, up den derden dach .iij. weruen ende up den .iiij.den dach .iiij. weruen. [D]it es de coniuracie: O appele, ic bezweere di bi den vader, bi den sone ende bi den heleghen gheest ende bi den trone ende bi alle hemelschen heerscape ende bi cherubin ende bi cheraphin ende bi desen .iiij. hoghen namen gods: Emanuel, Adonay, eloy, tetragramaton, dat so wie van di etet dat hi oft si mi minnen moete so waer si hem bekeeren, si oost, si west, so langhe dat si minen wille hebben vulbracht. [I]n gods namen. Amen.

10

[p. 20] Jeghen de tan[t]sweer. [S]crijft in een briefkiin: + bien + ben + Ay + y + ende bindse an sinen als.

11

Jeghen de vierde dach corts. [S]crijft in een briefkijn ende hanghet an uwen als: + aladabra + ladabra + adabra + da [p. 21]bra + abra + ra + a + abraca + ende de name van den mensche also hi heet.

[p. 291]

12

⁽¹⁾ Om den kanker af te lesene met worden. Job die om den kanker lach in messe; doe quam daer die heleghe kerste: Job, waer⁽²⁾ omme so lichstu hier in messe? [H]eere, desen kanker, de wor[m]e⁽³⁾ willen mij doden. Job stant vp ende ganc thuus. [N]em dine rechter hant ende slaetene diet es. [E]s hi wit, es hi ghelu, in wat manieren dat mach wesen, alre euele een, daer zonne of mane vp scheen. [I]n de name svaders ende soens ende schelichs gheest. Amen.

(1) In de kantlijn staat in het Hs.: kanker.

(2) Hs.: dittografie van waer.

(3) Hs.: worne.

13

O[m] me af te lesene den vierden dach rede. [S]echt: onse heere ghinc te crucen waert ende sente pieter die ghinc mede. [H]eere, seit hi, mi dincke ghi hebt den rede. [P]ieter, seit hi, ic ne doet dor noot, no ne dede nemmer meere, no sal man no wijf die dese worden segghen. [I]n nomine patris et filij et spiritus sancti. [A]men.

14

⁽⁴⁾ O[m]me een zwert sine snede te nemene. [S]echt: Ic besweere di, zwert goet, bi ons heeren bloede, dattu mi sijs also weec als sente marien zweet. [S]echt .iij. werf dese worde: + panthon + genton + Aglay + pater noster.

(4) In de kantlijn staat in het Hs.: zwert.

15

⁽⁵⁾ Eene secheninghe ter borstzweere. God seine alrande venijn. [V]an gods haluen so manic dij dattu en moet swellen, noch zweeren nemmermeer, no deren, ende dattu moets dwinen ende vergaen als die wissen daden, daer onse heere mede was ghewronghen ende ‘mede’ ghebonden. [I]n den name suaders ende soens ende schelichs gheest. [A]men. [A]lrande euel, nv manic di bi der helegher flume Jordane ende bi der rechter ewangelien dat ghi en moet zwellen noch sweeren, noch nemmermeere deren. [I]n de name svaders, ende suens ende schelichs gheest. [A]men.

(5) In de kantlijn staat in het Hs.: borstzweer.

[p. 292]

16

⁽¹⁾ O[m]me aexter oeghen te doene verdwinen. [N]emt witten donderbaer ende brecten in sticken ende lecht vp daexteroghe ende bint daer vp. [D]it doet .iij. of vier daghen, dan salse hute pulen. [D]an neemt een been van den kerkoue ende nopt daexteroghe mede ende secht .iij. werf: nv biddic onsen heere iesus kerst dat dese aexteroghe also seere dwinen moete alst tvleschs van desen doden beene verdwenen es. [I]n den name svaders ende tsoens ende schelichs gheest. [I]n [p. 22] gods namen. [A]men. [D]an dracht weder vp [t]kerkof dbeen.

(1) In de kantlijn staat in het Hs.: aexteroge.

17

[p. 28] Jegen de tantzweere. [H]i scriue in broet dese namen ende gheuese den zieken tetene: ✠ waragen ✠ ditagon ✠ saragon.

18

[p. 30] Ic bezwer hu ende ic ‘be’maen di, reede ende redi[n]ne ende .xcix. huwer kinder, bi der sonnen ende bi der manen ende bi den waetere ende bi den winde ‘ende bi der lucht’, hoe ghi .N. aenquaemt, waest huten noerden of huten oesten of huten zuden oft huten westen of huut wat houke van der werelt, wast bi daghe, wast bi nachte, slaepende oft wakende, ghaende of staende, lichende of sittende, etende ofte drinckende, oft in wat manieren, alleene of met andre ghemeene. Ic bezwer di ende ic beueel di bi den heleghen zweete ons liefs heeren ende bi zinen heleghen ghebenediden bloede, ende ic bezwer di ende beueel di bi denzeluen doepsele dat sente Jan babtiste doepte onsen heere in de flume Jordane, ende ic bezwer di bi sinen heleghen .v. wonden ende ic bezwer di ende beueel di bi derzeluer scerper [p. 31] cronen die god van hemelrike up sijn hoeft drouch ende bi den .iij. naghelen die hem dor handen ende voeten ghesleghen waeren. [E]nde ic bezwer di bi den zeluen spere die⁽²⁾ long[in]us stac in sine ghebenedide zijde daer hute ran water ende bloet ende ic bezwer di ende beueel di bi den zeluen melke ende bi den zeluen zoeghe dat god soech van siner ghebenedider moeder ende ic

(2) Hs.: dittografie van die.

[p. 293]

bezwer di bi den .iiij. ewangelisten ende ic bezwer di bi der maghet sente marien. Ende ic bezwer di ende beueel di bi der cracht ende macht van allen gods heleghen, dat ghi, reede ende redinne, hoedaen datstu sijs, den eenen dach, den andren dach, den derden dach, den vierden dach, den vifsten⁽¹⁾ dach, den sessten dach, den zeuensten dach, den achsten dach, den neghensten dach, den couden, ende den heeten, waer ghi sijt, in handen of in voeten, in aerme of in beene, in zenuwen of in aederen, tusschen vel of tusschen vleesch, oft in buuc oft in hoeft, oft in wat houke oft in wat steden dat ghi sijt, sijdi tusschen naghel ende vleesch, oft in eenigherande let van .N. lichame. Ic bezwer di ende bemane di ende beueele di bi ‘al’ desen heleghen worden, dat ghi, rede ende redinne, niet tempteren en sult .N. sijn bloet noch sijn vleesch, na den dach van heeden. [N]iet te meer so ne moeti macht hebben te ridene .N., dan sente martijn niet meer daer af ghequelt en was, als mijn vrauwe, sente marie, sente martijn afghelesen adde met desen zeluen worden. [H]ier boetic .N. den rede, god ende die grote heere sente jan die al onwi[l]le⁽²⁾ wel boeten can, die boete .N. heden desen daghe ende al dat hem derende es mede, dat boet hem god ende die heleghe kerst, in de name

(1) De e van vifsten werd verbeterd uit?

(2) De emendatie tot onwille werd voorgesteld door J. Verdam, o.c., 39.

19

[p. 32] Jeghen den corts, eer hi versondaecht es. [S]o neemt .j. sousier mostaerts ende doet daerin driacle ende wijnaysin ende drinct dat ende hout huwen nose toe; ghy gheneest. [E]nde segt: Ic bemane v, corts, ende rede, bi ons liefs heeren eerste lede, dat ghi desen .N. mijt ende desen vliender rijt. [I]n gods namen. [A]men.

20

⁽³⁾ Om zuuel te onttoeuerene dat betouert es. [M]en sal nemen onghepijnt was, ende maker af een cruce, ende dat cruce sal men leggen onder de kerne ende dan sal men nemen wijwater⁽⁴⁾ ende bespersen den roem dermede ende men sal segghen dese worde:

(3) In de kantlijn staat in het Hs.: Zuuel.

(4) P. De Keyser, Don. Natal. Schrijnen, p. 848, leest wijnwater, doch het Hs. heeft dittografie van de ij.

[p. 294]

Also leet moet gode van hemelrike sijn dat dit zuuel betouert es, als dat hem leet es dat scepenen, die gheset sijn omme rechte [p. 33] vonnessen te wijsene, dat sij onrechte vonnessen wijsen ✠ in nomine patris ✠ et fijlij ✠ et spieritus san[c]tij ✠ [A]men.

21

Neemt .2. pater nosteren ende snijt elc ter middewert ontwee ende dan so neemt eenen avegheer oft een groet spikelboer ende boerter mede .4. gaten. [D]een .‘2’. so zuldi boren in de sulle, der de coyen ter duere huut ende ingaen, ende dander .2. suldi boren in den stijl bouen der dueren, daer die coyen onderhuut ende in gaen, ende in elc van den vorseiden gaten so suldij steken .j. heelt van den vorseiden pater noster ende stoppent tgat weder met houte: sonder twifele men sal boete hebben van der betoeuertheden. [W]eet dat cruce moet sijn van ghewiden wasse ende den cierkel die onder die kerne ligghen sal, moet oec sijn van den seluen wasse ront⁽¹⁾ ende tcruce der binnen.

(1) P. De Keyser, Don. Natal. Schrijnen, p. 848, leest wasserout. Zie de aantekening bij dit nummer.

22

Omme zuuel tontouerne. [S]o secht dese worde: tsoete kindekijn van marien ✠ moete desen roem ghebenedien ✠ desen ende diere na commen sal, ghebenedijt so sij hi al ✠ [D]riewerf so moet men dit seggen ende maken een besloten ⊞ aldus, ende setten de kerne der up ende ghieten de roem in de kerne ende dan sal men segghen dese worde .3. werf: ✠ zuno ✠ ninere ✠ quod bibere ✠ ne ✠ no stipit ✠ in nomine patris ✠ et filii ✠ et spieritus san[c]ti ✠ Amen.

23

[p. 35] Gracieuse es .j. cruut. [S]o wiet ouer hem draghet, hi comt al ouer dies hi begherende es.

24

Dits eene seninghe om seere bursten te ghene[p. 36]sene die zweren ende langhe ghezworen hebben ende al waerense ghegaet,

[p. t.o. 294]

Bladzijde 33 en 37 van het Hs., waarop het grootste deel van n^o 24, 25 en 26 voorkomen.

[p. 295]

dese worden soudense bescermen ende ghenesen van kankre, van wonkele ende van al dat den bursten deeren mach:

+ In nomine patris + et filij + et spiritus sancti + [A]men +. I‘c’ gheloue in de moghenteit des vaders + ende + in de wijscheit des soens + ende in de macht des helichs gheest + ende ic ghelo‘e’ue dat her iesus kerst + mach helpen hu .N. van der burstzweren ende van allen zweringhen + van kankere + van wonkele +. [G]od moetse ghenesen + ende die goede sente Jan + [A]men +. [D]an secht: + Sente susanne was ghevonnest ende ghekarkert tonrechte ende onse heere iesus christus verlossese +. O heere iesus christus, also ghewerlike als ghi verlosset sente susannen van der gro‘e’ter vreesen daerse was, also ghewaerlike verlost .N. desen mensche van deser zweringhen, van kankre, van wonkele + [I]n gods namen. [A]men. + [C]hristus vincit + christus regnat + christus imperat + liberat famulam suam⁽¹⁾ + ista dolore + in nomine patris + et filij + et spiritus sancti +. [A]men + [E]nde dit leest .iij. morghenstonde ende telken .ix. werf ende .v. pater noster ende .v. aue marien gode ende marien teeren ende sente janne ende sente susannen ende de heleghe maget sente aechte teeren.

(1) Hs.: sāu, een verschrijving voor suā.

25

Dits eene seninghe daer men den brant mede afleest dat bescout of verberrent ‘es in’ viere of in waetre sonder licteeken te bliuene:

Tvleeschs lach in den viere + grote pine hadde de ziele +. [D]oen quam die goede sente kerstiaen + toten brande ghegaen +; hi hief up sijn hant + ende seinde den brant + die brant en zwal no en zwoer + also en moete desen brant doen +. [D]ie brant ghenas met deser seninghen + also moete desen brant ghenesen + metter hulpen van sire seninghen + [D]at moete also scone heelen + in vleessche ende in bloede +. alst up den eersten dach + was dat in vleesche ende in bloede lach +. [I]n gods namen +. [A]men.

+ [D]ie heleghe kerst van den hemele quam +, hi ne swoer no hi ne swal +; niet te meer en moete desen brant zwellen no

[p. 296]

zweeren + [I]n de name tsvaders + ende tsoens + ende tschelichs gheest + [A]men +. [D]it sal men seggen .xii. morghenstonde nuchtren ende .iij. pater noster ende aue marien telken dat ment seghet.

26

Dits eene seninghe van sente loys euele.

[p. 37] + Job lach in der messyen +; hij bat den heleghen kerste + om boete van desen wormen + [D]ese worme waren menegherande + die Jobs vleesch aten + som wit + som swert + som roet + nv manic dese worme doot +. Ic besweere den wormen + bi den vader + bi den sone + bi den heleghen gheest + dat ghi des bloets niet en laept + noch des beens en scaeft + noch des vleeschs en bijt + dat ghi steerft ende euwelike bederft +. Ic besweere den worrem bi den sceppere, die hemel ende eerde sciep⁽¹⁾ + dat ghi steruet ende eeuwelike bederuet +. Ic bezweere den woremen bi der reyner maghet sente marien + dat ghi steruet ende ewelike bederuet +. [N]v steruet worme alle doot + dorden hongher ende dorden noot +. [I]n den name svaders + ende tsoens + ende tselechs kerst +. Doen was die tijt alre best + doen gheboren was die heleghe kerst + god van den hemele + mijne vrauwe sente marie + god ente heleghe tijt + die seine dit vleesch + ende dit been + ende dit bloet + ende dit lijf +. [D]er woormen waeren .ix. + die waren gheworpen van den hemele + die Jobs vleesche aten + ende sine beene braken + ende sijn bloet soghen + drie wasser wit, .iij. wasser swart, .iij. wasser root + nv manic die worme bi⁽²⁾ den banne⁽²⁾ + bij den gode van hemelrike ende bi den⁽²⁾ goeden sente Janne ende bi den heleghen ewangelien + ende bi myere vrauwen sente marien + dat sij niet en verterren dit vleesch + noch dit been + noch dit bloet + noch dit lijf +; doe steruen die worme alle doot + dor den hongher + ende door den noot +. [I]n den name tsvaders + ende tsoens + ende tselichs geest +. [A]men + Met deser segheninghe van sente loye sal men .ix. daghe segghen, ende tsaterdaeghes mach die mensche nemmermeer vleesch eeten.

(1) Hs.: sciept, met t uitgekrast door de scribent.

(2) In het Hs. komen op deze woorden twee vlekken voor; de tekst blijft echter goed leesbaar.

(2) In het Hs. komen op deze woorden twee vlekken voor; de tekst blijft echter goed leesbaar.

(2) In het Hs. komen op deze woorden twee vlekken voor; de tekst blijft echter goed leesbaar.

[p. 297]

27

[p. 39] Jeghen de plane. [M]en sal nemen eene scotele ende scriuen dit met crijte derin: + vi[r]⁽¹⁾ + cl‘a’rus + clemens + probans + augens + ego + letus + alpha + et o + ende dwaent of met borne ende geeft hem den burne drinken, hi sal ghenesen.

(1) Hs.: vin (?).

28

[p. 40] Die⁽²⁾ vorseide secheninghe dient toot neghen derande brande van santen.

Onse lieue heere god quam up erderike ghewont, hi voer in hemelrike ghesont. [H]ij nam sine rechter hant, hi s[e]chende⁽³⁾ dien brant dat hi en zwal noch en zwoer. [A]lso en moete dit doen. [I]n gods namen. [A]men. Ons lieue heere ende sente kerstoffels quamen gegaen, sij vonden dese creature .N. met desen brande beuaen. [A]men.

(2) Hs.: die, met e verbeterd uit t.

(3) Hs.: sachende.

29

Ic bemane ende besweere alle cruden die up erderike staen, ende alle watre, ende alle steenen, ende alle worden diere na volghen moghen, my tulpen tallen sieken ende tallen seeren. Ic bemane bi der cracht die onse ‘leue’ heere god achter hem liet als hi van der weerelt sciet, omme alle menschen mede te helpene met der hulpen van gode van sieken ghesont [p. 41] te makene. [I]n gods namen. [A]men. [D]an leest .v. pater noster ende .4. aue maria.

30

[p. 46]⁽⁴⁾ Verbena, heylich cruut ende goet, Ic mane di bi der cracht ende bi der macht die di god gaf in der eerden ende bi der macht der .xii. apostelen ende bi der macht marien ende bi der cracht der .iiij. ewangelisten ende bi der cracht⁽⁵⁾ der propheten ende bi den martelaren ende den confessoeren ende der cracht der .ix. coren der inghelen. Ende bi der cracht der .xi^m. maegden die

(4) In de kantlijn staat in het Hs.: pillen.

(5) Hs.: cracht, met cr verbeterd uit m.

[p. 298]

haer bloet storten om die minne van gode ende bi der cracht der minnen gods ende bi der minnen die die moeder gods adde an haeren soene daer hi was ghecruust. Soe wie dit cruut ouer hem draghet dat hi wert ghemint met allen lieden ende noept hiere yement mede an sinen bloeten borsten, hi salne minnen bouen allen menschen ende wilt ment⁽¹⁾ prouuen, so werpt in een water daer [v]isschen⁽²⁾ in sijn, si zullen vloeten den buuc vpwert tote dat ment wech doet.

(1) Hs.: ment, met e verbeterd uit i.

(2) Hs.: wisschen.

31

Den zouter omme te doen gane. Alpha et .o. in p[ri]mis⁽³⁾ offensionibus ✠. In nomine patris ✠ et filij ✠ et spiritus sancti ✠. [A]men. Comt voert ende brinct voert S. michiel ende S. gabriel ende S. Raphael; comt voert ende brinct voert dat ghesciet es ende dat ic weten wille als van desen dinghen .N. die gherechte waereit daer of. [D]es manic hu bi den vader ende bi den sone [p. 47] ende bi den heileghen gheest, dattu di omme keers ende laet mi scauwen minen wille.

(3) Hs.: permis.

32

[p. 51] Jeghen de tan[t]zweere. [M]aect dit teken .iij. werf: uij uij uij ende ‘neemt’ een naelde ende trecse in de middewaert duere ende secht sine name in elc teken ende dit wort daernae: machabe, ende hout de teken bouen sin hoeft.

33

[p. 54]⁽⁴⁾ Alstu eyet verloren hebs, so saltu ten eersten male aldus segghen: dat cruus christi was gheborghen in der erden, ende het es vonden van sente heleenen, der coninghinnen, bi den heleghen dienst des wonders, so moet dese verloren dinghen .N. vonden werden. Ende mettien so saltu di strecken up die erde in cruus wijs ten oesten wert ende dat ansicht in die erde, ende selt een cruce maken ende segghen: Cruus christi van orienten moet weder bringhen den dief met desen verloren dinghen .N.. Ende ten zuden suldi hu dan keeren, ende maken een cruus ende segghen:

(4) In de kantlijn staat in het Hs.: dief.

[p. 299]

cruus christi van zuden moet weder bringhen den dief met desen verloren⁽¹⁾ dinghen⁽²⁾. N. [E]nde dan ten westen, ende maken een cruus ende segghen: cruus christi van westen moet weder bringhen den dief met desen verloren dinghen .N.. [E]nde dan ten noerden ende maken een cruus ende segghen: Cruus christi van noerden die moet weder bringhen den dief met desen verloren dinghen .N.. [E]nde dan saltu seggen altoes ghestrect ligghende bliuen: Ic mane di, erde, bi den vader ende bi den sone ende bi den heleghen gheest ende bi den heleghen graue ons heeren, dattu den dief met desen verloren dinghen .N. up di niet en houte, maer dattu hem rechteuoert doet weder bringhen of doet comen eer hi eet of drinct, dattu hem vluchts omme doest keeren ende dese verloren dinc .N. weder bringhen. [D]an saltu sinen name scriuen in een plate van lode ende snident ouermids ontwe ende legghen deen deel bouen an douer dore ende dander deel onder den droppel ende daer naer, alstu eerst moghes, so saltu doen segghen eene messe in die eere van sente alleenen, der coninghinnen, ende sente anastacius, haers mans, ende haeren kindren. [Pro]batum⁽³⁾ est.

(1) Hs.: v'erloren, met er uitgekrast door de scribent.

(2) Hs.: dinghēn, met eind- n uitgekrast door de scribent.

(3) Hs.: perbatum: p met verkeerde afkorting voor ro.

34

[p. 57] [Jeghen de spenen in den ers]⁽⁴⁾

Of secht dit: sint dat god ghecruust was en wies yser noch steen negheen. [S]o en moet des spene ne[m]mermeer. [Z]y moeten deluwen ende dwinen also die wissen daden die de Joden wronghen ende onsen lieuen heere daermede verbonden. [I]n de name s[vaders], so[ens] ende schelichs gheest. [A]men.

(4) Dit nummer volgt op W. De Vreeses n^o 288, o.c., p. 80. De titel werd aan dit nummer ontleend.

35

Jeghen den huuf. [S]echt dit al seinende .iij. werf met eenen ouerjaereghen lepel up de kele ende telken steect den lepel in den mont. [N]uuf, wat bestaedi hier? [N]uuf,ghi sijt gheba[nn]en⁽⁵⁾ beede van wijf ende van mannen ende van den goeden sente Janne, ende van den goeden sente flerijn, dat ghi moet deluwen

(5) Hs.: ghebamen.

[p. 300]

ende dwinen also die wissen⁽¹⁾ daden die de joden wronghen ende onsen lieuen heere daermede verbonden. [I]n de name svaders + ende soens + ende schelich geest +. [I]n gods namen. [A]men.

(1) Hs.: wissen, boven een door uitkrassing onleesbaar geworden woord.

36

[p. 65] Wiltu weten of een man steruen sal of ghenesen, segt dese worde als hi slaept: anchara pantisi serte. Eyst dat hijt hoert, hi sal ghenesen ende hoert hijs niet, hi sal steruen ende nomt de name van den man of wijf.

37

[p. 66] Om te weten wat kint een vrauwe draecht. [M]en neme marke metter wortele ende saut, lecht dat up haer hoeft sonder haer weten: wat si eerst nomet, dat eist.

38

[p. 67] Jeghen de spene. [S]egt dese worde. iij. werf: telken sint dat god staerf so ne wies noit steen, so ne moet mi spene negheen. [S]o moet vervaren ende verdwinen ende verdroghen als die wissen ende die banden daden daer Jhesus kerst me[e] was ghebonden ant thaut der calumnien. [I]n de name svaders + ende soens + ende s[c]helich gheest +. [A]men. [D]it segt drie werf met .iij. crucen up derde ende .iij. crucen up de spene; si sal bin[nen] .iij. daghe vergaen. [D]it is seker waer.

39

[O]m sciten ende de ghelu siecheit te ghenesen.

40

Dits om den vyc te slaen in den vinger of elder. [S]ech dese worde: die go[e]de sent Job, hi lach in de woude doot. [D]oe quamen die wormen, si aten sijn vleesch⁽²⁾ van den beene, si soghen sijn bloet, si ne daden hem gheen goet. .3. wasser wit, .3. wasser zwart, .3. wasser roet. [G]od ende die sente Job sla dese

(2) Hs.: vleesche, met eind-e uitgekrast door de scribent.

[p. 301]

.9. vike⁽¹⁾ alle ter doot. [I]n de name des svaders ende des soens ende des helich gheest. [A]men. [V]yc, ic bemane di⁽²⁾ ende ic⁽³⁾ bezweere hu bi al der cracht die god heeft in hemelrike ende in herderike ende in al dat daer binnen leuen mach. [B]i al desen moghentheit van gode bemanic hu, vyc, dat ghi niet ne drinct dit bloet noch ne eet dit vleesch niet. [I]n de naeme des vaders ende des soens ende des helichs gheest. [A]men.

(1) Het Hs. heeft wel degelijk vike. F.J. Mone, o.c., p. 337, leest vilre. L.Ph.C. Van den Bergh, Proeve van Krit. Wbd. der Ndl. Mythologie (Utrecht, 1846), p. 344, neemt deze lezing over maar voegt er tussen haakjes bij: vilders? Deze onzekerheid bij de bovenstaande auteurs is des te verwonderlijker daar bij Kiliaen toch te lezen staat: ‘vyt = Hulcus digitale, quibusdam fijt & fijck dicitur’.

(2) Hs.: di, met i verbeterd uit h.

(3) Hs.: ic, verbeterd uit?

41

Om alle verberrenthede af te lesen. [S]echt aldus: [V]leesch lach in viere, pine adde die siele; doen quam de goede sente kerstiaen tote dien brande ghegaen, hi hief sine hant ende seinde den brant. [S]o moete hi ghenesen desen brant ende dat hi moete also scoene heelen in vleesche [p. 68] ende in bloede als hi was vp den eersten dach dat hi in vleesche ende in bloede was. [I]n gods namen. [A]men.

42

Jeghen den verdighen [lichame]⁽⁴⁾. [H]i sal scriuen dese caract[er]en: p . ⊠ . b . parag. cp . ex . I min . y . 3 . rd . y . N . ende lechse of bin[t]se up sine borst ende wilt ghijt niet ghelouen, so scrift in den hecht van een messe ende stecter met een verken: het ne sal niet bloeden.

(4) Deze emendatie werd voorgesteld door J. Verdam, o.c., 16.

43

[p. 69] Om slaepen ende ruste te hebben. [S]crijft dese namen in blaeden van laurine ende lechse entrent hu hoeft van den sieken: ysmael ysmael adiunio te per angelum michael vt soporetur hom[o] iste.

44

Om slaepen te ghecrighene. [L]echt onder thoeft van den sieken

[p. 302]

bed[d]e⁽¹⁾ agremonie. [H]i en sal niet ontwaken tot ment wech doet.

(1) Hs.: bede; de emendatie werd voorgesteld door P. De Keyser, Is. Teirlinck Album, p. 262.

45

Om te slaepen. [N]eme de leuere van den hase ende ber[r]entse te pulure in een scerf ende mi[nc]tse in ate of in drancke, hi sal slaepen. [A]ls men wil wecken, doet [p. 70] hem eysin in den mont.

46

Om eenen te doen slaepen. [N]eemt een groet toy[r]noyse ghewichte wit macopisaet ende also vele ghewichte caenpsaet ende een alf groets tornoyse ghewichte belsaet ende poedert ende gheeft hem drincken.

47

Om eenen mensche te doen slaepen. [N]eemt morcele, dats een cruut; het sta[e]ct ghelyc eenen boeme. [S]o wie tsop van der wortele dronke, hi soude slapen ende sins al vergeten. [E]nde als men ghenouch eeft doen slapen, so giet hem eysin in dore ende in den mont.

48

Om te doen slapen een mensche. [N]eemt die wylnesse die es in eens hon[t]s ore ende doet in yemens spise of dranc, hi sal langhe slaepen.

49

Om te doen slaepen. [N]eemt bloet van den hert ende bloet van den beer ende minghet met maegdenwasse ende dan maecter af een kerse. [D]an maect een cruus vp die kerse ende segt: coniuro te, candella, per ipsum qui creauit illa ex quibus te feci ut quisque et omnis te assexueti [fuerint]⁽²⁾.

(2) Hs.: suūt: de s is wellicht een verschrijving voor f: vermoedelijk stond er oorspronkelijk fu'ut, fuerunt voor fuerint.

50

Om te doen slaepen. [S]crijft in apertijf: Arox⁽³⁾ axax Apor-

(3) Hs.: arox, met o verbeterd uit a (of omgekeerd?).

[p. 303]

taxa⁽¹⁾ ende lechse onder yemens oerbuelem vp bedde ende segt: [I]n de name svaders ende soens ende schelichs geest. [Am]en⁽²⁾.

(1) Hs.: Aportaxa, met ax verbeterd uit?

(2) Hs.: anē.

51

Om te doen slaepen wel langhe. [N]eemt die herte van eere vledermus ende lecht onder thoeft van eenen slapende mensche, hi ne sal niet ontwaken vor ment wech doet.

52

Om te doen slapen .iij. daghen. [G]hef hem drinken die galle van eenen haese.

53

Om te doen slapen. [S]crijft in een kerse metten bloede van eer vledermus die nie vp derde quam: luculus vennus haben bata biltus. [E]nde waer dese kerse berrent, si sullen alle slapen toot dat si huut sal werden ghedaen.

54

Om te doen slaepen. [P]luct alsene, smorghens vrouch vor die sonne, als si bloyt, ende segt: [I]n de name gods, o cruut, ic mane di, du, die hebbes wille, dat dine crachten baren in allen den ghenen die ic taste met di, moeten alle slaepen. [E]nde dan segt .iij. pater noster ende aue marie in onser lieuer vrauwen eere.

55

Om te doen slaepen een mensche. [D]oet hem savens heeten goet huelzaet [p. 71] een goet deel, ende net .ij. linen douxkin in roeswater ende bint up elke side van den [mensche] een up den slaep van den hoefde. [H]i sal wel slapen.

56

Om eenen te doen slapen. [N]eemt een tant van een doden mensche, lechten onder thoeft [van] een mensche die slaept. [H]i sal bliuen slapen tot ment wech doet.

[p. 304]

57

Anders. [N]eemt thoeft van eere vledermus ende legt onder thoeft; die slaept, hi blijft s[l]apende⁽¹⁾ toot ment wech doet.

(1) Hs.: spapende.

58

Om te rusten ende slaepen. [G]aet in de speseri ende heescht zuker om slapen oft ander dinc dat mer toe maect, dat nut savens.

59

[p. 90] Om te makene e[e]n exprament daer die sin mede wert on[t]kent, so zeere dat hem de meinssche ont‘cleede’. [D]u sals nemen saet dat ut onser v‘r’auwen destel gaet ende berrent in een eekin vier ende wacht wel dat gi⁽²⁾ niet en verliest dat puluer ende gaderet wel up ende doet in een buskin ende als ghi eenen me[n]ssche⁽³⁾ wil[t]⁽⁴⁾ doen oncleeden, so latet hem liselic vallen in sinen boesem. [E]ist dat hiis niet gheware en wert, so⁽⁵⁾ sal hi em astelic ontcleeden.

(2) Hs.: giit, met it uitgewist door de scribent.

(3) Hs.: menssche, met uitgekraste n; de h werd uit n verbeterd (of omgekeerd?).

(4) Hs.: wil, met l boven een andere letter, misschien t.

(5) Hs.: so, met o verbeterd uit oe.

60

Een crut heet celadonia. [D]ie dit crut ouer hem draecht met der herten van den mol, sine viande en moghen hem gheen quaet doen. [E]nde die ghene die dit crut leide onder iemens hoeft, die siec ware, soudi steruen, hi soude lude singhen, ende soudi leuen, hi soude weenen.

61

[p. 91] Die den lic[h]ame van den mushont berrende te⁽⁶⁾ puluere ende minget⁽⁷⁾ met den bloede van den puut ende dan ghinc ende besmerder mede [e]ens onts tonghe, hi ne soude niet moghen bassen.

(6) Hs. heeft dittografie van te.

(7) Hs.: minget, met g verbeterd uit h.

[p. 305]

62

Om te vindene dinc dat verloren es of ongheret. [G]hi sult nemen [e]en versch case ende snider af een snede, ende in⁽¹⁾ de snede scrift dese worde in latin met ere grefie: quoniam confortasti terras portax tu‘a’x benedixit filiis in te⁽²⁾ sperantibus. [E]n dan daernaer so gheft enen kinde tetene, tkint sal⁽³⁾ gaen daert es ende wiisent.

(1) Hs.: in, met onduidelijke n.

(2) Hs.: te boven een door uitkrassing onleesbaar geworden woord.

(3) Hs.: sal, met s verbeterd uit g.

63

Om te makene minne tusschen manne ende wiif: ghi sult neme[n] valeriane ende maker af puluer⁽⁴⁾ ende gheuet hem⁽⁵⁾ drinken oft heten dicken. [A]nders sins scriif in parkement dese worde: sator arepo tenet opera rotas ⊞ ende daer besperse met ghewiden borre ende lechtse up den autaer .xxxi. daghe lanc ende drache in dine hant, du sult hebben gracie van wien dats tu wils.

(4) Hs.: puluer, boven een door uitkrassing onleesbaar geworden woord.

(5) Hs.: hem, met onduidelijke e.

64

Nem⁽⁶⁾ e[e]n crut ende heet amantilla ende siedet in water ende dat water werp ac[h]ter hus ende da[n] besperser mede die liede die int tuus sin. [Sin]⁽⁷⁾ si niet van akorde, si sullent van acorde werden.

(6) Hs.: nem, met m half uitgewist.

(7) Deze toevoeging aan de tekst werd voorgesteld door P. de Keyser, Is. Teirlinck Album, p. 263.

65

Nem amantilla ende [doet] drinken oft eten wien dattu wils, hi sal di anteien⁽⁸⁾ wat ghi wilt.

(8) Hs.: anteien, met nt verbeterd uit m; de eerste e werd verbeterd uit r.

66

Om te hebben minne van enen wive. [G]hi sult segghen .lx. daghe lanc nuchteren: ay soete venis, goddinne van der minne, ic besuere di, dattu bidder cracht ende bi der viertut

[p. 306]

dattu hebs in di, dattu hebs in di, dattu hebs in di, dattu ontfancs mine bede also du ontfin[c]s die bede van tisbe ende van pie‘r’amuse ende doe so dat mi de ghene minne ende el niemene dan mi, bi ascorot en [b]i⁽¹⁾ balerlius, die princen sin van der minne.

(1) Hs.: mi.

67

Lapis carminaris [e]en alf pont ende we[e]ct in melc onder 3 ponts scapin roets, drie vierrende[e]l⁽²⁾ was.

(2) Na vierrendel volgen in het Hs. de doorstreepte woorden: scapiens waet.

68

ronde tonghe

tirlit tirlit tan tan tan
tirlit tirle tirlit tan tan tan ta
tan tirla tan tan tan tirla
tan tirla tan tan tan ta

69⁽³⁾

[p. 109] Jan, willem, wouter ofte gheeraert, ofte hoe ghi ghenaemt ofte ghetoenaemt sijt bi huwer kersteliker namen ende toenamen van uwes vader weghe, Men sal hu boeten tswellen, ende tsweeren, ende tsmerten, ende alle mesquame, Ende also meneghe maniere van festelle: festela festelle festelle festelli festello festello festella festellum, Ende also meneghe maniere van festelle als men boeten mach, Ende bi den orloue van gode wesen mach.

[B]i den orloue van gode, Metter moeder der kerstinen gheloue, Metter macht van sente marien, Metter vermoghenthede van gode, so biddic om gracie, oft bi den orloue van gode wesen mach, Datti mi macht ende gracie toe senden moete, Dat ics werdich wesen moete macht ende gracie te ghekrighene, te doene boete, te ontfane [van] alle mesquame, Ende alle maniere van kanckere: Canckera canckere canckere canckeri canckero canckero canckera canckerum, Ende also meneghe maniere

(3) De eerste letter van deze tekst (J) en de beginletter van de voorlaatste alinea (G) staan in het Hs. in rood. De verdeling in alinea's is van ons. Vetgedrukte woorden staan in het Hs. met rood onderstreept.

[p. t.o. 306]

Bladzijde 110 en 111, waarop een deel van n^o 69 voorkomt.

[p. 307]

van canckere, sente loys euele, Oft bi den orloue van gode wesen mach.

[V]an sente loys die⁽¹⁾ wormen waren .ix. [te] we‘e’ten: heere sente loy, Roet, wit, Roet, zwoert, Roet, Roet, tenant, groet heere sente loy. Die wormen die sijn doot, in wat manieren dat sij sijn: alle mesquame, Alle manieren van tswellen, ende tsweeren, ende tsmerten, Ende alle mesquame, Ende alle manieren van scote, ende drope, Ende dadric, Ende generuse, Ende alle maniere van orghelguse, Ende alle mesquame, Ende alle manieren van siecheden, Ende euelen, die hu deeren of deeren moghen, Die hu es commen an, Dat rumen ende sceeden moete Huut uwen hoefde, Huut uwen leden, Huut huwen vleessche, Huut uwen bloede, in de heere van iesus christus, onsen lieuen heere.

In de heleghe name dat god gheboren was: Job, iob, staet vp ende gheloeft an den [p. 110] soeten heleghen kerst. Job, seiti, die snuchtens staet vp ghesont, Die es snauons ghewont, Ende die snauons es ghewont, Die es snuchtens ghesont.

[A]lso zuuere moete dese creatuere ghenesen, als iesus soete wonden deden. In gods namen. [A]men.

Vor hu so biddic onsen lieuen heere, Ende sire ghebenedider helegher moeder, Den groeten heere sente anthonis, Den groten heere sente kerstoffels, Den groten heere sente loye, Den groten heere sente ianne, Den groten heere sente adriane, Den groten heere sente cornelis, Den groten heere sente vincensis, Den groten heere sente lauwereins, Den groten heere sente quintin, Den groten heere sente quellin, Den groten heere Sente ledenaert, Den groten heere sente machhuut, Den groten heere sente corijn, Den groten heere sente gleyn, Den groten heere [sente] tsemoer, Den groten heere sente lieuin, Den groten heere sente macharis, Den groten heere sente martin, Den groten heere sente michiel, Den groten heere sente pietren, Den groten heere sente pauwelse, Den groten heere sente jacoppe, Den groten heere sente daneele, Den groten heere sente amante, Den groten heere sente joos, Den groten heere sente joorisse, Den groten heere sente iobpe, Ende alle vrie[n]den ende vriendinnen ons heeren, Ende heleghe confessoren ende maegden, martelaren, wedewen ende weesen biddic vor hu, Ende alle vrienden ons heeren biddic voor hu

(1) Hs.: Die.

[p. 308]

Ende vor tkerstin bloet. Also vriendelike ende also soete alset was dat heleghe soete zweet van sente marien, Dat haer huten leden ghinc, Daer soe den ghebenediden gods zone ontfinc.

Die heleghe kerst stoet sine heleghe roede in die heleghe flumie joordane. Die vloet der helegher flumie joordane, die weder stoet. .N. jan ofte also [p. 111] ghi ghenaemt sijt ofte ghetoenaemt bi uwer kersteliker namen, Alsoe moete alle mesquame ende alle maniere van euele wederstaen, Huut uwen hoefde, Huut uwen leden, Huut uwen vleesche, Huut huwen bloede. Also snieme ende also saen als ic mine hant ter erden sal doen gaen ✠ Van der ghebenedider helegher erden so sendic hu weder gracie, cracht ende macht.

Ende metten seluen cruce ✠ dat god selue vrijede ende vrede vp den heleghen soete vrijndach an dat heleghe soete cruce, daer hi selue an ghesleghen stont. Hij zweete water ende bloet. Metten water ende metten bloede ende metter seluer miracle so biddic om gratie, Oft bi den orloue van gode wesen mach, Datti mi macht ende gratie toe senden moete, Dat ics werdich wesen moete macht ende gratie te ghekrighene, te doene boete, tontfane⁽¹⁾.

Heuet hu ghedaen, wijf of man, water of wint, yser of stael, elferijnghe of touerijnghe of gokelrie of in wat manieren dat hu es comen an, dat hu es commen an, dat r[u]men⁽²⁾ ende sceeden moete hute uwen hoefde, hute huwen leden, hute uwen vleesche, hute uwen bloede .N. also ghi ghenaemt zijt bi uwer kersteliker namen, oft bi den orloue van gode wesen mach, Men sal hu boeten de hemelzucht, De miltzucht, De leuerzucht, Die keelzucht, verhit, verhauet, verspect, verbrae[n]t⁽³⁾, Loes wint, Ende boes wint, ende anwoerp. Ende men moete hu boete[n] tverroupen, ende tvervlouken, ende tverantwoerp, ende alle mesquame, Ende alle maniere van scote, ende drope, ende adieruse ende genereuse, ende alle maniere van horghelguse ende alle mesquame, Ende alle maniere van ziecheden, ende euelen die hu deeren of deeren moghen.

.N.nv so sein ic hu met beeden minen handen, met alle gods

(1) P. De Keyser, Volkskunde, 78, emendeert: tontfane van allen mesquamen. Dit lijkt mij niet noodzakelijk.

(2) Hs.: rinē.

(3) Hs.: verbraeut.

[p. 309]

banden, Met minen tien vingren, Met alle gods jnglen [p. 112], Metter ewangelien gods, Met hemelrike, met erderike, metten kerstinen gheloeue, Metter macht van sente marien, so biddic omme gracie, Oft bi den orloue van gode wesen mach, Datti mi macht ende gratie toe senden moete, Dat ics werdich wesen moet macht ende gratie te ghekrighene, te doene boete, te ontfane van allen mesquame ende alle maniere van Festelle: Festella. Festelle. Festelle. Festelli. Festello. Festella. Festellum, Ende alle manieren van zeerheden, die hu deeren of deeren moghen, Die hu es commen an. Dat rumen ende sceeden moete, Huut uwen hoefde, Huut uwen leden, Huut uwen vleesche, Huut uwen bloede, In de heere van iesus christus, onsen lieuen heere.

In die heleghe name, dat god gheboren was: Job, Job, staet vp ende ghelo[u]est an den zoeten heleghen kerst. Job, seiti, die tsnuchtens staet vp ghesont, die [es] snauons ghewont. Ende die snauons es ghewont, Die es snuchtens ghesont.

Also zuuer so moete dese creature ghenesen als iesus soete wonden deden. Amen.

Iesus christus was in erd‘e’rike ghewont, Dat was in hemelrike cont, iesus christus wonden, si ne zwoeren ende si ne vulden niet, si ne lijmden ende si ne scieden niet, si ne adden gheene maniere van mesquamen, Noch gheene maniere van zeerheden, Nich te meer soe ne moete dese creature hebben dan iesus soete wonden deden. In gods namen. [A]men.

Maria, die moeder gods, lach in liste om die ghebenedide heleghe .v. wonden te cussene. Soe custete die heleghe .v. wonden. Maria was zuuer ende soe ghenas. Also zuuer so moete dese creature ghenesen als iesus soete wonden deden.

In de heleghe name, dat god geboren was, ende in die selue name .N. [p. 113] so moeti hebben die gherechte bate ende boete van der crunen van uwen hoefde tote onde[r] de planten⁽¹⁾ van uwen voeten, Van den witten worme, Van den zworten worme, Van den roeden worme, Van den gheluwen worme ende van den dooden worme, Van den festele, ende van der plane, Van sente loys euele, Van sente iobs euele, ende van allen zweerenden euelen gheheel, Daer ye sonne of mane vp sceen, Beede die ic nome ende die ic niet en nome, ende die ic niet ghenomen en can, so

(1) Hs.: planten, met nt verbeterd uit m.

[p. 310]

wat euel dat es, Dat ghi daer of moet ebben die gherechte bate ende boete ✠.

[A]lso ghewaerlike als ic mijn hant ter erde ghemoete, Ic sende hu vrede, gratie, cracht ende macht Met desen ‘cruce’ ✠ dat god selue vrijde ende vr‘e’ede vp den heleghen soeten vrijndach an dat heleghe cruce, Daer hi selue an ghesleghen stont. Hi zweete water ende bloet. Metten water ende metten bloede ende metter seluer meracle, so biddic om gracie, oft bi den orloue van gode wesen mach, Datti mi macht ende cracht ende gracie toe senden moete, Dat ics werdich wesen moete Macht, cracht ende gratie te ghekrighene, te doen boete, tontfane van alre mesquame ende alle maniere van festullumme. festella. lumen. ego. p[ro]iedicor⁽¹⁾ . sicut. gegeraius. sedanum. fiat. fiat. fiat ✠. [C]hristus . vincit. ✠ christus. regnat. ✠ . christus. imperat. ✠ ab omni malo defendat. [A]men. ✠

Ic recke, ic sochte drie deser wormen, sla ic doot, sla ic doot, sla ic doot, Si sijn doot, si sijn doot, si sijn doot. Het slouchse god ende die goede sente iob van sinen aluen. Het slouchse god ende die goede sente loy van sinen aluen. [Z]ijt festel, often dooden, ofte plane, ofte sente loys euele, ofte sente iobs euel, of so wat euel dat es, metter hulpen gods ende des goede sente iobs ende ic van haren aluen so sla icse doot, vp dat bi den orlo[p. 114]ue van gode wesen mach, Alle mesquame ende alle manieren van ziecheden ende euelen, die⁽²⁾ hu deeren moghen, die hu es comen an, dat rumen ende sceeden moete Huut uwen hoefde, Huut uwen leden, Huut uwen vleesche, Huut uwen bloede, In de heere van iesus christus, onsen lieuen heere.

In de heleghe name dat god gheboren was: Job, job, staet vp ende gheloeft an den soeten heleghen kerst. Job, seiti, die snuchtens staet vp ghesont, die es snauons ghewont, ende die snauons es ghewont, die es snuchtens ghesont.

Also zuuere so moete dese creature ghenesen als iesus soete wonden deden. In gods namen. [A]men. ✠ Ihoannes Monias remonias pietas sunt infirmitates ob dolore dicimus. In nomine patris ✠ et filij ✠ et spiritus sancti ✠ [A]men.

[M]aria, die moeder gods, die lach in liste om die ghebenedide heleghe .v. wonden te cussene. [S]oe custe die heleghe .v.

(1) Hs.: periedicor: de p met verkeerde afkorting voor ro.

(2) Hs. heeft dittografie van die.

[p. 311]

wonden. Maria ‘die’ was zuuer ende soe ghenas. [A]lso zuuer so moete dese creatuere ghenesen als iesus soete wonden deden. In gods namen. [A]men. Maria die moet hu bewaren.

Ghi sult hu moeten wachten: van loeke, van pepre, Van enyunen, van boenen, Van erweten, Van allen haringgen, van coeyenen case, Van rugghinnen broede, Van perden, van coeyen, van zwijnen, ende van der smessen, Van der Muelne, van den houene, ende van branden van kersen, van nieuwen scoen, Ende van alrande heeten smoute te etene ende te gheriekene .ix. daghe lanc.

Voert so suldi moghen heten: taerwin broet Dat binnen den daghe niet ghebacken en es, wederin vleesch ghesprijngt, Ende hoendren ghesoden, Maer niet ghebraden, Applen, roeu ofte int vier ghebraden, Ende alrande wijn so moeg[p. 115]di drincken, Ende borne, ende bierkin vp taerwijn gruus ghebrauwen, van drien daghen hout of daer bouen, stelle cannebier dat vernacht es in een canne, dat so moghedi drincken. Aldus so moeti hu houden ende wachten .ix. daghe lanc. Ende den eersten dach dat men den festel slaet, weet, dat sanders daghes daer na deerste dach es.

70

[p. 116] Gracieuse ghelesen op tsente Jansauende tusschen middach ende noene van eender maghet ende sii moetse plucken door eenen fijnen guldenen rinc ende sii es van sulker vertute alse de maeght [diese] ghepluct heeft. [S]o wiese ouer hem draghet, hi ne mach van gheenen instrumente ghequets wesen. Ende dese wil ghedreghen sijn ouer de rechter zijde. Ende so es goet iheghen de vrouwen die te vele bloeyen + Ende diese streke an een vrouwe drie waeruen in cruce, sii soude gaen daerse een man hebben wilde, ende hij souwer sinen wille af ghecrighen vp dat hij wilde, vp dat hijt streke an haer lijf. Ende daet een vrouwe eenen man, het soude sijn vander seluen, alsoet voerseit es. Ende diese in eenen nieuwen eerden pot, wel verloet, sode in borne, ende als sii ghesoden ware lietse couden, ende als sii cout ware, diere mede zijn haer d[w]oughe⁽¹⁾, .ix. daghe lanc, het soude also scoene werden binnen .ix. daghen als oft fijn guldijn ware. Ende diese

(1) Hs.: dvoughe; de emendatie werd voorgesteld door P. De Keyser, Is. Teirlinck Album, p. 265.

[p. 312]

streke an een slot, dat yserin ware, het soude open springhen ofte an yserin banden oft an boeyen, zij souden in sticken springhen. Ende diese ouer hem draget, hij es van allen lieden begrasijt, vp datse ghepluct is vp tsente jansauonde, alsoet voerseit es. Ic bemane hu, gracieuse, dat ghi doet dat hu christus bad als hij vp eerderike tard⁽¹⁾, ende hem zijn herte brac. Ende hij niet meer en sprac. In gods namen. [A]men +.

[D]iese siet in eenen nieuwen eerdenen pot, wel verloet, met wijne tvierendeel vp een pinte, ende drincke tsnuchtens .ij. lepel vul ende tsnauens eenen lepel vul, .ix. daghe lanc, sii sal ghenesen.

(1) Na eerderike heeft het Hs. tert dat door de scribent doorstreept werd.

71
Palma christi

Palma christi es van sulker vertute, so wiese ouer hem draghet ouer sijn rechter sijde, hi ne mach niet betoeuert werden so waer hij es, heeft hijse ouer hem. [E]nde sii moet ghepluct sijn in den april ofte in de mey. Ende men salre water [p. 117] vvt sublimeren ende die dat water drinct .ix. daghe lanc, al ware .i. meinssche buten sinnen, hij soude ghenesen, droncke hijt .ix. daghe lanc tsnuchtens .ij. lepele ende tsnauens eenen. Ende die betoeuert es van binnen, droncke hi dwater van palma christi alsoet voorseit es, hij soude losen al dat quade vullenesse die hem ware ghegheuen in drancke ofte in etene, binnen .ix. daghen.

72
Papen cullen

Papen cullen daer vvt sal men water sublimeren ende dit water sal men gheuen .j. man ofte .j. wiue die verdroecht sijn ende sij sullen bloeyen. [E]nde dit water sal men drincken .ix. daghe lanc tsnuchtens .ij. lepel vul ende tsnauens eenen ende si sullen ghenesen binnen .ix. daghen.

[p. 313]

73
Verbena

Verbena daer vut sal men water sublimeren ende dit water sal men gheuen .j. vrouwe die verdroecht es ende niet ghebloeyen en can .ix. daghe lanc, tsnuchtens .ij. lepele vul ende tsnauens .j. lepel vul, ende so sal binnen .ix. daghen bloeyen. Ende droncke .j. man ende .j. wijf dit water te samen in .j. pot of in .j. nap, si souden te gader ghecoppelt zijn ende si ne souden niet sceeden; of dat ment breke in een taseye ende dat si twee daer of haten, .j. man ende .j. wijf, si souden oec deen den anderen⁽¹⁾ mynnen ende lief hebben, maer wacht datter niement el vvt [en]⁽²⁾ heet no vvt en drinct dan de man ende dwijf. [O]fte .ij. ghelieuen moetent oec alleene eten of drincken alsoet voorseit es ofte daer soude quaet of commen, hater meer mede of droncken meer mede dan si twee. Ende dese verbena moet ghepluct sijn vp tsente Jans auont, tusschen middach ende noene.

(1) Hs.: anderen andren (dittografie).

(2) Hs.: ende.

74
Lancea christi

[p. 118] Lancea christi es van sulker vertute, so wiese ouer hem draghet, hine mach niet versleghen wesen. Ende voert, hier vut sal men water sublimeren ende dit water sal men striken an den lieden hoeghen die blent zijn, met eendre vere ende si sullen wel claer sien binnen .iii. daghe, eist dat si den oeg appel niet verloren [en]⁽³⁾ hebben. Ende al hadsijt twitte vp haer oeghen si soudent verliesen, ende souden also claer sien als .i. cristael. Ende diese ouer hem draecht, ouer sijn rechter zide, al ghinghe hi daer hi saghe vechten, hi mochte boudelike gaen int ghescheet, ende niemen en souden quetsen. Ende namense si twee vvt .i. nappe, si en souden nemmermeer scheeden maer si souden deen den anderen mynnen ende lief hebben. [M]aer daer en mogher niet meer dan si .ii. vvt nemen, ofte daer soude quaet af gheschien,

(3) Hs.: ende.

[p. 314]

maer het moeten sijn man ende wijf diet nemen. Ende dit es dondersceet tusschen den .ij. cruden: dat es te wetene dat mannekin van lancea christi heeft .i. speere. Ende dwiuekin en heeft ne gheen speere. Dwiuekin van lancea christi doet tselue dat mannekin doet, alsoet voorseit es. Ende men moetse beede te gader minghen ende sceruen in de nap of in taseye. Ende die ghene die eeneghe siecheit heeft van binnen dat hi niet en weet wat es, [n]ut hij dit cruud nuchtere .ix. daghe lanc [e]nde⁽¹⁾ vaster vp .i. vuere of .ij., hi sal ghenesen vp dat niet de gherechte dooet en es. Maer dwater dat es alre best. Ende waer datse .i. meinssche ouer hem heeft, hem ne mach niet messcien van gheenen dondere, no van gheenen blexeme. Ende men mach niement⁽²⁾ betoeueren [d]iese⁽³⁾ ouer [p. 119] hem draghet. Ende men mach thuus niet betoeueren, daer sie in es, [n]och⁽⁴⁾ waerse es daer⁽⁵⁾ en mach gheen touerie gheschien.

(1) Hs.: Ende.

(2) Hs. heeft dittografie van niement.

(3) Hs.: Diese.

(4) Hs.: Noch.

(5) Hs. heeft dittografie van daer.

75
Valeriane

Valeriane es van sulker cracht, hadde een man oft .j. wijf .j. ghescut in haer lijf, name men .j. plaester van⁽⁶⁾ werke dat in dat water van valeriane ghenet ware ende leide ment an dander zijde van den ghequetsten, dat ghescut soude oec deisen ende de wonde soude ghenesen binnen .ix. daghe; ende dit sal men doen .ix. daghen lanc, alle daghe .ij. waeruen. Maer dit water dat van valerianen ghesublimeert es sal men waermen in eenen steenen croes, eer dat ment daer vp leit. Ende leyde men de wortele van valeriane vp .j. vrouwen borst, so soude segghen al haer verholentede. Ende noopte men .j. man oec metten wortelen van valerianen tusschen sijnen scouderen, hij soude hu doen al dat ghij hem bidden sout. Ende hatense si twee si te gader, si en souden nemmermeer sceeden noch nemmermeer striden, maer so souden

(6) Tussen van en werke heeft het Hs. woer dat door de scribent doorstreept werd.

[p. t.o. 314]

Bladzijde 118 en 119, waarop n^o 74, 75 en gedeeltelijk ook n^o 76 voorkomen.

[p. 315]

deen den andren minnen⁽¹⁾ ende lief hebben. [M]er daer en mach niement meer af heeten dan man ende dwijf, daer soude quaet af commen.

(1) In het Hs. komt op min een vlek voor die echter de leesbaarheid niet belet.

76
Leuessche

Leuessche der vvt sal men dwater desteleren ende dit water sal deghene drincken diet dwater in heeft .ix. daghe lanc. Ende hij sal dwater quite sijn binnen .ix. daghe, so wat water dat es. Ende leuessche wortelen sal men stampen ende sieden met aysine [e]nde⁽²⁾ [p. 120] legghense vp .j. vrouwen lachame die de weewite heeft ende legghen daer vp al heet met .j. witten w[u]lne cleede, of in .j. wit kempen cleet. Ende⁽³⁾ sii sal stappans ghenesen.

(2) Hs.: Ende.

(3) Na ende heeft het Hs. hij dat door de scribent doorstreept werd.

[p. 316]

III. Aantekeningen

1. Het gebruik van het magisch woord ‘beronix(a)’ om bloed te stelpen, is duidelijk gebaseerd op sympathie. Het uitgangspunt ervan is de legende van Abgar, de koning van Edessa (nu Urfa), in Mesopotamië. Eusebius vermeldt dat deze koning een gezant naar Jezus van Nazareth zond met een brief om zijn hulp in te roepen tegen een ziekte die hem kwelde. De gezant kreeg van Jezus, die als geneesheer voorgesteld wordt, de toelating zijn portret te schilderen, dat door Abgar in zijn paleis geplaatst werd.

Deze oorspronkelijke vorm van de legende wijzigde zich in de loop der tijden en met een van de latere vormen werd de geschiedenis van de heilige Veronica vermengd; hierbij is het niet Abgar maar een prinses met name Beronice, die het portret in ontvangst nam. Geleidelijk ging men dan deze prinses ook vereenzelvigen met de vrouw met de bloedvloeiing (Matth. IX, 20-22), die door Jezus genezen werd en aan wie men reeds vanaf de IV^e E. deze naam gegeven had (F. Cabrol en H. Leclercq, Diction. d‘Archéol. chrét. et de Liturgie).

Het woord ‘beronix(a)’ kwam ook in het middeleeuwse Engeland voor in bezweringsformulieren tegen bloedvloeiing: b.v. ‘+ Beronice libera me de sanguinibus deus deus salutis meae...’ (G. Storms, Anglo-Saxon Magic (Den Haag, 1948), n^o 59 en n^o 60, p. 293) en ‘O Berenice, gij irriteert de aders gelijk een brandende koorts. De bloedvloeiing is opgedroogd. Stop’ (vertaald naar J.H. Grattan en G. Singer, Anglo-Saxon Magic (Oxford, 1952), p. 188). In het Engelse handschrift Dulwich College MS. VII, fol. 17^r, dat van het einde der XVI^e E. dateert, lezen we volgend Latijns tovermiddel:

Si vis refraenare sanguinem alicuius fac + in fronte et scribe Beronix et si faemina Beronixa.

2. De ‘vierde dach corts’ is ‘dewelke op den vierden dagh komt, en twee dagen tusschen beyde overslaet: dan is somtijts dubbelt, en dan isser tegen twee daghen, maer eenen goeden tusschen beyde, en de eene hout ook op, dat d'ander noch lang by blijft’ (J. van Beverwyck, Schat der Ongesontheydt (Amsterdam, 1652), II, p. 49).

In de magie dankt een woord zijn kracht niet aan de voorstelling die het oproept, maar bezit die kracht uit zichzelf. Dit betekent

[p. 317]

dat magische woorden alle waarde verliezen wanneer men ze vertaalt; vandaar dat in vele bezweringsformulieren Griekse, Latijnse en Hebreeuwse woorden onvertaald voorkomen. Natuurlijk ging na enkele mondelinge en (of) schriftelijke overleveringen dikwijls alle gelijkenis met het oorspronkelijk schriftbeeld verloren. Toch is het mogelijk dat ‘vre’ het Hebreeuwse woord voor ‘licht’ zou zijn.

Deze formule vertoont gelijkenis met het door G. Storms, o.c., n^o 80, p. 306, meegedeelde Medicina contra Febres:

In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Amen + Ire + arex + xre + + rauex + filiax + arafax + N.

Deze laatste formule komt voor in een Hs. te Cambridge, dat dateert uit de XII^e E.

Zie ook n^o 7, 10 en 11.

3. In een bezwering tegen koorts (G. Storms, o.c., n^o 64, p. 295) komt een opsomming voor van de Septuaginta nomina dei. In deze reeks - die in feite slechts 52 namen omvat - komen verscheidene namen en letters voor die we ook in onze tekst aantreffen en daarom de veronderstelling wettigen dat de losse letters in n^o 3 namen van God aanduiden: b.v. Te (voor tetragrammaton - zie n^o 9) komt erin voor; ook het heilige getal 9, de volmaaktheid aanduidend, past in dit verband. Verder zou a Adonay, agathos of altissimus kunnen betekenen; m wellicht Messias; e Eloy of Emanuel; g gaudium; n novissimus of Ne (voor Neronianus?).

Het hoefijzer - en dus ook de nagels ervan - spelen in het bijgeloof een belangrijke rol (zie A. Wuttke, Der deutsche Aberglaube der Gegenwart (Berlijn, 1900), p. 130). Het tellen met de nagel is wellicht slechts een vorm van overdracht van de pijn op de letters. Ter vergelijking halen we hier ook een middel aan tegen de wratten dat door S. Van Tielt meegedeeld werd:

Daar is iemand die gij geern ziet en ge wilt uw wratten kwijt zijn. Ge neemt een speld, ge telt er op uw hand uw wratten mede en ge telt ze daarna over op zijn hand.
(Rond den Heerd, XV (1880), 324).

Wijzen we ook op het volgend middel tegen de tandpijn waarbij eveneens een nagel gebruikt wordt: ‘Men zette een nieuwe nagel van ijzer voor op de tand, men zegt aldus:

[p. 318]

Tandpijn, ik zegene u in naam van het bitter Lijdens onzen heere J.K. in hetwelke hij zo veel pijn en smert verdragen of onderstaan heeft voor het welzijn der zondaren.
(J. Gessler, ‘Uit en om een Limburgsch Recepten- en Incantatieboekje’, Volkskunde, XXXI (1926), 4).

De magische betekenis van de nagel blijkt eveneens uit een door J.R.W. Sinninghe meegedeeld gebruik in Nieuw-Namen. Hij deelt tegen verstuikingen, ontstekingen en beginnende zweren een formulier mee, waarna hij vervolgt:

Op Nieuw-Namen moet de patiënt bovendien nog een offer brengen. Om de grootte daarvan te bepalen, gaat hij naar den smid en vraagt hem of hij eens ‘in de nagels mag pakken’. Hij grijpt een handvol spijkers; deze worden gewogen en de prijs ervan bepaald. Deze prijs moet hij offeren, hetzij aan de armen, hetzij aan de kerk. De spijkers worden weer in de bak teruggelegd.
(‘Nederlandse Bezweringsformules’, Volkskunde,
XLVIII (1947), 74).

Als de overdracht van de ziekte door het tellen gebeurd is (‘seget hi: neent’), wordt de ziekte met de letters weggeworpen en aan het water toevertrouwd. Met ‘water’ zal hier wel stromend water bedoeld zijn, want ‘evenals het stromend water van een rivier alle onreinheden wegspoelt en meevoert, moet het ook de ziekte medevoeren. Vandaar de voorkeur voor stroom- en vloedwater...’ (M.A. van Andel, o.c., p. 77). Zie ook F.M. Olbrechts, o.c., pp. 179-181.

4. Het gebruik van ‘smout’ in dit formulier wijst op sympathie: zoals het ‘smout’ van de molenspil op het water bovendrijft, zo zal ook hij die dit ‘smout’ op zich draagt op het water blijven drijven en er niet in verdrinken. Het woord ‘boven’ duidt misschien de bovenste laag van het ‘smout’ aan die wellicht gedacht werd deze ‘bovendrijvende’ eigenschap in de sterkste mate te bezitten. Het lijkt ook waarschijnlijk dat men het ‘muelen ysere’ van een watermolen bedoelt.

[p. 319]

5. Zoals een mens spreekt met zijn tong, zo wordt ook een vogel verondersteld te zingen (spreken) met zijn tong. In de middeleeuwen was het geloof algemeen verspreid dat de dieren in hun taal redeneerden en dat men door zekere middelen deze taal kon verstaan. De dierentaal, onverstaanbaar en vreemd, heet gewoonlijk Latijn. In Carel ende Elegast spreken de haan en de hond samen ‘ende seiden dat die coninc stont buten den hove, in haer latijn’ (v. 769). Elegast verstaat hun taal echter wel:

hi trac een cruut uut enen gate
ende deet binnen sinen mont.
die sulc een hadde, hi verstont
wat hanen crayen ende honde bilen.

(vv. 764-767)

Door de vogeltong in contact te brengen met de eigen tong, zal men ook de kracht ervan op zichzelf doen overgaan en de taal van de vogels kunnen verstaan.

Ter vergelijking halen we hierbij een Duitse tekst aan waarin een middel beschreven wordt dat hetzelfde effect heeft:

Das du aller vogel gesang verstehest. So nyme eyne otter zungen vnd lege sie 14 tage in eyne friesche küehemilch, darnach lege sie vntter deine zungen, so verstehest du aller vogel gesang.
(C. Bartsch, ‘Zauber und Segen’, Zeitschrift f. Deutsche Myth. und Sittenk., III (1855), 331).

6. Dit nummer werd gedrukt door J. Verdam, o.c., 36-37, en door P. De Keyser, Volkskunde, 140. De verpersoonlijking van de kanker waarvan hier zeven soorten opgesomd worden - ‘scier kanker’ is wellicht bij vergissing herhaald - wordt toegesproken als een levend wezen. De vermenging van heidense en christelijke elementen is opvallend: de ‘incantator’ bezweert bij de zon, bij de maan, bij de wind, maar ook bij de Mis die men zingt en bij de klokken die men luidt.

De benaming ‘stoelkanker’ is misschien te verklaren als een rond kankergezwel. Cfr. het woord ‘stoelken’ dat bij Kiliaen als benaming voor een kampernoelie of paddestoel voorkomt.

[p. 320]

Klokgelui werd in de middeleeuwen algemeen beschouwd als een krachtig wapen tegen boze geesten waartoe ook de ziektedemonen gerekend worden. Zo getuigt J. Toussaert: ‘Le chant des cloches avait une emprise mystérieuse... Cette arme secrète, pendue dans les tours, avait le pouvoir de chasser les enemis, les démons, et le terrible “Hellewagen”’ (Le sentiment religieux en Flandre à la Fin du Moyen Age (Parijs, 1963), p. 367).

Ook de opschriften die de klokken dragen, getuigen van deze mysterieuze kracht. Zo draagt de derde klok van de Sint-Martinuskerk te Kortrijk, gegoten in 1395, het volgende opschrift:

Victor is mijn name. Mijn luut si Gode bequame, Van tempeeste behoed God al, alzo verre men mijn luut hoeren zal...

Een ander opschrift is nog welsprekender:

Dum turbor, procul cedant ignis, grando, tonitrua Fulgor, fames, pestis, gladius, Satan et homo malignus.
(J. Habets, ‘Middeleeuwse Klokken en Klokinschriften’, Publ. de la Soc. d'Histoire du Limbourg, V, 313).

Zie ook J.D.S., ‘Klokken’, Biekorf, XLIV (1938), 87.

Na de eerste bezwering volgt in n^o 6 de bekende Jordaanzegening die oorspronkelijk alleen gebruikt werd om bloed te stelpen. Geleidelijk ging men de zegening echter ook gebruiken voor allerlei kwalen waarbij iets tot stilstand diende gebracht te worden. De oudste Jordaanzegening is in het Latijn gesteld en komt voor in een Hs. in de bibliotheek van het Vatikaan (Hs. 5359), dat uit de IX-X^e E. dateert.

Volgens F. Ohrt, ‘Zu den Jordansegen’, Zeitschrift des Vereins f. Volkskunde, I, N.F. (1930), 269-274, had men reeds in vroegchristelijke tijd aan het doopsel van Christus in de Jordaan de legende verbonden dat de stroom bij die gelegenheid stilstond. Het motief gaat terug op de Bijbel (Josuë III, 14-17) waar verhaald wordt hoe het volk van Israël onder de leiding van Josuë droogvoets door de Jordaan trok. Alhoewel het bericht van het doopsel van Christus door Johannes de Doper aan de zegening enkele elementen schonk - zoals duidelijk blijkt uit n^o 18 - komt het, zoals in n^o 6, wel meer voor dat in het algemeen van een stilstaan van de Jordaan gesproken wordt zonder dat daarbij expliciet

[p. 321]

Johannes de Doper vermeld wordt (zie ook n^o 69). De oorspronkelijke, epische kern van de zegening blijkt een klein verhaal geweest te zijn; zo luidt de hierboven reeds vermelde oudste Jordaanzegening:

Christus et sanctus Johannes
ambelans ad flumen Jordane,
dixit Christus ad sancto Johanne
‘restans flumen Jordane’.
Commode restans flumen Jordane:
sic restet vena ista in homine isto
In nomine etc.

Dat de Jordaanzegening in Vlaanderen nog tot op onze dagen voortleeft, blijkt uit het volgende formulier dat uit mondelinge overlevering te Schelle werd opgetekend:

Om het bloed te stillen.

De H. Joannes doopte ons Heer Jezus in de Jordaan;
Het water bleef stille staan;
De Heer Jezus kwam over de vloed gegaan;
Het water bleef stille staan
Zo blijve stille staan het bloed van deze wonde.

(V. De Meyere, ‘Toverij in Vlaanderen’, Volkskunde, XXXIV (1929), 106).

Zie over de Jordaanzegening ook nog: O. Ebermann, Blutund Wundsegen in ihrer Entwickelung dargestellt, Palaestra, XXV (1903) en I. Hampp, Beschwörung Segen Gebet (Stuttgart, 1961), pp. 163-171.

Zie ook n^o 18 en 69.

7. Zeer veel toverhandelingen moeten nuchter en zwijgend volbracht worden. ‘Das Schweigen drückt zugleich das Geheimnisvolle aus; und selbst die Besprechungen geschehen nur in dumphem Murmeln’ (A. Wuttke, o.c., pp. 161-162). Luid spreken was reeds in de oudheid bij magische handelingen een taboe.

Volgens A. De Cock, o.c., p. 235, verzekert Albertus Magnus dat een ‘doodsbeentje, als amulet gebezigd, de vierdendaagse koorts verdrijft’. Ook uit de Catholycke Pedagoge (Antwerpen, 1690) haalt hij een voorbeeld aan: ‘Sommigen, om de wratten te

[p. 322]

verdrijven en de tandpijn te stillen, strijken dezelve met een doodsbeen van een kerkof’. Het doodsbeentje neemt blijkbaar de koorts of ander ongemak over. Men mag na deze overdracht niet nalaten het beentje terug te dragen naar het kerkhof (zie ook n^o 16). Dit staat misschien in verband met het geloof dat de dode anders geen rust zou kunnen vinden.

De vijf onzevaders werden gebeden ter ere van de vijf wonden van Christus: de gelijkenis in getal speelt hier zonder twijfel een rol. Zie verder n^o 8.

8. De vijf wonden van Christus - reeds hierboven vermeld - komen ook hier ter sprake. In zijn volledig ontwikkelde vorm was de cultus van de vijf wonden een produkt van de vroomheid der latere middeleeuwen, alhoewel de kern ervan reeds terug te vinden is in de vroegste christelijke traditie. Vanaf de XII^e en de XIII^e E. wordt dikwijls in gebeden en devoties naar deze 5 wonden verwezen. De cultus was populair in al de betekenissen van het woord, zodat het ons niet hoeft te verwonderen dat sommige aspecten ervan de magie zeer dicht benaderen. Een aanroeping uit het Engeland der XV^e E.b.v. luidt:

‘Longinus miles Ebreus percussit latus Domini nostri Iesu christi; Sanguis exuit etiam latus; and se traxit + lancea + tetragrammaton + Messyas + Sother Emanuel + Sabaoth + Adonay + Unde sicut verba iste fuerunt verba Cristi, sic exeat ferrum istud sive quarellum ab isto Christiano. Amen. And sey thys charme five times on the worship of the fyve woundys of Chryst’ (D. Gray, ‘The Five Wounds of Our Lord’, Notes and Queries, X, n.s. (1963), 50-51; 82-89; 127-134; 163-168. Het citaat staat op p. 87).

Ter vergelijking met de formule uit dit nummer, wijzen we nog op volgende tekst: ‘Ghij wapenen houdt u snede ghelyck Maria haeren maghdom’ (F.M. Olbrechts, o.c., p. 114).

9. Het schrijven van woorden op een appel waarvan de kracht niet door aanraking met de aarde verzwakt werd, is een middel om liefde te verwekken dat ook elders wordt aangetroffen. Deze appel wordt opgegeten en zijn kracht om liefde te verwekken herinnert aan de appel uit het Paradijsverhaal die ook in de volksverbeelding in verband gebracht werd met zinnelijke liefde. In de Zak der Konsten, n^o 70, 73 en 76, aangehaald door L.Ph.

[p. 323]

Van den Bergh, Proeve van een kritisch Wdb. der Ndl. Mythologie (Utrecht, 1846), pp. 327-328, komen ook dergelijke middelen voor.

Een van de meest geliefde toverhandelingen van de Kabbala, d.i. het ‘evangelie’ van de Joodse magie, is ‘het te voorschijn roepen van bovennatuurlijke werkingen... door middel van de heilige naam Gods en de verschillende vormen daarvan, letters, samenstellingen, enz.’ (E. Bischoff, De Kabbala (Amsterdam, s.d.) p. 96). Cherubim wordt door Isidorus, Etymologiarum VII, 5.22, geïnterpreteerd als scientia multitudo, de volheid van Gods wijsheid; Cheraphim is volgens dezelfde bron (VII, 5.24): ardentes vel incendentes, de vurigheid van Gods liefde. De vier ‘hoghen namen gods’ zijn Emanuel, d.i. God met ons, naar Isaias, VII, 14: ‘Ecce virgo concipiet, et paruit filium, et vocabitur nomen ejus Emmanuel’; Adonay is een der namen van de Godheid bij de Hebreeërs. Het betekent ‘mijn Heer’ en door uitbreiding ook ‘de Heer’ (Zie F.M. Olbrechts, o.c., pp. 165-166). Eloy, naar het Hebreeuws elohim, is het eerste van de zeven woorden die de stervende Christus tot zijn hemelse Vader richtte. Tetragramaton, d.i. de 4 letters, zijn de 4 medeklinkers (JHVH) die in het Hebreeuwse schrift het woord Jahveh voorstellen.

10. Op papier, brood (zie n^o 17) of kaas (zie n^o 62) geschreven formules, die ofwel opgegeten of als amulet gebruikt worden, behoren tot het gemeengoed van de vergelijkende volksgeneeskunde. Het is ongetwijfeld de magische kracht die aan het schrift toegekend wordt bij alle volkeren die er voor het eerst in aanraking mee komen, die tot dergelijke opvatting geleid heeft.

Ook de gelijkenis tussen het geleidelijk verminderen der lettertekens en het verminderen van de pijn, speelt hierbij een rol.

Wijzen we ook op een tekst uit de codex Engelbergensi 46 die dateert uit de XII^e E., waarbij in volgende formule Ante vermes een zekere gelijkenis met n^o 10 opvalt:

+ bon + pen + na + ason +

De eerste woorden herinneren sterk aan de eerste twee uit ons nummer, de p van pen is een verscherping van de b (R. Heim, ‘Incantamenta magica graeca latina’, Jahrbücher f. Class. Phil., Supplementband, XIX (1893), 555).

Vgl. ook met n^o 2 en 11.

[p. 324]

11. Het gebruik de ziekte af te tellen is zeer verspreid en dikwijls wordt hiertoe het woord Abracadabra gebruikt. E. Stemplinger, Antike und moderne Volksmedizin (Leipzig, 1925), p. 87, geeft het volgende voorbeeld van dit gebruik: het woord wordt geschreven met weglating van telkens een letter:

Dit magisch woord werd het eerst gebruikt door Serenus Sammonicus en zou kunnen ontstaan zijn uit corrupt overgeleverde Arabische woorden. De woorden abrakha dabir betekenen ‘het is genezen’ of ‘de zaak staat goed’ (W. Zuideman, ‘Hulp zoeken bij Geestelijken van een andere Godsdienst’, Volkskunde, XV, (1903), 16).

N^o 11 bevat een blijkbaar onvolledig bewaarde en corrupte vorm van dit magische woord en berust - zoals trouwens ook het voorgaande nummer - op hetzelfde principe. Dit procédé wordt ook wel het ‘afschrijven’ van de koorts genoemd. ‘Das schon den Römern bekannte Zauberwort Abracadabra ist zu häufig in alten und neuen Volksarzneibüchern erwähnt, um als kräftiger Spruch (auf Zettel geschrieben und den Kranken umgehangt) verschmäht zu werden’ (O.v. Hovorka en A. Kronfeld, Vergleichende Volksmedizin (Stuttgart, 1908), I, p. 141).

Het woord ‘abraca’ dat in de bezwering op het einde toegevoegd werd, staat wellicht voor een ander mystisch woord: abracax of abrasax, dat naar Griekse schrijfwijze het aantal dagen van het jaar (365) vormt: a = 1, b = 2, r = 100, a = 1, s = 200, a = 1 en x = 60 (O.v. Hovorka en A. Kronfeld, o.c., I, p. 3).

[p. 325]

12. Deze tekst werd uitgegeven door P. De Keyser, Volkskunde, 140.

Over de rol die aan de heiligen in bezweringsformulieren toebedeeld wordt, schrijft S. Axters, o.c., II, pp. 425-426:

‘Kenmerkend is ook de dubbele taak die in talrijke formulieren aan de heiligen wordt toegekend. De heiligen moesten namelijk niet alleen voor den zieke of den bestolene bij God bemiddelend optreden. In talrijke gevallen was er tussen den benarden toestand van den gelovige en hetgeen de heilige eenmaal in overtreffende mate had meegemaakt, voldoende gelijkenis opdat de gelovige zich door zijn neteligen toestand met den heilige verwant zou voelen’. Dit laatste is in hoge mate het geval voor de heilige man Job.

De Jobszegening komt in handschriften, gedrukte werken en mondelinge overlevering voor in twee verschillende versies. De eerste, het zg. ‘Begegnungstyp’, is afgeleid uit de Petruszegening tegen de tandpijn en verhaalt de ontmoeting tussen Christus en Job, die gewoonlijk voorgesteld wordt als lijdende aan de spruw of scheurbuik. De andere vorm van de zegening treffen we aan in n^o 26 en 40 (zie aldaar). In n^o 12 hebben we een Jobszegening waarin de ontmoeting en conversatie met Christus weergegeven worden, zij het dan in een licht corrupte vorm. De zegening bestaat gewoonlijk uit drie delen:

1)	Inleiding, waarin Christus en Job genoemd worden en de omstandigheden der ontmoeting bondig worden aangegeven: Job die om den kanker lach in messe Doe quam daer die heleghe kerste
2)	Middendeel: de conversatie tussen beiden: vraag van Christus en Jobs antwoord. De ziekte die Job noemt is natuurlijk juist die waarvan de persoon over wie de zegening gezegd wordt, moet genezen worden: Job, waer omme so lichstu hier in messe? Heere, desen kanker, de worme willen mij doden
3)	Slot: dit kan drie vormen aannemen: a) een bezwering b) een zegening c) een opgave die Job moet uitvoeren en die veelal begint met: ‘Sta op en ga...’. Een spoor hiervan hebben we in: ‘Job stant vp ende ganc thuus’.

[p. 326]

Het overblijvende gedeelte van de zegening ‘Nem dine rechter hant...’ herinnert aan de zegening tegen brand, zoals we die in n^o 25 en 41 aantreffen.

Ter vergelijking halen we hier nog een formulier aan dat in onze tijd uit mondelinge overlevering werd opgetekend:

Wormen uit het land.
Zjop lag onder de aarde en Jezus van Nazareth kwam daar te passeren. Jezus sprak: ‘Zjop wat ligt ge hier te doen?’. ‘Heer de wormen knagen mij’. Jezus sprak: ‘Zjop, sta op de wormen zijn dood en zullen nooit deze vruchten der aarde bederven’.
(I. Schutz, ‘Volksgeneeskunde te Mollen’, Eig. sch. en de Brab., XL (1957), 82).

Zie ook n^o 69.

13. Deze bezweringsformule kan men vergelijken met de volgende, die door A. De Cock, o.c., pp. 263-237, aangehaald wordt:

Quand Jésus porta sa croix, il survint un juif, nommé Marc-Antoine, qui lui dit: ‘Jésus, tu trembles.’ Jésus lui dit: ‘Je ne tremble ni ne frissonne. Et celui qui dans son coeur ces paroles prononcera, jamais fièvre ni frisson n'aura’.

14. Uit een Mechels bezweringsformulier uit de XVII^e E. nemen we de volgende formule over, daar ze zich goed ter vergelijking leent:

Ick besweire alle wapenen / die ghesmet ofte ghemaeckt sijn / sichtent dat godt ghecruijst was / dat / sij soo wee op mij zijn / als marias bursten / daer Jesus christus aen ghesoghen heeft.
(F.M. Olbrechts, o.c., p. 114).

Zie ook n^o 8.

Het eerste van de krachtige woorden, ‘panthon’ treffen we ook aan in een formulier om een zwaard te bezweren, meegedeeld door L.Ph.C. Van den Bergh, o.c., p. 327, n^o 69:

Dat u geen zwaard en schade, zoo leest deze woorden:
Panta te grammata acrimo acrimus.

[p. 327]

Het woord ‘aglay’ is samengesteld uit de beginletters van de Hebreeuwse woorden uit de volgende zin: ‘Atlah Gabor Leolam, Adonay’, d.i. ‘Gij zijt machtig in eeuwigheid, Heer’. Het is een van de 4 machtigste ‘Sjemhamforas’ of geheime, ‘krachtige’ namen van God. Het is dus naar kabbalistische traditie een als abbreviatuur gebruikt woord voor een gehele zin.

15. In de Longinuszegening - waarvoor we naar n^o 18 verwijzen - wordt van de wonden van Christus gezegd dat ze noch zwollen noch zweerden. Dit deel van de zegening heeft zich geleidelijk tot een zelfstandig formulier ontwikkeld dat zeer populair werd. Het kenmerk van deze zegening is de opsomming van de twee dingen die met de wonden van Christus niet gebeurden. Het allitererende woordpaar ‘zwellen en zweren’ wordt hiertoe het meest gebruikt (I. Hampp, o.c., pp. 208-209). Het formulier leeft tot op onze dagen voort in min of meer corrupte vorm zoals het door de eeuwen heen van generatie tot generatie mondeling overgeleverd werd. Enkele voorbeelden mogen hier ter vergelijking aangehaald worden. Als brandwonden verzweren, zegt men de volgende ‘belezing’:

+ Het woord Gods stak hem ten wil of ten zal
het stak hem en stak hem niet.
Maar ik geloof niet, maar ik geloof in Gods woord
dat het niet zweren of pijnen zal. + +
Op Goede Vrijdag is Jezus Christus doorwond +
Zijne wonden en zweren, ze wilden niet zweren
Ik hoop dan, dat deze wond van de verbrande N.
zullen genezen zonder smet of litteken +

(I. Schutz, o.c., 82).

Het laatste deel van bovenstaande formule herinnert sterk aan die welke door J. Cornelissen in Ons Volksleven, III (1891), 6, meegedeeld werd en waarvan varianten ook elders voorkomen: Ons Volksleven, VI (1894), 57; Volkskunde, XXXIV (1929), 100, 107 en 108; Volkskunde, LX (1959), 171.

In een zegening tegen de buikpijn, opgetekend te Molenstede, komt ook deze zin voor: ‘De Heer Jezus Christus heeft 5 bloedige wonden die nooit gezwollen of gezworen hebben’ (R. Van Weddingen, ‘Volksgeneeskunde in het Diesterse’, Brabantsche

[p. 328]

Folklore, XIII (1933), 177). Ook in West-Vlaanderen was de formule verspreid:

Voor de Borstzweer of Doorns
Jezus van Hemelrijk gekroond met doorns van aardrijk, ten verzwol noch ten verzwoer en ik hope dat deze wonde ook niet verzweren zal.
(V., ‘Christelijke Aflezingen’, Biekorf, XLV (1929), 26).

Dezelfde formule komt er ook tegen ‘gekwetstheid’ voor (l.c.). Tegen ‘doornen’ werd enkele jaren geleden nog het volgende formulier opgetekend:

Jezus van hemelrijk is gekroond
met doornen van aardrijk
ten verzwoer noch ten verzwol
ik hoop dat het ook niet doen en zal.

(A. Bonnez, ‘De aflezer van Krombeke’, Biekorf, LX (1959), 74).

Gelijkaardige formules vinden we ook meegedeeld in 't Daghet in den Oosten, V (1889), 43; Ons Volksleven, VI (1894), 57; Biekorf, XIX (1908), 336; Volkskunde, XXXIV (1929), 101; Biekorf, XLIV (1938), 55; Volkskunde, LIV (1953), 152, en LX (1959), 171; Oostvlaamse Zanten, XXX (1955), 34.

Een formulier, meegedeeld door A. De Cock, halen we aan tot besluit van dit overzicht:

Tegen Brandwonden
+ Op den Goeden Vrijdag is Jezus Christus doorwond
+ deze wond en zweert of zij en zwolt,
+ ik hoop dat deze verbrandheyd niet zeer doet of zweeren en het moet hebben zijne genezing gelijk voor dezen +
(‘Bezweringsformulier’, Volkskunde, XXI (1910), 227).

Zie ook n^o 25 en n^o 28.

De vergelijking met de ‘wissen’ waarmee ‘onse heere... was ghewronghen’, die we in n^o 15 aantreffen, wordt als een analogiegeval toegevoegd aan de hierboven besproken zegening om de magische werking ervan te versterken. Dit geldt eveneens voor

[p. 329]

de vermelding van ‘der heleghen flume Jordane’, die aan de Jordaanzegening doet denken. Zie hiervoor n^o 6, 18 en 69.

16. Over het gebruik van ‘witten donderbaer’, lezen we bij R. Dodoens, Kruydtboeck (Antwerpen, 1644), p. 182, volgende bijzonderheden:

Daer is noch een ander soorte van donderbaert; wiens bladeren uyt den groenen witachtigh zyn... De soorten van... donderbaert worden seer krachtigh gehouden om de vierige puysten ende geswillen... te genesen ende alle ontstekingen ende zweringhen van die eenighe sinckinghe veroorsaeckt zyn als Galenus betuyght.

M.A. van Andel, o.c., p. 340, vermeldt het gebruik van huislook tegen huidziekten en citeert daarbij Dioskorides: ‘Medetur igno sacro, nomis, ulceribus quae serpunt’.

Het aanraken van een eksteroog met een doodsbeentje hebben we in geen andere formule aangetroffen. Wel echter het gebruik om er een pijnlijke tand mee aan te raken. Dit laatste gebruik is een remedie die over heel Europa verspreid is en waarvan reeds Plinius (Historia naturalis, XXVIII, 1.2) melding maakt. Ook voor wratten wordt het aanraken met een doodsbeentje aanbevolen: zie A. De Cock, o.c., p. 260. Naast aanraken met een doodsbeentje, vermeldt M.A. van Andel, o.c., p. 323, tegen de wratten ook het aanraken met de ingewanden van een dood mens. Het gebruik van een doodsbeentje berust in al deze gevallen op sympathie. Voor het terugbrengen van het beentje naar het kerkhof, zie n^o 7.

17. Brood wordt verondersteld van nature een weldadige werking uit te oefenen, inzonderheid tegen betovering: men hangt het de kinderen om de hals en legt het in de wieg als een beschermend middel tegen de heksen; wie brood en zout bij zich draagt, of een broodkorst in de mond heeft, is beveiligd tegen toverij en beschermd tegen hondsbeten (A. Wuttke, o.c., § 175). Een verchristelijkte vorm van dit bijgeloof is het jaarlijks wijden van het Sint-Hubertusbrood (A. De Cock, o.c., pp. 321 e.v.).

Een gelijkaardig middel tegen de koorts wordt door K. Bartsch, Sagen, Märchen und Gebräuche aus Mekkelenburg (Wien, 1879-80), II, p. 394, aangegeven:

[p. 330]

Der Kranke musz ein Butterbrot verzehren, auf welches Jemand mit dem Finger die Worte geschrieben: ‘Fieber, bleib aus, Ich bin nicht zu Haus’.

18. Deze tekst werd gedeeltelijk gedrukt door J. Verdam, o.c., 38-40, met een aantekening waarnaar we hier verwijzen.

De inzet van het formulier vertoont nog sterke sporen van rijm. De vermenging van heidense en christelijke elementen en de ‘Präcedenzfall’ van het doopsel waarmee ‘sente Jan babtiste doepte onsen heere in de flume Jordane’, werd reeds besproken in onze aantekening bij n^o 6 en komt eveneens voor in n^o 69.

Uit deze uitvoerige bezwering tegen de koorts met de sterke verpersoonlijking en het opmerkelijke woord ‘redinne’, d.i. Vrouw Rede, en de negenennegentig kinderen, blijkt de angstvalligheid waarmee de bezweerder alle mogelijke vormen van de ziekte opsomt in de overtuiging dat enige slordigheid hierin juist aan de vergeten koortssoort een kans zou laten de zieke te kwellen zodat aldus de ganse formule krachteloos zou worden.

In een Brugse bezwering tegen kanker, daterend uit 1490, worden eveneens een hele reeks kankers genoemd: zwarte, groene, rode, witte, de waterkanker, de etende, de schietende en de vliegende kanker. Ten slotte worden in hetzelfde formulier eveneens bezworen ‘de canker ende cankerinne ende xc arer kinderen’ en, zo er meer zijn dan negentig, worden ze ook mede bezworen. In dezelfde tekst komen trouwens ook ‘den brant en de brandinne ende xc harer kinderen...’ voor (Biekorf, LX (1954), 162). Hieruit blijkt dat in de XV^e E. de voorstelling van ziektedemonen als echtparen met kinderen wel meer voorkomt.

Een uitvoerige lijst van kankersoorten troffen we ook aan in een bezwering gebruikt door de ‘aflezer’ van Krombeke, die tegen de kanker ‘leest’:

Ik benaeme [d.i. bemaene] u kanker bij den dag en den nacht en bij den levenden God macht ende kracht en bij den vader en den zoon en bij den heiligen geest Amen.
Ik bewaek u blauwe kanker. Ik bewaek u zwarte kanker. Ik bewaek u groene kanker. Ik bewaek u stinkende kanker. Ik bewaek u vuilen kanker. Ik bewaek u bloedkanker. Ik bewaek u ademkanker. Ik bewaek u zwellende kanker en al de kankers die God geschapen heeft

[p. 331]

die benaeme (ik) dat gij gaet uit het vleeschen en uit het bloed van deze mensch. In de naem des vaders, enz.

Dit ‘gebed’ moet men negen dagen lang ‘bidden’, nuchter, en alle dagen 5 onzevaders en 5 weesgegroeten erop laten volgen (A. Bonnez, ‘De Aflezer van Krombeke’, Biekorf, LX (1959), 74).

De Longinuszegening die we ook in n^o 18 aantreffen, is van christelijke oorsprong en steunt op het evangelie van Johannes (XIX, 34). In de middeleeuwse legenden kreeg de krijgsknecht die Jezus' zijde doorboorde, de naam Longinus en werd hij zelfs - wegens zijn speer? - als een christelijke ridder voorgesteld. Van deze ‘ridder’ Longinus verhaalt de legende dat hij op het punt stond blind te worden maar van zijn oogkwaal genas, toen hij toevallig zijn zieke ogen aanraakte met zijn handen, die met het bloed van Christus bevlekt waren (H. Harmjanz, Die deutschen Feuersegen und ihre Varianten in Nord- und Osteuropa, Folklore Fellows Communications, CIII (1932), p. 142).

Het legendarische motief van de blindheid van Longinus komt in de oudste versies van dit formulier niet voor. Volgens I. Hampp, o.c., p. 202, treffen we het voor het eerst aan in een Engels formulier der XIV^e E. en gaf het aanleiding tot het gebruik van de zegening om oogkwalen te genezen. Zie ook n^o 74.

De vermelding van ‘sente martijn’ die volgens onze tekst door Maria van de ‘rede’ verlost werd, hebben wij nergens anders aangetroffen. Misschien speelde de analogie tussen de ruiter Martinus en het ‘rijden’ door de koorts, hier een zekere rol (cf. de uitdrukking ‘van de mare gereden worden’).

De tekst van n^o 18 breekt onverwacht af na ‘in de name’. Het zal wel de bedoeling geweest zijn eraan toe te voegen: ‘des vaders ende tsoens ende schelichs gheest. Amen’, zoals dat in de meeste zegeningen het geval is.

19. Tegen de koorts waarover nog geen zondag heengegaan is, neme men een ‘sousier’ (d.i. een sauskom) ‘mostaerts’ (zie Mnl. Wdb. op saucier. J. Verdam haalt deze passage uit het Gentse Hs. aan, doch leest saucier i.pl. v. sousier).

‘Driacle’ is de Tyriaca of theriaka, een wondermiddel dat door Galenus de koningin der geneesmiddelen genoemd werd. Het zou uitgevonden zijn door Andromachus, Nero's geneesheer. Hij stelde het samen naar het voorbeeld van het enige tot dan be-

[p. 332]

kende tegengif, het Metridaat, met toevoeging van addervlees. De naam Tyriaca zou volgens Galenus gegeven zijn door Crito, een der vele bewonderaars en navolgers van Andromachus, naar de bij de bereiding ervan gebruikte trochisi de tyro. Deze uitleg schijnt twijfelachtig, daar er ook theriakrecepten zonder deze trochisi voorkomen. Het ingewikkelde recept wordt meegedeeld in het Antidotarium Nicolai, waarvan de Mnl. vertaling door W.S. Van den Berg uitgegeven werd: Eene Mnl. Vertaling van het Antidotarium Nicolai (Leiden, 1917), pp. 144-146. Over de theriak zie men verder Dan. Le Clerc, Histoire de la Médecine (Den Haag, 1729), p. 599, en C.D. Daniels, ‘Notre plus ancienne arme pharmaceutique’, Janus, 1911, 375.

Voor het gebruik van azijn, zie n^o 45. Voor mostaard en het gebruik ervan in de volksgeneeskunde, zie J. Van Beverwyck, o.c., pp. 41 en 66.

20. Deze tekst werd, evenals n^o 21 en 22 uitgegeven door P. De Keyser, Donum Natalicium Schrijnen, p. 848, met een inleiding waarnaar we hier verwijzen. N^o 20 werd ook gedeeltelijk gedrukt door F.J. Mone, o.c., p. 335. In de inleiding op zijn uitgave wordt door P. De Keyser een Latijnse bezwering contra privationem lactis uit het Liber Exorcismorum Royaards aangehaald en een zegening ad restituendum butirum uit het Liber Exorcismorum Moll, welke beide sterk onder kerkelijke invloed staan en in hun inhoud slechts enkele aanknopingspunten vertonen met de hier gedrukte tekst; zo wordt het ‘bespersen’ van ‘den roem’ met wijwater er eveneens in vermeld. Het is waarschijnlijk dat het gebruik van dit gezegend water een nabootsing is van de kerkelijke zegeningen.

Het water dat door de kerk gewijd werd, speelt als anti-tovermiddel een grote rol: wie betoverd is moet 's zondags het wijwater drinken waarin de priesters de kwispel gestoken hebben, of moet gaan slapen gans gewikkeld in gewijd linnen (H. Coulon, ‘Curiosités de l'Histoire des Remèdes comprenant des recettes employées au moyen âge dans le Cambrésis’, Mém. Emul. de Cambrai, XLVII (1892), 1-153, n^o 62 en 61).

Het gebruik van het kruis dat onder de ‘kerne’ moet gelegd worden en dat ook in het volgend nummer voorkomt, was niet uitzonderlijk. Immers, in de ‘confessie’ afgelegd door Heindric Paelinc, een Gents tovenaar die naar aanleiding van het proces van Lieven Pyn aangehouden werd in 1539, lezen we dat bij hem

[p. 333]

thuis een kruis gevonden werd dat hij beweerde te gebruiken om melk te onttoveren. De passage uit het verhoor luidt:

Tcruce met doucken ghewonden, zegt daer inne wesende alderande crude ende zaet, ende wesende omme de liedene te helpene, die hemlieder boter of zuvele verloren hebben, te legghene onder den zaenpot, ende ooc de keerne als men gaet kernen, loochenende ende zwerende hooghelic nyevers anders toe ghemaect zijnde.
(J.B. Cannaert, Bijdragen tot de Kennis van het Oude Strafrecht in Vlaenderen (Gent, 1835³), p. 467).

Uit deze interessante passage blijkt dat het kruis dat onder de ‘kerne’ of onder de ‘zaenpot’ gelegd werd, niet steeds uit was vervaardigd werd zoals dat het geval is in n^o 20. Heindric Paelinc bond allerlei antidiabolische kruiden en magische zaden in kruisvorm samen en omwikkelde het geheel met ‘doucken’, wellicht om het des te steviger samen te houden.

21. Het gebruik van de paternoster als afweermiddel, is wellicht een verchristelijkte vorm van een vroeger heidens gebruik. Dit vermoeden wordt gesterkt door de volgende tekst die we aantreffen in een Hs. der XVI^e E. dat nu te Dresden bewaard wordt (Hs. M. 206, fol. 106^v) en als titel draagt: ‘eyn Experiment vor die pielweysen. Millichdiebyn genanth...’:

Gang hyn an aynem Sampsthage in der Goltfasten zew eynem galgen unde sneydt mit deynem Brodtmesser eyn stugkleyn aus dem galgen, dat an lewt gehenckt seyn worden, unde nym den span von dem galgen unde lege den unter die schwellen an der thuͤr des Kwestalles, unde las das also lange lieghen. unde so lange es dar untter leytt, Szo bistu sicher, Das dyr keyn millichdiebyn die millich stelen kann, nach sust keynen schaden gethun kan an deynem fyhe, das durch die thuͤr aus adder ein geet...
(A.E. Schönbach, ‘Studien zur Geschichte der altdeutschen Predigt’, Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften, (Wien), Philos. Histor. Classe, CXLII (1900), 132).

[p. 334]

Een overblijfsel van het gebruik van galgehout hebben we misschien in ‘stoppent tgat weder met houte’. Uit de vergelijking van bovenstaande tekst met die uit n^o 21 blijkt ook de bedoeling van de vier geboorde gaatjes: de ‘millichdiebyn’ of melkdieven, die met de heksen gelijk te stellen zijn, krijgen erdoor geen toegang tot de stal waar het melken geschiedt, zodat ze er ook geen melk kunnen stelen of betoveren. Dat de heksen het dikwijls op de melk en boter van andermans koeien gemunt hadden, blijkt ook uit de bekentenissen die ze op de heksenprocessen aflegden (zie W. Crecelius, ‘Auszug aus Hessischen Hexenprocessacten von 1562-1635’, Zeitschrift f. deutsch. Myth. und Sittenk., II (1855), 63-77).

Het trekken van een cirkel is een praktijk die door de magiërs sinds de oudheid uitgevoerd werd met drie mogelijke bedoelingen. Volgens Psellus betekent het trekken van een magische cirkel een inbezitneming: wat aldus ingesloten wordt, blijft er door ‘vastgemaakt’ en aan de wil van de bezweerder onderworpen. In de Romeinse godsdienst had de lustratio ook een catharsische functie: de cirkel belet de boze machten en invloeden het ingeslotene te bereiken. Ten slotte, wanneer deze cirkel rond planten getrokken werd, belette hij dat de actieve krachten eruit zouden ontsnappen, zuiverde de plant van elk element dat haar kwaliteiten zou kunnen aantasten en beschermde ze tegen schadelijke invloed van buiten (A. Delatte, Herbarius. Recherches sur le Cérémonial chez les Anciens pour la Cueillette des Simples et des Plantes magiques (Parijs 1936), pp. 48-51).

Het einde van n^o 21 is blijkbaar corrupt overgeleverd: misschien was het de bedoeling te zeggen dat de cirkel van was op de grond rondom (‘ront’) de ‘kerne’ moet gelegd worden en het kruis erbinnen. Dan zouden we moeten lezen: ‘... ront de kerne ende tcruce der binnen’. Aldus zou dan de macht van het kruis ‘vastgemaakt’ worden door de cirkel en in de macht komen van de tovenaar, die het kruis kon dwingen zijn invloed op de room uit te oefenen, terwijl de krachten die de botervorming verondersteld werden te beletten, door de cirkel noch ontvluchten noch van buiten uit versterking konden krijgen.

22. Een kort uittreksel werd gedrukt door F.J. Mone, o.c., pp. 335-336.

Het besloten kruis is wellicht een variante van de bij het voor-

[p. 335]

gaande nummer besproken combinatie van cirkel en kruis: een typische vermenging van heidense en christelijke symbolen, welke laatste trouwens in dit nummer volledig de bovenhand nemen. De Latijnse woorden zijn corrupt.

Zie ook n^o 20 en 21.

23. Deze korte tekst werd uitgegeven door P. De Keyser, Is. Teirlinck Album, p. 264.

De plant gratiola, in het Nederlands genadekruid geheten, wordt hier gebruikt met een bedoeling die niet zeer duidelijk is. Waarschijnlijk is het echter dat het gebruik te vergelijken is met de in n^o 70 vermelde eigenschappen, in het bijzonder met de kracht van het kruid waardoor een man in staat gesteld wordt van een vrouw ‘sinen wille’ te krijgen.

Zie n^o 70.

24. De ‘goede sente Jan’ is wellicht de heilige Johannes De Doper, wiens hulp tegen velerlei kwalen werd ingeroepen (A. De Cock, o.c., pp. 76-78).

De ‘Sente susanne’ die ‘was ghevonnest ende ghekarkert tonrechte’, is te vereenzelvigen met de kuise Susanna uit de Bijbel. Een bijna woordelijk met onze tekst overeenstemmende passage is te vinden in een Vlaams Hs., nu in het British Museum te Londen, Add. Ms. 39638, fol. 15^r, in een zegening ‘over sieken der pestilentie’ (Zie R. Priebsch, Deutsche Handschriften in Engeland (Erlangen, 1896-1901), p. 311). Een litanie van de H. Susanna vinden we in de Commendatio animae waarin de aanroeping voorkomt: ‘Libera, Domine, animam ejus, sicut liberasti Susannam de falso crimine’ (F. Cabrol en H. Leclercq, o.c.).

Volgens A. De Cock, o.c., p. 67, is de heilige Agatha (‘sente aechte’) de bijzondere patrones tegen alle ziekten van de moederborsten. De mooie Romeinse werd door Quintianus het hof gemaakt. Toen ze hem afwees en haar geloof beleed, sneed men haar de borsten af maar Sint Pieter kwam ze genezen. Na nieuwe folteringen stierf ze in 251 de marteldood. Haar hulp inroepen tegen ‘seere bursten’ berust dus duidelijk op het sympathiegeloof.

Waar in het Hs. een + staat, moet de bezweerder een kruisteken maken, hetzij over zichzelf, hetzij - zoals dit hier het geval is - over de te bezweren persoon of het zieke lichaamsdeel. Volgens de regels der kunst moet er een kruisteken staan na elke

[p. 336]

‘krachtige’ naam waarbij bezworen wordt. Het veelvuldig voorkomen van deze kruistekens, is wellicht een nabootsing van het kerkelijke Rituale.

25. Deze in rijmvorm gestelde tekst werd gedeeltelijk gedrukt door F.J. Mone, o.c., p. 336.

De oudste versies van deze ‘seninghe daer men den brant mede afleest’ vertonen de zuiver objectieve, d.w.z. de louter verhalende vorm van de toverspreuk, want het magisch belangrijk kenmerk blijkt er steeds een handeling te zijn: een zegenend gebaar met de hand waarbij de associatie tussen de rijmwoorden ‘brand’ en ‘hand’ zeker een rol heeft gespeeld (I. Hampp, o.c., p. 235).

Een Sint-Christianus of Christinus schijnt wel bestaan te hebben, daar er te Atrecht en Dowaai op 7 april een heilige van die naam vereerd werd. Welk verband er eventueel tussen hem en ‘brant’ of ‘verberrentheid’ zou kunnen bestaan hebben, hebben we niet kunnen ontdekken. Het feit echter dat in de derde alinea ‘die heleghe kerst’ d.i. Christus voor hetzelfde als ‘Präcedenzfall’ gebruikt wordt, sterkt het vermoeden dat met ‘sente kerstiaen’ Jezus Christus zelf zou kunnen bedoeld zijn. Een zegening in dezelfde trant, die evenals n^o 25 in rijmvorm gesteld is en voorkomt in Rond den Heerd (1877), werd door A. De Cock, o.c., p. 300, meegedeeld:

Onz' Heere Jezus kwam aldaar gegaan,
hij vond er een kindeken in brande staan;
hij nam het in zijn gebenedijde hand,
en bluschte den gebenedijden brand,
en 't zwoer noch 't en zwol
en ik hoop in Jezus' naam dat 't ook niet doen en zol.

Een formulier dat zogoed als identiek is met n^o 25, vinden we ook in n^o 41 (zie aldaar). Voor de tweede alinea van dit nummer verwijzen we naar de aantekening bij n^o 18 en 28.

26. Deze tekst werd uitgegeven door J. Verdam (o.c., 35-36), die er tevens de aandacht vestigde op de rijmvorm waarin de ganse tekst geschreven werd.

‘Sente loys euele’ is een ziekte waarvoor de H. Eligius, in het Vlaamse land nog tegenwoordig een echte volksheilige,

[p. 337]

aangeroepen wordt. Hij is de patroon van de smeden en wordt vooral vereerd als beschermer van de paarden en van het vee in het algemeen. Vooral te Beuken, Burst, Kanegem, Grimmingen, Herdersem, Tielrode en Vosselare, maar ook te Brugge, Gent en Mechelen staat hij in hoog aanzien bij het volk.

De Jobszegening, die we ook reeds in n^o 12 aantroffen, komt hier voor in een licht gewijzigde vorm. Weer behoort de zegening tot het ‘Begegnungstyp’ met de epische inzet: ‘Job lach in der messyen...’ alhoewel een ontmoeting tussen Job en Christus niet expliciet vermeld wordt. Job smeekt God alleen: ‘hij bat den heleghen kerste...’. De oudste Jobszegeningen waren wormzegeningen, die in hun vorm weinig eenheid vertoonden. De Bijbel levert het aanknopingspunt voor deze zegening van christelijke oorsprong: Job, II, 7 verhaalt hoe Job op de mesthoop, in sterquilinio lag, met zijn lichaam overdekt met zweren die men dacht - zoals vele andere ziekten - door wormen veroorzaakt te zijn.

In de XV^e E. verschijnt in deze zegening de aan het volkslied herinnerende trek dat Job geplaagd werd door drie (soorten) wormen die elk een verschillende kleur hadden. I. Hampp, o.c., p. 192, haalt het volgende voorbeeld aan:

Wiltu den wurm sprechin. So sprich:
der wurme woryn drye,
di sente Job bissyn.
der eyne der was weys,
der andir swartz,
der dritte rot.
Herre sente Jop lege den wuerme tot...

Bovenstaande vorm van de formule is echter jonger dan die welke we in n^o 26 aantreffen: immers de epische inzet maakt een wezenlijk deel uit van de oudste Jobszegeningen. Voor een bespreking van de wormen als veroorzakers van ziekteverschijnselen, verwijzen we naar R. Foncke, ‘Bij enkele Duitse en Vlaamse Toverformulieren tegen de Wormen’, VMKVA (1953), 387-407.

Zie ook n^o 12, 40 en 69.

27. Dit nummer werd door P. De Keyser gedrukt: Volkskunde, 141. J. Verdam, o.c., 16, verklaart het woord ‘plane’ als een soort

[p. 338]

zweer maar P. De Keyser heeft erop gewezen dat de ‘plane’ een ziekte is waarbij de huid blauwachtig wordt.

Het schrijven op een ‘scotele’ van letters die daarna afgewassen worden met water of met wijn en de zieke ingegeven, berust op het geloof dat de magische werking van de woorden in de drank overgaat en in het lichaam van de patiënt zijn werking zal uitoefenen. Een gelijkaardig middel wordt vermeld in een aanwijzing bij een Franse bezweringsformule tegen barensweeën:

...écrivez le pater-noster en un vase de marbre que vous laverez avec du vin blanc; puis faites boire à la femme qui alors enfentera sans danger.
(H. Coulon, o.c., n^o 57).

28. Deze tekst werd in versvorm gedrukt door F.J. Mone, o.c., p. 336.

Het begin van deze bezwering: ‘Die vorseide secheninghe...’ slaat niet terug op een erboven staande formule maar wel degelijk op wat volgt. In het Hs. gaat immers geen bezwering vooraf maar wel De Vreeses recept n^o 193.

De berijmde inzet (tot ‘zwoer’) is verwant met n^o 28 en een alinea van n^o 69. Het overblijvende deel van de tekst is blijkbaar onvolledig overgeleverd wat blijkt uit vergelijking met n^o 25 en 41 (zie aldaar).

Uit een zeventiende-eeuws Hs. uit de Kempen, heeft O. Robijns de volgende zegening meegedeeld, die grote verwantschap vertoont met onze tekst:

Voor wormen
Op eenen ashoop daer saten die wormen, dider saeten dier wasser neghen; drij waerenter swert, drij warent root. God den hemelschen vader die vernieltse alle gader. God wiltse altemael doen vergaen in den naem des vaders des soons ende des heyligen geest.
(‘Oude geneeskundige Recepten en Bezweringen’, Limburg, IV (1922), 41).

29. Deze bezwering is interessant omdat ze als het ware een antwoord geeft op de vraag: Waar komt de kracht vandaan die de ‘incantatores’ beweren te bezitten? De formule zegt immers

[p. 339]

duidelijk dat God deze kracht achterliet op aarde toen hij ten Hemel steeg. Alhoewel de bron van deze kracht dus van christelijke oorsprong schijnt te zijn, is de geest waarin ze gebruikt wordt toch heidens te noemen: er is geen smeken om hulp maar een dwingen, en ook het doel waartoe de kracht aangewend wordt, wordt volledig aan de bezweerder overgelaten. De bezweerder onderwerpt zich niet aan God noch smeekt hem om hulp. Hij matigt zich de macht aan om de ‘cracht die onse leue heere god achter hem liet’ naar eigen goeddunken aan te wenden, er eigenmachtig over te beschikken voor gelijk welk doel.

30. In het Hs. staat in de kantlijn bij dit recept ‘pillen’; deze marginale notitie slaat wellicht op het juist erboven staande recept, uitgegeven door W. De Vreese, o.c., n^o 230.

Verbena of ijzerkruid (Verbena officinalis L.) wordt ‘heylich cruut’ genoemd volgens een traditie die tot de oudheid opklimt, en waarbij ‘dat zeere ghepresen wordt tot medicynen tegen tfenyn ende tooveryen’ (M. De Lobel, Kruydtboeck oft Beschrijvinghe van allerleye Ghewassen... (Antwerpen, 1581), p. 635). A. De Cock, o.c., p. 157, vermeldt dat dit kruid bij de Ouden een heilige plant was, Isis toegewijd, die bij godsdienstige plechtigheden een grote rol speelde. Wilde men al de krachten van de plant behouden, dan moest men ze op een speciale wijze en op een bepaalde dag uitgraven: alleen een gouden of zilveren werktuig mocht daartoe gebruikt worden. Men sprak daarbij: ‘Ik neem u, edele Verbena, in name des Vaders, des Zoons en des H. Geestes, en bij de tweeenveertig namen van den Almachtigen God, bij de vier Engelen Michaël, Gabriël, Raphaël en Anthoniël, en bij de vier Evangelisten’ (Is. Teirlinck, Flora Magica (Antwerpen, 1930), p. 91).

In Van Ravelingens ‘Byvoeghsel’ op R. Dodoens, o.c., p. 222, lezen we dat ‘Sommighe uytsinnighe vryers ende rasende tooveressen (soo Lobel schryft) segghen dat Iser-cruydt een sonderlinghe kracht heeft om iemandt tot liefde te verwecken / ende om te beletten eenighe grouwelycke dinghen ende nakende schaden’.

Zie ook n^o 73.

31. Deze tekst werd uitgegeven door P. De Keyser, TNTL, XLVII (1928), 104, met een inleiding waarnaar we hier verwijzen. In deze inleiding vestigt de uitgever de aandacht op de vermelding van het gebruik van een ‘zouter omme te doen gane’ in

[p. 340]

Des Coninx Summe, een prozavertaling door Jan van Brederode (althans voor de vier eerste boeken) van de Somme li Roy van de Dominikaan Lorenz d'Orleans, biechtvader van Filips III, en in Dirk Coelde van Munsters Kerstenspiegel, de eerste Catechismus in de Nederlanden.

De praktijk om een psalmboek op zichzelf te doen ronddraaien als een middel om de toekomst te voorspellen, vindt zijn oorsprong in een van de middeleeuwse godsoordelen, waarbij eveneens het psalmboek gebruikt werd. Een drietal oude kerkelijke bronnen, uit de XII^e E. of daaromtrent, zijn behandeld en voor een deel afgedrukt door A. Franz, Die Kirchlichen Benediktionen im Mittelalter (Freiburg, 1909), II, pp. 338, 362 en 391-392. Het best worden we over de proef ingelicht door een Latijns Hs. van de Rijksbibliotheek te München, waarin volgende tekst voorkomt:

Ad faciendum iuditium cum psalterio.
Fiat lignum unum cum capitello, quod mittatur in psalterio super uersiculum illum: Justus es, domine, et rectum iudicium tuum, et clauso psalterio fortiter stringatur, capitello extra prominente. Aliud quoque lignum aptetur perforatum, in quo capitellum prioris mittatur, ita quod in eo pendeat psalterium et uolui possit. Teneant autem duo lignum, psalterio in medio pendente; et statuatur is, de quo suspitio est, ante eos. Et dicat unus ex illis, qui tenet psalterium, ad alterum ter hoc modo: Hic habet hanc rem. Alter respondeat ter: Non habet. Deinde dicat presbyter: Hoc nobis manifestare dignetur, cuius iuditio celestia et terrestria reguntur. Iustus es, domine, et rectum iuditium tuum. Auerte mala inimicis meis et in ueritate tua disperde illos (p. 391).

Tussen de bladen van een ‘zouter’ werd dus vastgeklemd een soort houten steel met een ronde kop (capitellum), welke laatste uit het boek blijft steken. De kop werd dan in de opening van een tweede stuk hout gestoken zodanig dat het boek hangen bleef maar zich gemakkelijk kon bewegen. Het met een kop voorziene hout vormde met het stuk met de opening een rechte hoek en stak horizontaal langs beide zijden van het boek uit. Dit horizontaal gehouden stuk hout werd aan beide kanten vastgehouden door een man. Wanneer iemand van diefstal verdacht werd, plaatste

[p. 341]

men hem voor het hangende boek. De eerste van beide mannen die het hout vasthielden, zegde driemaal ‘Deze heeft dit (gestolen) ding’ waarop de andere telkens antwoordde: ‘Hij heeft het niet’. De priester bad daarop opdat het psalmboek zich bij onschuld van de verdachte van oost naar west bewegen zou, en bij schuld in de omgekeerde richting.

Volgens deze ceremonie moet het boek dus in alle geval bewegen. Volgens een andere tekst echter bewijst het stilblijven van het boek de onschuld, en het bewegen (in gelijk welke richting) de schuld van de verdachte.

De oorsprong van de proef is dus een godsoordeel om bij diefstal de schuldige te ontdekken; ook in latere eeuwen werd deze proef dikwijls aangewend (A. Eekhof, ‘De draaiende Teems en de draaiende Bijbel, twee vormen van Gods-oordeel’, Ned. Archief v. Kerkgesch., VIII, n. serie (1911), 205-232). In Duitsland werd ze inzonderheid aangewend om uit te vorsen of een koe behekst was geworden (l.c., 223). Stilaan echter breidde zich het doel van deze proef uit tot zij gebruikt werd om in het algemeen - zoals Dr. Rühle zegt - ‘etwas Verborgenes ans Tageslicht zu bringen’ (Bächtold-Stäubli, Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens (Berlijn, 1927), I, 1218-1219. Dit is wellicht ook het geval voor de tekst uit n^o 31, waarin niets erop wijst dat we met gestolen goederen te doen hebben. Een diepgaande discussie van de proef met de ‘zouter’ en van zijn variante waarbij een sleutel de houten steel vervangt, vindt men bij P.J.J. Diermanse, ‘Naar aanleiding van: “eenen souter of een broet” doen “omme lopen”, twee vormen van wichelarij’, Volkskunde, XXXIV (1929), 1-21, waar ook een zeer uitvoerige bibliografie gegeven wordt.

De ‘sleutelproef’ werd nog tot rond 1900 te Brugge uitgevoerd om de uitslag van de loting bij voorbaat te kennen. Een kerkboek verving het vroegere psalmboek (A.M., ‘Mengelmaren’, Biekorf, LII (1951), 281.

De aanwezigheid van ‘S. michiel ende S. gabriël ende S. Raphaël’ wijst op een sterke invloed op de proef van de opvattingen van de Kabbala, waarin deze drie engelen, samen met Uriël, als de troonwachters en dienstbare geesten van God, een belangrijke rol spelen. In n^o 31 is het doel blijkbaar niet door het draaien van de ‘zouter’ het verborgene te weten te komen. Het draaien is alleen een tovermiddel om de drie engelen te doen verschijnen (‘comt voert’) en deze te verplichten de ‘gherechte waereit’

[p. 342]

van wat de bezweerder hen zal vragen, bekend te maken (‘brinct voert’).

32. De inhoud van deze tekst is bij een eerste lezing niet erg duidelijk. Een tekst die uit mondelinge overlevering door B. Bijnens in Frans-Vlaanderen opgetekend werd, verduidelijkt echter de bedoeling van de scribent, daar we er procédés in aantreffen die sterk herinneren aan de inhoud van n^o 32:

Om de tandpijn te genezen
- Het moet een echte tandpijn zijn.
Neem een nieuwe nagel, welke nog nooit gediend heeft, dat de zieke zijn slechte tanden beroert met de punt van de nagel.
Schrijf het woord MACHABEUS op een balk, slaat de nagel in het midden van het woord en lees 5 onzevaders en 5 weesgegroeten. Zo zult ge zeker de tandpijn genezen als het echte tandpijn is.
(‘Het Aflezen van Ziekten in Frans-Vlaanderen’, Volkskunde, LVI (1955), 144).

Een variante waarbij het woord op ‘een ribbe of bank’ moet geschreven worden, na de tand met ‘den kop’ van de nagel aangeraakt te hebben, werd meegedeeld door M.V.C., ‘Bezweringsformules in 't Ieperse’, Volkskunde, LII (1951), 84.

Uit de vergelijking van deze tekst met die uit n^o 32, kunnen we afleiden dat het de bedoeling was de letters ‘uijuij uij’ op een stuk papier, perkament of iets dergelijks te schrijven, bij iedere letter de naam noemend van de zieke, gevolgd door het woord ‘machabe’. Daarna nam men een naald en trok ze midden door de 27 letters, d.i. op de 14^e letter (i), waarbij men het blaadje met de letters boven het hoofd van de lijder hield. Aldus wilde men wellicht de scheiding symboliseren tussen de pijn en de zieke.

33. Deze tekst werd gedeeltelijk gedrukt door J. Verdam, o.c., 40-41. Hij deelt enkele Latijnse teksten mee ad cognoscendum furem ‘als een merkwaardig voorbeeld hoe de kerk de kunst verstond om het heidense bijgeloof door een dik christelijk vernis aan het oog te onttrekken, zodat men zich de onaangename en

[p. 343]

ondankbare taak kon besparen het algemeen heersende en geliefde bijgeloof zelf met geweld tegen te gaan...’ (o.c., 41-46).

Bij het godsoordeel met het psalmboek (zie aantekening bij n^o 31) behoorde volgens de Parijse codex uit de XII^e E. ook een aan het oordeel voorafgaande mis, nl. de mis van de Kruisvinding, wat er duidelijk op wijst dat de gedachte aan de analogie tussen het vinden van het Kruis en het vinden van de dief ook bij deze plechtigheid aanwezig was. Volgens de aanwijzingen moest men bovendien ook de H. Maagd, ‘ma dame sainte Cruiz’ en de H. Helena alsook alle heiligen aanroepen opdat God zou verlenen dat bij de souter-proef niemand ten onrechte beschuldigd zou kunnen worden (A. Franz, o.c., II, pp. 363-364).

De legende die aan de H. Helena (+ 329) het terugvinden van het Kruis toeschrijft, werd algemeen bekend vanaf het einde van de IV^e E. Deze heilige, de echtgenote van de H. Anastasius, was de moeder van keizer Constantijn. Ze werd te Rome begraven maar in 847 werd een deel van haar gebeente naar Frankrijk overgebracht. Fragmenten van het Kruis werden in talloze kerken vereerd. Het vermelden van de H. Anastasius en van de kinderen, zoals dat in de tekst van n^o 33 gebeurt, zal, zoals J. Verdam te recht opmerkte ‘wel alleen ene voor Helenes eer bedoelde toevoeging zijn, doch met de zaak zelve niets te maken hebben’ (o.c., 41).

Daar het godsoordeel met de ‘zouter’, waarbij ook de gedachte aan de Kruisvinding een zekere rol speelde, van Engelse oorsprong was, verwondert het ons niet gelijkaardige formulieren ook in Angelsaksische handschriften aan te treffen. In het Oudengels zijn niet minder dan zeven formulieren bewaard tegen diefstal. Twee ervan vertonen een opvallende gelijkenis met ons n^o 33. Ze komen voor in Hss. uit de XI^e E. De tekst uit het Hs. Harley 585, dat zich nu in het British Museum bevindt, laten we hier volgen in de vertaling van Dr. G. Storms, o.c., p. 209:

As soon as somebody tells you that your goods are lost, then you must say first of all, before you say anything else:

Bethlehem is the name of the town where Christ was born.

It is well known throughout the whole world.

So may this deed be known among men,

Through the holy Cross of Christ. Amen.

Then worship three times towards the east and say three times:

The cross of Christ will bring it back from the east.

[p. 344]

 

Then worship three times towards the west and say three times:

 

The cross of Christ will bring it back from the west.

 

Then worship three times towards the south and say three times:

 

The cross of Christ will bring it back from the south.

 

Then worship three times towards the north and say three times:

 

The cross of Christ will bring it back from the north.

 

The cross of Christ was hidden and it is found.

 

The Jews hanged Christ, they treated Him in a most evil way.

 

They concealed what they could not keep hidden.

 

So may this deed be concealed in no way,

 

through the holy cross of Christ. Amen.

De gelijkenis tussen bovenstaande bezwering en n^o 33 werd ook door G. Storms beklemtoond die de Mnl. tekst in Engelse vertaling aanhaalt naar J. Verdams uitgave.

Het lijdt geen twijfel dat de Mnl. versie niet alleen veel vollediger is maar ook een oudere traditie weergeeft dan de nochtans een paar eeuwen vroeger opgetekende Oudengelse versie: de heidense elementen zijn veel talrijker, alhoewel ze ook hier met christelijke vermengd werden. Door zich op de aarde uit te strekken erkent de bezweerder de kracht van Moeder Aarde en slorpt hij terzelfdertijd haar kracht op om ze voor zijn eigen doeleinden te gebruiken. Het zich neerleggen ‘in cruus wijs’ kan een christelijk symbool zijn maar ook een gevolg van de analogiegedachte die bestaat tussen het Kruis van Christus en de kruisvorm die zijn lichaam aanneemt. Ook het bezweren van de Aarde: ‘Ic mane di, erde...’ is een duidelijk heidens element, dat op een hoge ouderdom kan bogen. In het zich keren naar de vier windstreken ziet G. Storms een overblijfsel van de cultus van de Zon. De bezweerder keert zich naar de windstreken niet alleen omdat hij niet weet waarheen de dief gevlucht is, maar ook in verering voor de Zon, die weet waar de dief zich bevindt en die ‘licht’ kan werpen op wat duister, d.i. verborgen is. Duidelijk christelijke elementen zijn de aanroeping van ‘sente heleenen’ en van ‘cruus christi’, die wel de plaats van oudere, heidense elementen zullen ingenomen hebben.

De ‘ontwe’ gesneden plaat met de naam van de dief moet boven en onder de deur gelegd worden, wat ons herinnert aan een praktijk die ‘om zuvel te onttoeuerene’ gebruikt werd (zie n^o 21), doch het doel is hier blijkbaar het tegengestelde, nl.

[p. 345]

de dief erheen te lokken. Zie ook het artikel van W. Giraldo, ‘Betovering en onttovering rondom de drempel’, Volkskunde, LVIII (1957), 161 e.v.

34. Deze tekst is in rijmvorm gesteld. De ‘wissen’ die Christus bonden, worden hier voorgesteld alsof ze langzaam verschrompeld zijn, wellicht als een straf voor het leed dat ze aan het lichaam van ‘onsen lieuen heere’ berokkend hebben. J. Verdam, o.c., p. 31, maakt volgende aantekening bij deze tekst, die door hem gedeeltelijk gedrukt werd: ‘De touwen waarmee Christus gebonden was, worden hier genomen als voorbeeld van iets dat vergaan of verslijten zal; zo zal ook, dit was het punt van vergelijking, eene kwaal geleidelijk verminderen of uitslijten, niet plotseling verdwijnen, gelijk men allicht uit “dwinen” zou kunnen afleiden’.

35. ‘Jeghen den huuf’ verklaart J. Verdam, die alleen de titel geeft, o.c., p. 15, als ‘om de huig te lichten’. De ‘huuf’ is een ziekelijke aandoening van de uvula waarbij deze sterk in omvang toeneemt:

[Die huuf] hanget vore het gat daer die adem uut ende in gaet. ende heeft .2. gaetkine. een boven ende dat es ruumst ende .1. in sijn nederste ende dats nauwe. Ende als dit verstopt. dan swillet die huuf. ende dan dunct die lieden dat hen enege dinc stect in die kele. ende dan so raexemen si dicken omdat si dat wanen uutspuwen. ende temeer dat sijs plegen. so die huuf te meer swillet.
(C. Broeckx, Traité de Médecine pratique de Maître J. Yperman (Anvers, 1867), p. 98).

Het gebruik van een ‘ouerjaereghen’ houten lepel - d.i. meer dan een jaar oud, dus van goede kwaliteit want nog niet gebroken - bij het uitspreken der bezwering vindt wellicht zijn verklaring in de middeleeuwse praktijk van de medicus: een lepel in de mond steken was het gewone middel om de huig duidelijk te kunnen waarnemen:

Doet den ziecken gapen ende duwet hem die tonge neder metten stele van 1 lepele.
(C. Broeckx, o.c., p. 98).

[p. 346]

Sint-Fleryn is wellicht de heilige belijder Florinus, ‘per merita eius gloriosa innumera a Domino signorum facta sunt miracula’ (Analecta Bollandiana, XVII (1898), 203). Enig verband met de hier bezworen kwaal hebben we echter bij deze heilige niet kunnen ontdekken.

Voor ‘sente Janne’, zie n^o 24 en 69.

36. Dit middel om te voorspellen of een zieke zal sterven of genezen, hebben we nergens anders aangetroffen alhoewel er verscheidene middelen voor hetzelfde doel in omloop moeten geweest zijn, zoals blijkt uit de mededeling uit ‘Een oud Handschrift’ van een ‘recept’ om te weten te komen ‘oft eenen mensch sterven sal oft niet in de sieckte’:

Neemt het water van den siecken in een glas, ende neemt dan drij druppelen melck van een vrouw, die eenen sone suycht, ende laet dan van uwen vinger druppen in dat water van den siecken; ist dat het tot den midden descendeert, sal dien lanck liggen, ist dat het ten gronde gaet, dat is die dood voorseker. ('t Daghet in den Oosten, VIII (1892), 77).

37. In alle tijden hebben de mensen gepoogd middelen uit te denken om te weten te komen welk het geslacht zal zijn van een kind vóór het geboren is. In Die Evangeliën van den Spinrocken wordt het volgende middel aangegeven:

Als een vrou kint draeght, en men weten wil of sy een soon of dochter draeght, soo sal men op haer hooft wat souts leggen als sij slaept, dat sy 't niet en weet, en den naem die sij 't eerste noemt, na dat sij ontsprinckt, ist een Man, soo sal 't een soon sijn.
(A. De Cock, o.c., p. 55).

Enkele andere middelen voor hetzelfde doel werden door W. De Vreese gedrukt: o.c., n^o 465, 466 en 467.

Hoe hoog zout in het volksgeloof geschat werd, blijkt uit de algemeen verspreide opvatting dat de heksen er een afschuw voor hadden. Het uitspreken van het woord zout op heksensabbats, stuurde de hele braspartij in het honderd (A. Wuttke, o.c., § 125). Als een jager zijn geweer laadde met zout in plaats van met

[p. 347]

buskruit, kon hij heksen treffen die de gedaante van katten, hazen, en dgl. hadden aangenomen. Ook werd zout tegen aangetoverde ziekten gebruikt: stuipen, bloedaandrang en venijn (F.M. Olbrechts, o.c., p. 128).

Over het gebruik voor hetzelfde doel van ‘marke’ d.i. ‘jouffrouwmerck of eppe’ (R. Dodoens) (Apium graveolens L.), hebben we niets kunnen ontdekken.

38. Deze tekst werd gedeeltelijk (tot ‘Amen’) in rijmvorm gedrukt door F.J. Mone, o.c., p. 337. Het leggen van drie kruisen op de spenen en drie op de grond wordt ook door A. De Cock, o.c., p. 282, vermeld. Het leggen van de kruisen op de grond is misschien als een overblijfsel te beschouwen van de heidense Moeder-Aarde-cultus.

39. Deze zeer korte tekst is in feite niets meer dan de titel van een zegening of van een recept tegen de buikloop en de geelzucht.

40. ‘Die goede sent Job’ die hier als ‘Präcedenzfall’ tegen de wormen aangehaald wordt, is de heilige man Job uit de Bijbel die met kwaadaardige zweren overdekt was welke aan de wormen werden toegeschreven. Voor een gedetailleerde bespreking van de Jobszegening verwijzen we naar aantekening n^o 12 en n^o 26. Zie ook n^o 69.

Het animistisch geloof dat in deze bezwering tegen de fijt tot uiting komt, was in de middeleeuwen algemeen verspreid. Zo schrijft R. Dodoens de fijt (panaritium) toe aan een vingerworm: ‘... 't ghesweer aende vingheren, den worm oft den vijt ghenoemt’ (o.c., p. 1322). Elders zegt hij het nog duidelijker: ‘den vijt oft fijt, dat is den worm aen de vingeren’ (o.c., p. 959). Zie ook M.A. Van Andel, o.c., pp. 30-32.

Ook het geloof aan drie soorten wormen (witte, zwarte en rode) blijkt een algemeen verspreide opvatting te zijn in de volksgeneeskunde. A. De Cock, o.c., p. 293, citeert de volgende tekst uit Beieren:

Wurm, stehe still, dieweil es ist Gottes Will, seiest du weiss, schwarz oder roth, so drück' ich dich mit meinem Daumen todt + + +

Deze formule moet driemaal herhaald worden: zoals bekend, zijn

[p. 348]

de getallen 3 en 9 (3 × 3) immers heilig en komen ze steeds weer voor in de magie.

Ter vergelijking kan ook het volgende formulier dienen:

Der Herr Jezus warne die Zahnwütigen, darin waren Würmer, 3 weisse, 3 schwarze, 3 rothe; er nam die andern 2 und schlug sie todt.
(G. Lammert, Volksmedizin und medizinischer Aberglaube in Bayern (Wurzburg, 1889), p. 263).

Het geloof aan negen wormen was blijkbaar algemeen, want ook ‘Anglo-Saxon medicine recognized the existence of nine ‘flying venoms’ (J. Evans, Magical Jewels of the Middle Ages and the Renaissance... (Oxford, 1922), p. 52). Wat hier ‘venom’ (Ndl. ‘venijn’) genoemd wordt, stemt in het volksgeloof overeen met ziektedemonen en wormen.

Vermelden we ten slotte dat F.J. Mone, o.c., p. 337, het eerste deel van n^o 40 (tot ‘Amen’) gedrukt heeft en daarbij tevens de aandacht vestigde op de rijmvorm waarin het geschreven is.

41. Een deel van deze tekst werd in rijmvorm gedrukt door F.J. Mone, o.c., p. 336. Voor een verwante formule tegen ‘brant’ zie n^o 25.

Tegen ‘verbrandheid’ deelt H. Stalpaert een zegening mee die qua inhoud en vorm grote gelijkenis vertoont met n^o 41:

Ons Heer kwam aldaar gegaan
en hij vond een kind in brande staan,
en hij nam het in zijn gebenedijde hand,
en hij bluste de maledijde brand
't En blaasde, noch 't en verzwoor niet medal
'k Hope dat in Gods name ook niet doen en zal.
(Toverije in 't Brugse Vrije (Brugge, 1950), p. 85).

Bijna woordelijk stemt hiermee ook het formulier overeen dat uit de nagelaten dokumentatie van F.M. Olbrechts werd meegedeeld in Volkskunde, LX (1959), 171, en de tekst in Biekorf, XXIV (1913), 208.

42. Onder ‘den verdighen [lichame]’ dient men ‘loslijvigheid, gemakkelijke stoelgang’ te verstaan (zie J. Munk, Een Vlaamsche Leringe van Orinen (Leiden, s.d.), p. 95, en het Mnl. Wdb. op ‘vaerdighen’).

[p. 349]

De magische invloed die aan het schrift werd toegekend wordt in deze tekst nog verhoogd door de geheimzinnigheid van de inhoud: ⊠ is het gewone alchemistische symbool voor mensis (maand) en voor sal gemmae (steenzout) (W. Schneider, Lexikon alchemistisch-pharmazeutischer Symbole (Weinheim, 1962), pp. 45 en 51); ‘parag’ is misschien de afkorting van paragrafum; ‘cp’ is de gewone afkorting voor caput of capitulum.

Een eigenaardig recept dat grote gelijkenis vertoont met ons n^o 42, voorkomende in een Frans Hs. uitgegeven door H. Coulon, o.c., n^o 53, laten we hier volgen, vertaald in hedendaags Frans:

Ecrivez ces lettres sur du parchemin en deux endroits et liez-les sur les deux cuisses de celui ou de celle qui aura une hémorragie, et le sang s'arrêtera: h, b, c, v, o, x, a, g. Et si vous voulez en faire l'épreuve, écrivez-les sur le couteau dont vous vous servirez pour tuer un porc; il n'en sortira pas de sang.

43. Zowel het Mnl. als het Latijns gedeelte van dit formulier heeft een corrupte plaats: ‘entrent hu hoeft van den sieken’: lees: ‘het hoeft...’; ‘adiunio’ staat wellicht voor ‘adiurio’.

‘Ysmael’ is de zoon van Abraham en de Egyptische slavin Hagar. De naam betekent in het Hebreeuws: God hoort. Gods engel Michaël kondigde aan Hagar de geboorte aan van een zoon die ze Ysmaël moest noemen, ‘quod audierit Dominus afflictionem tuam’ (Genesis, XVI, 11). Misschien kunnen we hierin een zeker verband zien met het gebruik van de naam in dit formulier.

Een bezwering die bijna woordelijk met n^o 43 overeenstemt, komt voor in een Middelengels Hs. uit de XIV^e E.:

+ Ysmael + ysmael + adjuro vos per angelum ut soporetetur iste Homo. Ley thys lef under hys head that he wote not there of and let him ete Letuse oft and drink Ip'e seed small grounde in a motter and temper yt with ale.
(C.J.S. Thompson, Magic and Healing (London, [1947]), p. 81).

Het gebruik van laurierbladeren om te slapen wordt nog in de XVII^e E. vermeld: zo schrijft J. Van Beverwyck, o.c., p. 46, dat sommigen beweren ‘dat de Laurierbladeren, 's nachts onder

[p. 350]

het hoofdkussen gelyt, waerachtige droomen veroorzaken’.

44. Deze tekst werd uitgegeven door P. De Keyser, Is. Teirlinck Album, p. 262. R. Dodoens, o.c., p. 33, vermeldt het gebruik van agremonie of leverkruid niet als slaapverwekkend middel. Ook Is. Teirlinck, o.c., p. 91, weet alleen mee te delen dat de plant samen met verbena en gentiane, op Goede Vrijdag uitgegraven zonder daarbij een ijzeren werktuig te gebruiken, een krachtig middel is om ‘minne’ van vrouwen te verwerven. A.E. Schönbach, o.c., 148, deelt verder nog mee dat zich te Heidelberg in het XV^e eeuwse Hs. Palat. Germ. 575, fol. 115^r, een bezwering van agremonia bevindt met allerlei onderrichtingen die bij het uitgraven dienen in acht genomen te worden.

45. De Medicina de Quadrupedibus van Sextus Placitus Papyriensis vermeldt een twaalftal ‘recepten’ waarbij delen van de haas gebruikt worden, maar geen enkel ‘om te slaepen’ (zie de uitgave van dit werk in E. Howald en H.E. Sigerist, Corpus Medicorum Latinorum (Leipzig, 1927) vol. IV). Bij W. De Vreese, o.c., treft men een recept aan waarbij aan de gal van de haas slaapwekkende eigenschappen worden toegeschreven (zie verder n^o 52); de ‘leuere van den hase’ wordt echter niet vermeld.

Azijn in de mond gieten (of in het oor) komt wel meer voor als middel om een slapende te wekken. Dit gebruik gaat misschien terug op een animistische opvatting; het scherpe, bijtende effect moet de slaapdemon verdrijven. Cfr. G. Storms, o.c., p. 70.

46. Een ‘groet toy[r]noyse ghewichte’ is het gewicht van het muntstuk dat een ‘groot tornoyse’ genoemd werd naar de stad Tours waar het in 1104 voor het eerst geslagen werd.

De slaapdrank die hier wordt aanbevolen, bestaat uit drie ingrediënten: ‘wit macopisaet’, ‘caenpsaet’ en ‘belsaet’. ‘Wit macopisaet’ of ‘maencopynzaet’ is het zaad van de papaver (Papaver Somniferum L.). In de Herbarius uit Hs. 15624-41 van de Kon. Bibl. te Brussel, leest men:

Papaver dats oele of olycruut... Ende papaver ende mancopyn siin al eens. Ende dit saet es van .2. manieren wit ende bruun.
(E. Van Leersum, De ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman (Leiden, [1912]), p. 259).

[p. 351]

Over het gebruik van dit zaad vinden we verder in dezelfde Herbarius:

Als men iemenne wille doen slapen, so sal men wit mancopyn pulueren ende temperent met wyfs melke ende met wit van een eye (fol. 102^r).

Hiermee kan men ook het bijna woordelijk overeenstemmend recept vergelijken dat door W. De Vreese, o.c., als n^o 577 werd gedrukt.

Het ‘caenpsaet’ (canep, kennip) is het kemp- of hennepzaad (Cannabis Sativa L.). R. Dodoens, o.c., p. 856, zegt over dit zaad:

Het verwaermt seer veel: daarom een weynigsken te veel daervan genoten, klimt naar 't hooft / ende seyndt veele heete ende specerijachtige dompen ende wasdommen nae bovenwaerts; ende pleeght soo dickwyls eenige pyne ende swaerigheydt in 't hooft te verwecken.

Het derde zaad, ‘belsaet’ of zaad van ‘billencruut’ is het zaad van het bilsenkruid (Hyoscyamus Niger L.). Volgens R. Dodoens, o.c., p. 738, verwekt het lust tot slapen:

Het saedt wordt dickwijls oock alleen ghebruyckt: ende wordt ghemenght by meest alle die dinghen die bereydt worden om de smerten te versoeten.

O.v. Hovorka en A. Kronfeld, o.c., I, p. 69, delen over dit zaad mee:

Der Samen und das Extrakt des Bilsenkrautes finden als beruhigende und schlafbringende Mittel Anwendung.

Een slaapmiddel waarin dit zaad eveneens als een ingrediënt voorkomt, treffen we ook aan bij W. De Vreese, o.c., n^o 511.

47. Het woord ‘morcele’ is een vervorming van het Franse ‘morelle’ of van het Latijnse strigio morella. Bedoeld is het kruid zwarte nachtschade (Solanum Nigrum L.), dat R. Dodoens, o.c., p. 742, beschrijft als hebbende een ‘rechtopstaende steel, anderhalven voet langh, in verscheyden sijdtacken verdeylt’. Dit komt overeen met de passage ‘het staect ghelyc eenen boeme’ uit de tekst. R. Dodoens vermeldt het kruid niet als een slaap-

[p. 352]

wekkend middel maar W. De Vreese, o.c., vermeldt onder n^o 513 het gebruik van ‘tsaet van morellen’ om te ‘doen doelen ende worden al dul’; een echo van deze werking van nachtschade vinden we wellicht in ‘hi soude slapen ende sins al vergeten’.

49. Maagdenwas is de stof die aan de ingang van de bijenkorf gevonden wordt. Het lijkt waarschijnlijk dat het de bedoeling was de kaars die ervan gemaakt werd te doen branden (zie ook n^o 53). Het geloof dat een brandende, uit speciale ingrediënten samengestelde kaars - dikwijls met mensenbloed bereid - vast doet slapen, komt ook in Duitsland voor waar het een ‘Diebeslicht’ genoemd werd omdat men geloofde dat daardoor ‘die Diebe ruhig stehlen können’ (O.v. Hovorka en A. Kronfeld, o.c., I, p. 277). Het woord ‘assexueti’ is wellicht als asservati te verstaan en ‘suūt’ als fuerint.

50. Deze tekst werd gedrukt door S. Axters, o.c., II, p. 425. Zijn lezing: ‘... schrijft in: Apertijf...’ waarbij het laatste woord als een magisch woord beschouwd wordt, is wellicht het gevolg van een lacune in het Mnl. Wdb. waar dit woord niet voorkomt, althans niet op de alfabetisch juiste plaats. Bij ‘abortijf’ wordt het echter wel als een variant opgegeven met de verklaring: 1) Misgeboorte; 2) een soort perkament. Het lijdt geen twijfel dat ‘apertijf’ in n^o 50 een soort perkament betekent. Men vergelijke ook met n^o 63 waar eveneens woorden op ‘perkament’ geschreven dienen te worden.

51. In deze tekst wordt er - zoals dat ook het geval is in n^o 53 en 57 - een verband gelegd tussen een vledermuis en de slaap. Nergens anders hebben we een dergelijk verband vermeld gevonden. Het is waarschijnlijk dat dit gebruik op sympathie berust: zoals een vledermuis zeer vast slaapt (overdag), zo zal ook de persoon dat doen wanneer hij met dit diertje in contact gebracht wordt.

52. Volgens L.A.J.W. Baron Sloet, De Dieren in het Germaansche Volksgeloof en Volksgebruik (Den Haag, 1887), p. 107, werd reeds in de oudheid de haas met slapen in verband gebracht: ‘De Romeinen kenden aan het eten van Hazenvleesch byzondere

[p. 353]

gevolgen toe. Cato verzekert dat het slaap verwekt...’ Het volgende recept komt zeer goed met n^o 52 overeen:

Men doet .1. mensche slapen: nem de galle van den hase, ende ghevetse in biere of in mede te drinkene: hi sal slapen. ende alsi wille ontwaken, soe neemt aysiil ende ghietet hem in de neseghate of in doere: hi sal ontwaken.
(W. De Vreese, o.c., n^o 510).

54. Deze tekst werd uitgegeven door P. De Keyser, Is. Teirlinck Album, p. 262, met een aantekening waarnaar we hier verwijzen. Alsem (Artemisia Absinthium L.) is een bekend toverkruid, waarvan de eigenschappen verwant zijn met die van de bijvoet (Artemisia vulgaris L.): kousebanden van alsem die tussen twee riemen van hazevel genaaid werd, maakten de drager onvermoeibaar bij het gaan (Is. Teirlinck, Flor. Mag., pp. 235-236).

55. Papaverzaad of ‘huelzaet’ (Papaver Somniferum L.) is een overbekend middel om slaap te verwekken. Tot in de XIX^e E. werd in het Vlaamse land door vrouwen uit de volksklasse heulzaad gebruikt om kleine kinderen te doen slapen. Het ‘roeswater’ komt ook dikwijls in recepten voor: b.v.W. De Vreese o.c., n^o 242: ‘...ende als men daer mede wille werken, so salment temperen met rosewater ende netten eene sponse daer in...’. In verband met heulzaad delen O.v. Hovorka en A. Kronfeld, o.c., I, pp. 363-364, nog het volgende mee: ‘Er lindert aber auch Kopfschmerzen, wenn er mit Rosenöl aufgesprengt wird’.

Zie ook n^o 46.

56. Dit tovermiddel berust op sympathie: zoals de tand levenloos is, zo zal ook de mens die hem onder het hoofd legt, als ‘dood’ blijven liggen tot de tand uit zijn nabijheid verwijderd wordt.

58. Het mag eigenaardig genoemd worden dat in een verzameling magische of geneeskundige recepten, die naar hedendaagse opvattingen ongewoon aandoen, plots een recept aan te treffen is dat ons zeer ‘nuchter’ en praktisch voorkomt. Wat hier ‘om te rusten ende slaepen’ aanbevolen wordt, komt erop neer naar

[p. 354]

een ‘speseri’ d.i. een drogerij of apotheek te gaan, er een slaappil te kopen en ze 's avonds in te nemen!

Er bestond in de middeleeuwen - volgens het Antidotarium Nicolai - een ‘suker rosaet’ en een ‘suker vyolaet’: suiker gestampt met rozen- of viooltjesblaadjes (W.S. Van den Berg, o.c., p. 269). Het ‘zuker om te slapen’ was dus wellicht een slaappil, bereid op basis van suiker en het een of ander slaapverwekkend middel, in de aard van die in n^o 46 of 47 genoemd.

59. P. De Keyser, die deze tekst uitgaf in het Is. Teirlinck Album, p. 264, deelt mee dat het Cruydt-Boeck (p. 1130) niets bevat dat betrekking zou kunnen hebben op het hier meegedeelde ‘exprament’.

De distel is een duivelsplant; de soorten in Vlaanderen het meest verspreid, zijn: Carduus Crispus L., C. Nutans L., Cirsium Arvense L., C. Lanceolata L. en C. Palustra L. Er zijn echter ook andere plantengeslachten die voor het volk ‘distels’ zijn: b.v. de schermbloemigen Carlina, Centaurea, Onopordon, Silybum en Sonchus (Is. Teirlinck, Flor. Diabolica (Antwerpen, s.d.), p. 233). De ‘onser vrauwen destel’ is een schermbloemige (Silybum marianum G.).

De eerste zin van de tekst, waarin het doel van het ‘exprament’ aangegeven wordt, is bij een eerste lezing niet zeer duidelijk. Het lijkt ons waarschijnlijk dat de betekenis als volgt kan omschreven worden: om een proef te doen waardoor de zin voor of het bewustzijn van welvoeglijkheid wordt ontnomen, zodanig dat een mens zijn kleren gaat uittrekken.

In een nauwelijks enkele blaadjes tellend boekje, getiteld Nieuw Boek der ware Geheimen of Wetenschappen (Gent, s.d.), komt het volgende middel voor dat ogenschijnlijk enige verwantschap vertoont met n^o 59:

Om iemand zig te doen ontkleeden alwaer het dat er 1000 menschen bij waren.
Neemt pluimaluin, en strooit dat iemand die gij een pert wilt spelen, stil achter in den hals.

60. Deze tekst werd door P. De Keyser uitgegeven in het Is. Teirlinck Album, pp. 263-264, met een aantekening waarin de naam celadonia voor stinkende gouwe (Chelidonium majus L.) verklaard wordt volgens R. Dodoens, o.c., p. 62, en waarnaar we hier dan ook verwijzen.

[p. 355]

Voegen we hier alleen nog aan toe dat het gebruik van deze toverplant, die ook schelwortel genoemd wordt, tegen vijanden en als middel ter voorspelling van leven en dood, reeds voorkomt in een werkje toegeschreven aan Albertus Magnus (1193-1280), wiens kundigheden voor zijn tijd zo groot en ongewoon waren dat hij door sommigen dan ook als een tovenaar beschouwd werd, die bij het uitvoeren van zijn bovennatuurlijke kunsten op toverplanten een beroep deed. In dit boekje, Dat Boeck der Secreten Alberti Magni (Leiden, 1551(?)), sig. A V) lezen we over celadonia:

So wie dit cruyt metten herte van eenen Mol ouer hem draecht / hi verwint alle zijn vianden / Ende het verdrijft alle twist ende ghescil / Ende die dat voorschreuen cruyt leyde opt hooft van eenen siecken / ist dat hi moet steruen / hi sal terstont singhen met luyder stemmen / ende ist so niet so sal hi crijten.

Deze tekst komt bijna woordelijk overeen met n^o 60.

Een uitvoerige studie werd aan de schelwortel gewijd door Chr. Stapelkamp, ‘De Chelidonium Maius in de Volksgeneeskunde’, Volkskunde, XLIV (1940-41), 81 e.v. en 171 e.v.

61. Om een hond het blaffen te beletten wordt hier een middel meegedeeld, waarvoor we geen enkele parallel hebben gevonden. In de Zak der Konsten wordt het volgende daartoe aangegeven:

Om te maken, dat de honden op u niet en blaffen. Draagt over u het kruid en de wortel serpencie of adder-kruid.
(L.Ph.C. Van den Bergh, o.c., p. 327).

Het beoogde effect is weliswaar hetzelfde maar dat is dan ook het enige punt van overeenkomst met n^o 61. Hetzelfde kan gezegd worden van het volgende middel dat voorkomt in een Hs. der XIII^e E. dat te München bewaard wordt (Codex germ. 92) en dat we hier uit het Middelduits vertalen:

Wie wil maken dat hem de honden niet aanblaffen, die drage in de ene hand de staart (of penis) van de wezel en in de andere het haar van een haas, of hij hebbe het hart van een hond bij zich en drage een hondstong onder de grote tenen.
(F. Pfeiffer, ‘Zwei deutsche Arzneibücher aus dem 12.

[p. 356]

und 13. Jahrhundert’, Sitzungsberichte der Akad. der Wissenschaften, (Wien), Philos. Hist. Classe, XLII (1863), 148).

62. Deze tekst werd gedrukt door J. Verdam, o.c., 46. Hij leest echter ten onrechte ‘onghereet’ voor ‘ongheret’, ‘portarum tuarum’ voor Hs. ‘portax tuax’, ‘jure’ voor ‘in te’ en ‘wijsent’ voor ‘wiisent’. De lezing ‘portarum tuarum’ is wellicht te verklaren door J. Verdams verwijzing naar Ps. CXLVII, 13: ‘quoniam confortavit seras portarum tuarum: benedixit filiis tuis in te’. Dit psalmvers is ongetwijfeld de oorspronkelijke vorm van de Latijnse tekst, waarvan echter slechts een corrupte versie bewaard bleef. De vormen op x komen in bezweringsformules zeer dikwijls voor: b.v. ‘+ Deus + Meus + Max + Pax + Virax: deze woorden zal men schrijven op een stuk kaas en dit laten eten door diemand die men van diefstal verdenkt’ (K. Bartsch, o.c., II, p. 331), of ‘Wilt gij de tandzweer vlug genezen, schrijf op de wang die pijn doet deze woorden: Rex. pax. nax. in cristo filio, zo gaat het hem beter’ (vertaald uit het Middelduits: F. Pfeiffer, o.c., 139).

63. Voor het gebruik van valeriaan als een middel ‘om te maken minne’, zie n^o 64, 65 en 75.

De Sator-formule is van christelijke oorsprong. Ze komt reeds voor op een opschrift in een kerk die in het jaar 79 te Pompeï vernield werd. De magische kracht van de formule ligt in het feit dat de vijf woorden waaruit ze bestaat, onder elkaar geschreven, van links naar rechts en omgekeerd, en ook van boven naar onder en omgekeerd, gelezen kunnen worden en daarbij steeds dezelfde vijf woorden vormen:



Deze schikking wordt trouwens ook in onze tekst door het erop volgende teken ⊞ aangegeven. G. Storms, o.c., p. 281, is van mening dat deze formule gebaseerd is op de letters van het PATER NOSTER met daarbij tweemaal de letters A en O, de

[p. 357]

symbolen voor God: alpha en omega. Hij verklaart de betekenis als volgt: de zaaier zal het werk van zijn handen behouden, d.w.z. God als Schepper, zal alles beschermen en leiden.

Verscheidene andere geleerden hebben eveneens gepoogd een verklaring voor de formule te vinden. Volgens P. Franco is ze anagrammatisch te lezen en betekent: Pater oro te pereat satan roso. Door W. Kolbe wordt ze als een Latijnse spreuk verklaard, die een Benediktijnerregel blijkt te zijn: SAT ORARE POTEN (ter) ET OPERA(re) R(ati)O (of R(eligi)O) T(u)A S(it), d.w.z. veel bidden en krachtig arbeiden zij uw levenswijze (of godsdienst). Voor deze en andere verklaringen, zie O.v. Hovorka en A. Kronfeld, o.c., I, pp. 25-26. De volledigste studie van de formule is H. Fuchs, ‘Die Herkunft der Satorformel’, Schweizerisches Archiv f. Volkskunde, XLVII (1951), 28-54. Volgens deze auteur is het Sator-vierkant rond het einde van de eerste eeuw v.C. bij de Joodse diaspora in het Latijnse Westen ontstaan in omstandigheden die duister zijn, en verbreidde het zich zeer vlug onder de christenen zodat de herinnering aan de oorsprong even vlug verloren ging. Zie K.C. Peeters, ‘Arepo in de Sator-Formule’, Volkskunde, LIX (1958), 213-214. Verwijzen we ten slotte ook naar een bijdrage van R. Foncke die aan hetzelfde onderwerp gewijd is: ‘Nog 't een en ander over de 'Sator arepo' toverspreuk’, VMKVA (1957), 229-238.

De Sator-formule is in middeleeuwse handschriften zeer verspreid. Toch schijnt het gebruik van de formule ‘om te makene minne’ wel uitzonderlijk; misschien is het mogelijk een verband te leggen tussen sator (de zaaier) en mannelijk zaad.

64. Deze tekst werd uitgegeven door P. De Keyser, Is. Teirlinck Album, pp. 262-263, met een aantekening waarnaar we hier verwijzen.

Amantilla is een synoniem van valeriaan (Valeriana Officinalis L.), door R. Dodoens, o.c., p. 568, vermeld het gebruik van deze plant om vechtenden terug tot rust te brengen, wordt door Is. Teirlinck, o.c., p. 74, aangehaald naar Albertus Magnus: Dat Boeck der Secreten... Zie ook n^o 45, 46 en 53.

A.E. Schönbach, o.c., 148, wijst op een handschrift dat nu te Heidelberg bewaard wordt (Palat. Germ. 213) waarin op fol. 132^v een bezwering voorkomt van valeriaan, met allerlei aanwijzingen die bij het uitgraven moeten in acht genomen worden.

[p. 358]

65. Het werkwoord ‘anteien’, d.i. toezeggen, toestaan (zie Mnl. Wdb. s.v. antiën) krijgt dadelijk een erotische betekenis als we lezen wat in de oude kruidboeken over valeriaan gezegd wordt. Zo vermeldt J. Van Ravelingens Bijvoeghsel bij R. Dodoens, o.c., p. 568, de volgende bijzonderheden:

De ongheluckighe ende onsalighe vryers ende vrysters ghebruycken de valeriane in haer minne-drancken; ende tot dien eynde plucken sy die in 't breken van de Mane / als sy in het teken van de Stier is.

M. De Lobel, o.c., p. 872, had reeds op dit bijgeloof de aandacht gevestigd:

Men meent datse tot liefde ende vryagie verweckt ghepluckt zijnde int breken vander maene, als het teken in Tauro is.

Zie ook n^o 64 en 75.

66. De inhoud van deze tekst vertoont geen sporen van christelijke invloed. De liefdegodin Venus wordt bezworen door de driemaal herhaalde zinsnede: ‘dattu hebs in di’ en door het inroepen van de ‘Präcedenzfall’ van Pyramus en Thisbe, de helden uit een reeds bij Ovidius voorkomend verhaal van gestadige maar ongelukkige liefde. In de Mnl. literatuur bleef het verhaal als sproke bewaard (Belgisch Museum, X (1846), 89-98, en, vergeestelijkt, in ten minste twee toneelstukken (zie J. Van Mierlo, Beknopte Gesch. van de Oud- en Mnl. Letterk. (Antwerpen, 1954), p. 202).

De ‘princen van der minne’ ‘ascorot’ en ‘balerlius’, zijn wellicht de heidense goden Astarte en Baal. Astarte of Astorot is de Syrische godin, wellicht identisch met Semele, de Griekse godin, en de godin Astaroth van de Hebreeërs. Ze was de maangodin of de godin der hemelen en werd ook vereerd als godin van de liefde en de vruchtbaarheid. Haar cultus werd gekarakteriseerd door sensualiteit en wulpsheid en haar tempels waren huizen van ontucht. Astorot was ook een van de namen die aan de planeet Venus gegeven werden. Deze godin wordt steeds samen vermeld met Baal, Bel of Belas, de vruchtbaarheidsgod, vooral bij de Feniciërs. Baal werd beschouwd als de echtgenoot van Astorot. Tot zijn cultus behoorden mensenoffers en prostitutie. Baal

[p. 359]

Peor was de Baal van de prostitutie en jongelui van lichte zeden waren in alle tempels aan zijn dienst gewijd.

67. Dit recept is onvolledig bewaard gebleven. De ‘lapis carminaris’ is misschien te lezen als lapis calaminaris, de calemijnsteen of galmeisteen, een bruinwit gesteente dat samengesteld is uit zinkcarbonaat en ongelijke hoeveelheden zinksilicaat.

69. Deze tekst werd uitgegeven door P. De Keyser, Volkskunde, 135-139. F.J. Mone, o.c., pp. 334-335, had er reeds enkele berijmde gedeelten uit gedrukt.

Een bezweringsformulier van een vergelijkbare uitvoerigheid troffen we alleen aan in K.D.C., ‘Bezweringsformulier’, Volkskunde, XLVI (1944), 345 e.v. en in M., ‘Bezweringsformulen tegen tooverij’, Ons Volksleven, IV (1892), 73 e.v. Deze beide formules vertonen eveneens een opeenstapeling van gehele of gedeeltelijke zegeningen die ook elk afzonderlijk voorkomen.

De bezwering heeft ogenschijnlijk tot doel verscheidene ziekten te bezweren, alhoewel het opvallend is dat de festelle bij het begin (1^e alinea), in het midden (al. 10) en op het einde van het formulier voorkomt; vooral deze laatste vermelding: ‘Ende den eersten dach dat men den festel slaet...’ wekt sterk de indruk dat de ganse bezwering in de eerste plaats tegen de fistel gericht is. Misschien zijn de andere ziekten te beschouwen als synoniemen of ten minste verwante verschijnselen.

Voor de wormzegening: ‘Van sente loye die wormen waren .ix. ...’ die voorkomt in al. 3 en 17, verwijzen we naar n^o 26 en 40.

De Jobszegening komt driemaal voor (al. 4, 11 en 18) in een min of meer gebrekkige vorm. Hiervoor verwijzen we naar n^o 12, 25 en 41.

Bij al. 11 waar we de ‘Begegnungstyp’ van de Jobszegening aantreffen willen we toch de aandacht vestigen op een deel van een Duitse formule:

Geh hin in jenes Tal,
da steht ein Brunnen,
nimm Wasser in deinem Mund
und spuck es wieder auf den Grund,
so wird deine Zunge und dein Mund wieder gesund.
(I. Hampp, o.c., pp. 189-190).

[p. 360]

Opvallend hier zijn de rijmwoorden op het einde van deze passage. In het Nederlands vertaald zouden ze luiden: mond - grond - gezond. Nu lijkt het niet onmogelijk dat de rijmwoorden uit al. 11: ‘ghesont - ghewont - ghesont’ een corrupte overlevering zouden zijn van de woorden uit de Duitse formule. Het laatste woord ‘ghesont’ zou in deze veronderstelling dan juist overgeleverd zijn, de andere niet.

In al. 6 die in zijn monotone opsomming sterk aan een litanie herinnert, worden een hele reeks heiligen aangeroepen, die allen op verscheidene plaatsen in het Vlaamse land nog heden ten dage tegen verscheidene kwalen vereerd worden. Aan G. Celis, Volkskundige Kalender voor het Vlaamsche Land (Gent, 1923) passim, ontlenen we de volgende gegevens:

-	‘sente anthonis’: de H. Antonius, de zeer populaire heilige, wordt in Vlaanderen vereerd te Sint-Antonius-Brecht tegen het Sint-Antoniusvuur, te Brugge en te Borsbeke tegen de nagelgaten, te Herdersem, te Grimmingen en te Merchtem tegen verschillende besmettelijke ziekten.
-	‘sente kerstoffels’: de H. Christoffel wordt vereerd te Leuven en te Moorslede tegen het ‘krijsen’ der kinderen, te Pollare tegen tand- en hoofdpijn en tegen de schielijke dood.
-	‘sente loye’: de H. Eligius, de patroon van de smeden, wordt vooral vereerd als beschermer van de paarden en van het vee in het algemeen. Hij wordt aangeroepen te Beuken, Burst, Herdersem, Grimmingen, Kanegem, Tielrode, Vosselare en ook te Brugge, Gent en te Mechelen.
-	‘sente ianne’: wellicht is hier de H. Johannes de Doper bedoeld, die aangeroepen wordt tegen de hoofdpijn en het ‘krijsen’ van de kinderen o.a. te Anzegem, Gent, Kachtem, Ouwegem en in verscheidene gemeenten die in hun naam de heilige vermelden: Sint-Jans-Hemelveerdegem (tegen de hoofdpijn, krampen en stuipen), te Sint-Jan-in-Eremo, Sint-Jans-Molenbeek, enz.
-	‘sente cornelis’: de H. Cornelius wordt vooral vereerd in het Land van Aalst, o.a. te Aalst, Serskamp, Denderbelle, Schellebelle, Moerbeke en Ninove, tegen de stuipen van de kinderen. In verband met de verering op laatstgenoemde plaats, wijzen we even op het Liber Miraculorum Sancti Cornelii Ninivensis, een Latijns Hs. daterend uit de XII^e E.,

[p. 361]

	waarin door een XV^e-eeuwse hand een Mnl. passage werd toegevoegd, die een uitvoerige reeks hygiënische voorschriften bevat: Soe wat menschen die besmet zijn met sente Cornelis siecte ... sij en moghen nemmermeer hooft vleesch eten noch vischen die men vilt, als palinghen, alen, luwen, lompen, of derghelycke ... Ende deerste iaer nae dat sij siec hebben gheweest, moeten sy hem wachten tetene verken vleesch ende zueghen vleesch ende overiaerich vleesch, tensy wel ghesouten. Sij en moghen dat eerste iaer niet eten van voghelen die zwemmen, als zwanen, gansen, eeynden of van ghelyken. Sy en moghen gheen soete melc eten noch drinken, sy en waere ghesooden; noch gheenderande rou spyse eten, als appellen, perren, prumen, kersen, kricken of van ghelycke fruyte, noch platte case noch wey drinken noch seem, looc, eyuun, nieubacken broot, pepere, pareije, bieslooc, auerone, nepte, alsenne, ruyte eten noch rieken. Sy en moghen gheen versch bier drinken noch moost, hy en ware wel gheclaert, noch gheenderande wijner, ... noch gheenderande suyckere, noch erweten uten hauwen openen uten scalen. Ende sy moeten hem wachten van over eten ende drinken... (W.W. Rockwell, Liber Miraculorum Sancti Cornelii Ninivensis (Göttingen, 1925), p. 70). Te Mechelen werd deze heilige vroeger vereerd tegen de vallende ziekte (cfr. R. Foncke, Losse Blaadjes (Mechelen, 1929), pp. 61-63).
-	‘sente vincensis’: de H. Vincentius wordt vooral vereerd tegen de ingewandsziekten en tegen de koorts. Te Eeklo tegen koorts en oogziekten en te Marke tegen de maagziekten.
-	‘sente lauwereins’: de H. Laurentius wordt vooral tegen brand aangeroepen, te Klerken en te Hove.
-	‘sente quintin’: de H. Quintinus wordt te Brugge en te Kortrijk vereerd tegen de maagpijn en het water, te Hees tegen jicht, hoofdpijn en waterzucht, te Impde bij Wolvertem tegen flerecijn, enz.
-	‘sente quellin’: de H. Servulus (Kweldrijk) wordt vooral in West-Vlaanderen vereerd, o.a. te Brugge (Begijnhof) en te Wervik tegen de ‘koek’ of het hertegespan.

[p. 362]

-	‘sente ledenaert’: de H. Leonardus wordt vereerd te Huizingen en te Zoutleeuw tegen lamheid, reumatiek en voor de vrouwen in barensnood. Te Aartselaar wordt de heilige aangeroepen tegen flerecijn, te Dudzele tegen lamheid en blindheid en te Sint-Lenaerts tegen onvruchtbaarheid, rachitisme (oude man) en veeziekten.
-	‘sente machhuut’: de H. Machutus, Marcoen of Marculfus, wordt vereerd te Eisden, te Erps (bij Leuven), te Dinant, te Graven (Grez-Doiceau, in Waals-Brabant), Wannegem-Lede, Wingene (bij Brugge), Wondelgem en Wulvertem. Deze heilige wordt aangeroepen tegen flerecijn en de ‘koeke’; te Zwijndrecht tegen lamheid, slappe leden en reumatiek. Soms ging de bedevaart gepaard met een dieetvoorschrift (zie verder).
-	‘sente corijn’: de H. Quirinus wordt als Sint-Corijn vereerd te Hooglede tegen halszweren, oorpijn en blaasziekten. Te Mechelen en vooral te Haacht bij Leuven, bestond er vroeger een echte volksdevotie voor deze heilige (R. Foncke, ‘Rondom de Verering van de H. Quirinus in onze gewesten ...’, Hand. Kon. Kring voor Oudheidk., Lett. en Kunst van Mechelen, LIV (1950), 59-80).
-	‘sente gleyn’: de H. Gislenus wordt te Brugge aangeroepen tegen de stuipen en de vallende ziekte, te Machelen tegen paardeziekten.
-	‘sente tsemoer’: de H. Maurus wordt aangeroepen te Batikhove tegen reumatiek en flerecijn, te Elsene tegen verlamming, te Holsbeek, Hamme-Mille en Grimde tegen de hoofdpijn.
-	‘sente lieuin’: de H. Livinus wordt vereerd te Gent en vooral te Sint-Lievens-Houtem en Sint-Lievens-Esse, tegen voet- en handkwalen.
-	‘sente macharis’: de H. Macharius wordt vereerd te Gent en in het Gentse, ook te Laarne en te Overboelare, tegen de pest en andere besmettelijke ziekten.
-	‘sente martin’: de H. Martinus wordt te Denderbelle aangeroepen tegen de koorts.
-	‘sente michiel’: de H. Michaël werd in de middeleeuwen aangeroepen tegen de pest en andere besmettelijke ziekten.
-	‘sente pietren’: de H. Petrus, samen met de H. Antonius een

[p. 363]

	van de populairste heiligen van het Vlaamse land, wordt te Sint-Pieters-Jette vereerd tegen de kinkhoest.
-	‘sente pauwelse’: de H. Paulus wordt te Opwijk aangeroepen tegen oogziekten, etterende wonden en tegen mieren, ratten en wormen op het land.
-	‘sente jacoppe’: de H. Jacobus (van Compostella) wordt te Aalst en te Kemzeke bijzonder vereerd. De naam van deze heilige staat in het Hs. met rood onderstreept, wat wijst op de bijzondere plaats die deze heilige in de rij inneemt.
-	‘sente daneele’: de heilige hier bedoeld is wellicht Daniël uit de leeuwenkuil. Over een bijzondere verering in Vlaanderen is ons niets bekend.
-	‘sente amante’: de H. Amandus wordt vooral in het Land van Aalst, langs de Dender vereerd. Te Grimbergen en te Strombeek wordt hij vereerd tegen rachitisme, te Hoeleden en te Stockroy tegen lamheid, te Leupegem tegen de wormen op het land en te Moortzele tegen oogziekten.
-	‘sente joos’: de H. Judocus werd vroeger aangeroepen tegen reisgevaren, onvruchtbaarheid en barensnood der vrouwen, vooral te Sint-Joost-ten-Noode.
-	‘sente joorisse’: de H. Joris wordt te Oorbeek aangeroepen tegen lichamelijke en zedelijke kwalen.
-	‘sente iobpe’: de H. man Job wordt algemeen aangeroepen tegen de zweren, in het bijzonder te Antwerpen, Astene, Herentals, Hingene en te Puivelde.

Alinea 7 is een Jordaanzegening met een vooropgeplaatst analogieverhaal. Zoals we bij n^o 6 zagen, ontstond deze zegening uit het Bijbels verhaal van het doopsel van Christus door Johannes, vermengd met het droogvoets doortrekken van de stroom onder de leiding van Josuë (Josuë III, 14-17). In bepaalde formulieren heeft zich echter ook nog een derde Bijbels gegeven met het bovenstaande vermengd, nl. het verhaal van de tocht van de Israëlieten door de Rode Zee, onder de leiding van Mozes.

I. Hampp, o.c., p. 168, neemt aan dat wanneer in een Jordaanzegening van een roede of een staf gesproken wordt - zoals dit ook in al. 7 het geval is - de gedachte aan het doortrekken van de Rode Zee daartoe aanleiding gegeven heeft, want de Heer droeg aan Mozes op zijn staf over de zee uit te steken.

In al. 9 worden verscheidene manieren genoemd waarop iemand kan betoverd worden. De ‘loes wint ende boes wint’

[p. 364]

worden ook nog in onze tijd verantwoordelijk geacht voor betovering. Zo vermeldt G. Hardy, ‘Op nen ouden Weg door Haspengouw’, Limburg, VI (1924) 265, een zegening voor het ‘opgelopen’ vee; na een reeks onzevaders en weesgegroeten zal men aldus zeggen:

Onzen heere wilt mijne beesten bewaren van den
kwaeden wind in de naam des Vaders, enz.

De berijmde alinea 13

Iesus christus was in erderike ghewont
Dat was in hemelrike cont,
enz.

is nauw verwant met de volgende Duitse formule uit een Hs. uit de XVI^e E.:

Vnser lieber herr Jhesus cristus wardt wundt.
Das ward in dem hiemell kundt.
Mit den hailigen fünff wunden gesegen ich die sechst.
Die wieder schwollen noch schwuren;
also müs die auch thun in dem namen ...
(I. Hampp, o.c., p. 209).

Uit de aanvang van al. 16: ‘Also ghewaerlike als ic mijn hant ter erde ghemoete’ en van al. 17: ‘Ick recke’, kunnen we vermoeden dat de bezweerder achtereenvolgens op de grond gaat liggen en daarna weer rechtstaat.

Wijzen we ten slotte nog op het dieet dat de zieke opgelegd wordt (al. 20 en 21). Bij sommige bedevaarten hoorden ook dergelijke gebruiken. Gabriel Celis, o.c., p. 172, vermeldt een dergelijk dieet bij de bedevaart naar Erps-Kwerps, waar men de H. Marcoen, Marculfus of ‘machhuut - zoals hij in onze tekst genoemd wordt -, ging vereren tegen kwaadaardige gezwellen, het Sint-Marcoen genoemd. De zieke bedevaarder moest zich onthouden van varkensvlees, duiven, ganzevlees, riviervis, uien, kolen, erwten en prei. Ook de negen dagen dat men het regime moet in acht nemen, is een bij bedevaarten wel meer voorkomende termijn.

Een goed gedokumenteerde bijdrage werd aan de ‘Gezondheidsvoorschriften onzer Bedevaarten’ gewijd door J. Pieters (Miscellanea J. Gessler (1948), pp. 999-1009). Hieruit blijkt dat

[p. 365]

op verscheidene plaatsen, zowel in Wallonië als in het Vlaamse landsgedeelte, eertijds aan de bedevaarder naast een religieuze oefening, ook een reeks diëtische en hygiënische voorschriften opgelegd werden. Deze voorschriften treft men vooral aan bij bedevaarten voor klierachtige gezwellen die in de volksmond bekend zijn als ‘het koningszeer’ of ‘Sint-Marcoen’, voor de vallende ziekte of voor de razernij. Zie ook hiervoor, bij ‘sente cornelis’.

Uit een oud bedevaartboekje deelt C.B. in ‘Volksremedie tegen de Sint-Markoen-Zweren’, Volkskunde, XXXIV (1929), 132-133, volgende bijzonderheden mee: in de streek van Dinant moest men tegen de Sint-Markoen-zweren een bedevaart ondernemen en gedurende de noveen die erop volgde, het volgende regime in acht nemen:

Les malades et affligés d'écrouelles doivent se garder de manger de l'ail, des oignons, choux, pois, poireaux, chair de boeuf, oiseons, pigeons, chèvres et canards, de toutes têtes de quelque animal qui ce soit, ni lentilles, anguilles, tanches, et tous poissons de limons, et s'en abstenir autant que possible après leur guérison ... Pendant la neuvaine la coutume ancienne est de n'user que du pain de froment sans levain, auquel on peut ajouter du sel et des oeufs. On peut aussi manger des oeufs, des poires cuites, ainsi que des fèves cuites avec de l'eau et du sel seulement.

Dit bezweringsformulier neemt in de verzameling een unieke plaats in, niet alleen door zijn uitgebreidheid, maar vooral door de haast fascinerende en obsederende aandrang die zich langs monotone opsomming en herhaling geleidelijk opdringt. Verscheidene woorden met duistere betekenis, als ‘adieruse, genereuse, horghelguse, dadric’ e.a. zijn bovendien, voor zover we weten, alleen uit deze tekst bekend. De handelingen die bij dit formulier verricht werden, en de zin van het met rood onderstrepen van bepaalde woorden - we denken in de eerste plaats aan ‘sente jacoppe’ - blijven geheimzinnig.

70. Deze tekst werd door P. De Keyser uitgegeven in het Is. Teirlinck Album, pp. 264-265. F.J. Mone. o.c., p. 335, had er reeds een kort uittreksel uit gedrukt.

[p. 366]

Met ‘gracieuse’ is wellicht de plant gratiola, genadekruid, bedoeld (Gratiola officinalis L.), een plant die in het volksgeloof algemeen beschouwd werd als een Gratie Gods (Gratia Dei), alhoewel het toch ook wel voorkomt dat men ze als een Herba diabolica beschouwde (Is. Teirlinck, Flor. Diab., p. 50).

De ceremonie die bij het plukken van gratiola in acht moet genomen worden, vinden we opgesomd in twee teksten die voorkomen in een Hs. uit de XIV^e E., de Codex Monacensis 7021; in de ene tekst, ‘après trois veniae (indulgences?),

on récite l'oraison dominicale. Dans l'autre, on fait le signe de la croix, en ajoutant ces paroles qui s'adressent à la plante: ‘Au nom du Père, je te cherche, au nom du Fils, je te trouve, au nom du Saint-Esprit je te cueille’; puis on récite l'Evangile selon saint Jean, cinq Pater, cinq Ave, le Credo ... (A. Delatte, o.c., pp. 85-86).

Een analoog voorschrift komt voor in de Codex Vindebonensis 93 uit de XI^e E. (fol. 107^v), maar hier vergenoegt men er zich mee het Sint-Jansevangelie op te zeggen vooraleer de plant geplukt wordt. Het lijdt geen twijfel dat deze gebeden onder invloed van het christendom de oude heidense vervangen hebben.

Het plukken van de plant door ‘eenen fijnen guldenen rinc’ is ofwel een verdere evolutie van de cirkel die in de oudheid rond de plant getrokken werd vooraleer ze uitgegraven of geplukt werd (zie aantekening n^o 21), ofwel een aanduiding dat men de plant met de ring moet uittrekken. Dit laatste gebruik komt eveneens voor in een tekst uit de Codex Vindebonensis 13647 (XV^e E., fol. 130^r), waar over het ijzerkruid gezegd wordt:

la verveine doit être arrachée à l'aide de
l'anneau d'argent avec lequel elle a été
touchée trois jours auparavant.
(A. Delatte, o.c., p. 104).

Ook het plukken door een waardig persoon (een ‘maegt’) is een gebruik dat tot de oudheid opklimt.

De gelijkenis tussen de naam van de plant (‘gracieuse’) en de eigenschap om ‘van allen lieden begrasijt’ te worden, doet vermoeden dat we hier een toepassing hebben van de signatuurleer. Dit is wellicht eveneens het geval voor de ‘guldenen rinc’ en

[p. 367]

het haar dat door wassing met het sap ‘alsoe scoene’ wordt ‘als oft fijn guldijn ware’. Dit vermoeden wordt gesteund door de volgende tekst:

Om langh leven te hebben
Drinckt des morgens een goeden dronck sap
van patientie met een deel goet der graciën Gods,
useert dat alle dagen, het sal seer goet zijn,
ende het is oock een seer kostelycke medicyne
voor kijven, vechten en doodslaan.
(G.D.J. Schotel, Vaderlandsche Volksboeken (Haarlem, 1873), I, p. 165).

De laatste alinea van n^o 70 is een recept waarbij een ‘vierendeel’ wijn samen met het sap van de plant zolang moet gekookt worden tot er maar een ‘pinte’ vocht overblijft.

71. Het is niet met zekerheid vast te stellen welk kruid hier bedoeld wordt. Volgens R. Dodoens worden twee kruiden met de naam ‘Palma christi’ aangeduid, zoals blijkt uit de volgende passage:

De gheslachten van Standel-cruydt met dry klootkens worden van sommighe Palma Christi gheheeten / ende daer voor ghebruyckt want sy zyn min sapachtigh van aerd / ende droogher dan d'ander / ende seer afvaghende ... ende hebben sodanighe krachten als de jonghe oft nieuwe Medicijns de Palma Christi toeschrijven / maar niet de oprechte Palma Christi oft Ricinus, die seer sterck purgerende is (o.c., pp. 279-280).

De ‘Palma christi’ uit de tekst is dus ofwel ricinuskruid (Ricinus Officinalis L.) of een bepaalde soort standelkruid die door R. Dodoens Orchis Serapias genoemd wordt. Over standelkruid zegt R. Dodoens:

indien iemandt door tooverijen (seggen de oude schrijvers) geen vrouwen en kan bekennen / soo salmen nemen het rechter kulleken... (o.c., p. 380).

Dit gebruik - gesteund op de signatuurleer - bewijst dat het kruid als anti-magisch beschouwd werd. Ook tegen de Kwade Hand werd het gebruikt (Is. Teirlinck, Fl. Mag., p. 357).

[p. 368]

De kracht om te doen ‘losen al dat quade vullenesse’ bezit ricinus- zowel als standelkruid; het eerstgenoemde echter in sterkere mate:

Dertigh saden oft korenkens... maken kamergangh / ende doen braecken / ende jaghen soo uyt den lyfve alle taeye koude fluymen / ende geele cholerijcke ende oock waterachtighe vochtigheden / de selve uyt het binnenste des lichaems ende verre gheleghen leden des inghewants nae hun treckende / ende daer nae uyt den lyfve drijvende.
(R. Dodoens, o.c., p. 597).

72. De plant ‘Papen cullen’ is wellicht te vereenzelvigen met kalfsvoet (Arum Maculatum L.). Volgens R. Dodoens, o.c., p. 530, heeft deze plant een openende en opwekkende kracht. Zo verhaalt hij hoe de beren en de wolven na hun winterslaap eerst kalfsvoet eten,

want den windachtighen aerd van dit gewas maeckt haer de darmen wijdt / ende opentse weer / soo dat sy wederom bequaem worden om de spyse daer nae te ontfanghen ende te behouden.

Van Ravelingens Bijvoeghsel voegt hier nog aan toe:

Als sommighe segghen... 't vaeght af / doorsnijdt / maeckt dun ende fijn / ende ontdoet / met eenighe verteerende / openende ende verweckende kracht daer op / de welcke seer blijckelijck is.

Volgens Dioskorides verwekt dit kruid, gedronken met wijn, lust tot bijslapen (O.v. Hovorka en A. Kronfeld, o.c., I, pp. 40-44).

73. Volgens O.v. Hovorka en A. Kronfeld, o.c., I, pp. 120-121, staat Verbena of ijzerkruid in speciale betrekking tot de planeet Venus, geeft grote liefdekracht en maakt bij allen bemind. Het wordt ook verondersteld alle geesten en toverijen te verjagen. ‘Einigen’, zeggen ze verder, ‘bestimmten zum Ausgraben den Maria-Himmelsfahrts-Tag, andere den St.-Johannis-Abend’, d.i. de dag vóór 24 juni. Tussen ‘middach ende noene’ in ons nummer, betekent tussen de middag van 23 juni en drie uur in de

[p. 369]

namiddag (zie Mnl. Wdb. s.v. noene). Aan wie zich met dit kruid bestreek kon niemand zijn liefde weigeren. Het was ook, ‘ein gut Kräutlein für unfriedsame Eheleute’.

Volgens A.M. Oomen, Het Plantenrijk, zijne Legenden, Poëzie en Symboliek (Antwerpen, 1885), p. 168, geeft men in Duitsland nog heden een krans van ijzerkruid aan jonggehuwden. Dit is wellicht een overblijfsel van het geloof dat deze plant liefde kan verwekken.

Een bezwering met allerlei onderrichtingen bij het uitgraven van de plant, wordt meegedeeld door E. Pfeiffer, o.c., 150-151:

Der die selben wurz graben wil, der sol si umberîzen mit golde unde mit silber unde sprech dar obe einen pater noster unde credo in deum unde sprech: ‘ich gebiute dir, edeliu wurz verbena, in nomine patris et filii et spiritus sancti unde bî den zwein unde sibenzech namen des almehtigen gotes unde bî den vier engelen Michahel, Gabriel, Raphahel, Antoniel, bî den vier ewangelisten Johanne, Matheo, Luca, Marco, daz dû neheime tugende in dirre erde verlazest, du ne sîst immer in mîner gewalt mit der chreft unde mit den tugenten unde dich got beschaffen hat unde gezieret, Amen’.

Diezelfde avond moet men goud en zilver naast de plant laten liggen tot 's anderendaags 's morgens, vóór de zon opgaat; dan graaft men ze uit zonder daarbij een ijzeren werktuig te gebruiken. Men wast de plant in wijn en laat ze wijden op Maria-Hemelvaartsdag.

Zie ook n^o 30.

74. Deze tekst werd door P. De Keyser uitgegeven, Is. Teirlinck Album, pp. 265-267. Aan zijn aantekening ontlenen we het volgende: misschien is er een verband te leggen tussen de bekende Longinuszegening om bloed te stelpen en het gebruik van de Lancia christi of speerkruid (Ophioglossum Vulgatum L.) in dit nummer. De Romeinse militair die de stervende Christus met een speer doorstak, droeg volgens de middeleeuwse legende de naam Longinus. Steeds volgens de legende werd hij daarop door het bloed van Christus van blindheid genezen. Van Ravelingen in zijn Bijvoeghsel op R. Dodoens, o.c., p. 202, vermeldt het gebruik

[p. 370]

van deze plant - die hij ook adderstong noemt - tegen oogziekten en toverij. Zie ook n^o 18.

In verband met dit kruid wijzen we verder nog op een door F.M. Olbrechts vermeld boekje: Een seer devoot en kragtig Boekxken genaemd Lancia christi..., dat een (fictieve?) kerkelijke approbatie draagt, gedateerd 1599, maar waarvan de oorspronkelijke druk nog niet teruggevonden werd (o.c., p. 170). Dit kleine boekje werd echter tot in de XIX^e E. steeds herdrukt en het is een van deze laatste drukken die gedeeltelijk heruitgegeven werd door A.L., ‘Een anti-tooverboekje uit 1599’, Limburg, XII (1930), 118 e.v. De krachtige eigenschappen van de zeldzame varensoort worden er als volgt beschreven:

1)	wie het kruid beziet wanneer hij nuchter is, kan die dag op generlei wijze door zijn vijand gedood worden.
2)	wie het op zich draagt ter ere van ‘God in Hemelrijk’, kan niet verbranden noch verdrinken; geen wapen kan hem kwetsen, hij kan niet in de gevangenis terecht komen of door ‘tentatie’ of onweer gedeerd worden.
3)	niemand kan boos worden op iemand die het bij zich heeft: hij moet door iedereen bemind worden. Het kruid verwekt vriendschap tussen man en vrouw ‘al weet geen van beiden dat zij het dragen’.
4)	het geneest hoofd- en tandpijn, maakt de ogen klaar, verjaagt alle kwade ‘corruptien, aposthumen en koortsen’.
5)	het is goed tegen elke betovering van mens en dier.

Het is opvallend dat de eigenschappen uit n^o 74 geheel overeenstemmen met de hierboven opgesomde. Alleen de christelijke invloed is blijkbaar met de tijd sterker geworden en ook enkele eigenschappen werden wellicht in latere tijd toegevoegd.

In hetzelfde boekje wordt ook een uitvoerig ceremonieel vermeld dat bij het plukken van de plant dient in acht genomen te worden. Ook hier is de christelijke invloed zeer sterk: 's morgens vroeg bidt men enkele gebeden, o.a. een onzevader, een weesgegroet en het credo. Daarna gaat men naar de plaats waar het kruid groeit en spreekt de plant aan als volgt:

O heylig kruyt Lancia Christi; ik bemaene ende bezweere u in den Naem des Vaders ende des Zoons ende des Heyligen Geest. Amen enz.

Na deze bezwering plukt men het kruid en legt het voor zich op de grond. Men knielt ervoor neer en zegt:

[p. 371]

per Nomen Dominijesu Christi et Virgo Maria noch bidde en bemaene ik deze Lancia Christi, bij der Maget Maria enz..

Nog steeds knielend neemt men de plant in de linker hand en zegt nog een gebed waarbij niet alleen de Vader, de Zoon en de Heilige Geest, maar ook Enoch, Elias, Sint-Jan Baptist, Zacharias, de profeet Daniël, Abraham, Isaak, de Drie Koningen en Maria gevraagd worden dit kruid te helpen ‘gebenedyden’.

Voor het voortleven van het geloof aan de toverkracht van deze plant tot op onze dagen, verwijzen we ten slotte nog naar de anekdote meegedeeld door A. De Cock, o.c., p. 27.

75. De krachten van valeriaan zoals ze in deze tekst opgesomd worden, kunnen we samenvatten als volgt: 1) een pleister gemaakt met het water van valeriaan en gelegd op de tegenovergestelde zijde van het ‘ghescut’, doet de wonde genezen; 2) de wortel van de plant op een vrouwenborst gelegd, doet de vrouw al haar ‘verholentede’ zeggen; 3) een man die met de wortel wordt aangeraakt, zal ‘hu doen al dat ghij hem bidden sout’; 4) wanneer twee mensen het kruid samen eten, zullen ze nooit meer scheiden, noch ruzie maken maar elkaar steeds beminnen.

De derde eigenschap vinden we ook terug in n^o 65; voor de vierde eigenschap verwijzen we naar n^o 64. Ook in Die Evangeliën van den Spinrocken vinden we deze eigenschap van de plant terug:

Om eendragt en vrede te maken tusschen man en vrouw. Geeft man en vrouw (die dikwyls oneenig zyn) alle beide te drinken uit een kroeze water, van een kruid, geheten Valeriane, en zij zullen vereenigen en vreedzaam leven, zoo lang als het duurt.
(L.Ph.C. Van den Bergh, o.c., p. 327, n^o 64).

Ook Albertus Magnus, in zijn Boeck der Secreten, vermeldt deze eigenschap van valeriaan of amantilla:

...ende als ghi die [d.i. de vechtenden] sussen wilt / gheeft haer te drincken tsap van Amantille / dat is Valeriane ende si sullen terstont vrede hebben met malcanderen.
(o.c., sig. A V).

Een uitvoerig bezweringsformulier van deze plant ‘om een persoon tsynen wille te gecrygen’ werd uitgegeven door G. De

[p. 372]

Marez, ‘Een Bezweringsformulier uit de XVI^e eeuw’, Brabantsche Folklore, V (1924), 151-154.

De eerste en de tweede eigenschap, die in n^o 75 aan de plant wordt toegeschreven, hebben we tevergeefs in andere bronnen gezocht. In de Zak der Konsten wordt het volgende middel aanbevolen om een vrouw haar ‘verholentede’ te doen bekend maken:

Neem het hart van een raaf en leg 't een vrouw op haar borsten, zij zal u antwoorden op al hetgeen dat gij haar vraagt.
(L.Ph.C. Van den Bergh, o.c., p. 328, n^o 79).

76. Voor ‘leuessche’, ook wel ‘lavetse’ genoemd (Levisticum Officinalis L.), heeft R. Dodoens, o.c., p. 50, de volgende toepasselijke passage:

Het saedt van lavetse heeft de selve kracht en de voorseyde ghebreken: bovendien doet het noch pissen / ende verweckt de maent-stonden / ende drijft af de te lange achterblyvende secondinen oft nae-geboorten: ende is seer nut tegen de worginge oft opstijginghe des Moeders.

In recepten tegen het water wordt deze plant dan ook dikwijls aangetroffen: M.A. Van Andel, o.c., p. 288: ‘Sie wirkt nierenreizend, harntreibend’.

[p. 373]

IV. Woordenlijst⁽¹⁾

A

Acorde (van - werden): overeenkomen 64; zie ook akorde

*Adieruse: woord met duistere betekenis. P. De Keyser, Volkskunde, 147: ‘misschien een verbastering van adenoma(?) d.i. een kankerachtig gezwel’ 69

Adonay: Hebreeuwse naam van de Godheid 9

Adriana (sente -): H. Adrianus 69

Aechte (sente -): H. Agatha 24

Aederen: aders 18

Aerme: armen 18

Aexter oeghen: eksterogen 16

Afleest, aflesen(e): verwijderen door het lezen van een bezweringsformulier 12, 13, 18, 25, 41

Agremonie: agremonie, een toverplant (Agremonia eupatoria L.), leverkruid 44

Akorde (van - sin, werden): overeenkomen 64; zie ook acorde

Alleenen (sente -): H. Helena; een volksetymologische verbastering van de naam, misschien te verklaren uit een woordspeling (zie J. Verdam, o.c., 41 nota) 33; zie ook heleenen

Als: hals 11; zie ook hals

Alsene: alsem, een geneeskrachtige plant (Artemisia absinthium L.) 54

Aluen (van sinen -): van zijnentwege 69

Amante (sente -): H. Amandus 69

Amantilla: valeriaan, een toverplant (Valeriana officinalis L.) 64, 65; zie ook valeriane

Anastacius (sente -): H. Anastasius, echtgenoot van de H. Helena 33

Ansicht: aangezicht 33

Anteien: toezeggen, toestaan 65

Anthonis (sente -): H. Antonius, de Eremiet 69

*Anwoerp: betovering die iemand ‘aangeworpen’ wordt (zie Mnl. Wdb. s.v. aenwerpen I, 2) 69; zie ook tverantwoerp

Appel: vrucht van de appelboom (Pirus malus L.) 9, 69; zie ook applen

*Apertijf: een soort perkament (zie Mnl. Wdb. s.v. abortijf) 50; zie ook parkement

Applen: vrucht van de appelboom 69; zie ook appel

Apostelen: twaalf discipelen van Christus 30

April: vierde maand van het jaar 71

Ascorot: Astorot, Astarte, godin der liefde en der vruchtbaarheid 66

Ate: spijs, voedsel, eten 45; zie ook etene en spise

Autaer: altaar 63

Avegheer: grote boor voor het maken van wijde gaten 21

Aue maria (- marie): het weesgegroet 29, 54.

Aysine: azijn 76; zie ook eysin en wijnaysin

(1) De woorden met een * gemerkt, ontbreken in het Mnl. Wdb. Wijzen wij er terloops op dat ook in de teksten die in de aantekeningen uit andere bronnen aangehaald worden, woorden voorkomen die eveneens bij Verdam, ontbreken: brandinne (aantek. n^o 19), cankerinne (id.), Serpencie (aantek. n^o 61), Suker vyolaet (aantek. n^o 58) en Zaenpot (aantek. n^o 20).

[p. 374]

B

Balerlius: Baal, Belas vruchtbaarheidsgod, vooral bij de Feniciërs 66

Banden: banden, boeien 38, 69, yserin - 70

Banne: plechtige formule met geijkte bewoordingen bij het bezweren van boze geesten, bezweringsformulier 26

Bassen: blaffen 61

Bate: baat, beterschap, genezing 69; zie ook boete

Bedde: bed 50

Bede: smeekbede 66

Been(e): 1) gebeente 16, 26, 40 2) lidmaat 18; zie ook: benen

Beenkijn: verkleinwoord van been, beentje 7

Beer: beer (Lat. ursus) of ook: mannelijk zwijn 49

*Begrasijt: bemind, in aanzien 70 (zie Mnl. Wdb. s.v. begracijt); zie ook gracieuse

Belsaet: zaad van bilsenkruid (Hyoscyamus niger L.) 46

Benen: been, gebeente 6; zie ook been

Beronix(a): H. Veronica 1

Berrende, berrent: inf. berren: verbranden 45, 53, 59, 61

Bescout: verbrand, verschroeid 25

Bespersen, bespers: besprenkelen 20, 63, 64

Betoeuertheden: betovering 21; zie ook touerijnghe

Beuaen: behept, overdekt 28

Bierkin: verkleinwoord van bier, licht bier 69

Blaeden: bladeren 43

Blexeme: bliksem, weerlicht 74

Bloede: bloed 6, 8, 18, 25, 41, 53, 61, 69; zie ook bloet

Bloeden: bloeden 42

Bloet: bloed 1, 6, 14, 18, 26, 30, 40, 49, 69; zie ook bloede

Bloeyen: 1) menstrueren 70, 73 2) krachtig zijn 72; zie ook ghebloeyen

Boeme: boom 47; zie ook bome

Boenen: bonen 69

Boesem: boezem, borst 59; zie ook borst

Boete: beterschap 21, 26, 69; zie ook bate

Boeten, boet-ic: genezen, beteren 18, 69

Boeyen: boeien 70

Bome: boom 9; zie ook boeme

Borne, borre: bronwater, drinkwater 27, 63, 69, 70; zie ook burne en wijwater

Borst(en): 1) borst, het lichaamsdeel 30, 42; 2) vrouwenborst 75; zie ook boesem en bursten

Borstzweere: een ziekte van de moederborsten (mastitis) 15; zie ook bursten en burstzweren

Boudelike: gerust, rustig, dapper 74

Brande, brant: huidziekte waartegen verschillende heiligen aangeroepen worden 25, 28, 41; zie ook verberrenthede

Brief: enkele magische woorden, letters of kabbalistische tekens, geschreven op een stuk perkament, papier, brood, kaas, enz.; ook het materiaal waarop geschreven werd 2, 3

Briefkiin, briefkijn: verkleinwoord van brief 10, 11; zie ook brief

Bringt vort: inf. vortbringen: openbaren, bekend maken 31

Broede, broet: brood 17, 69

Burne: bronwater, drinkwater 27; zie ook borne en wijwater

Bursten (seere -): ontsteking van de vrouwenborsten (mastitis) 24; zie ook borstzweere en burstzweren

Burstzweren: ontsteking van de vrouwenborsten (mastitis) 24; zie ook borstzweere en bursten

Buskin: verkleinwoord van bus, busje 59

Buuc: buik, maag 18, 30

[p. 375]

C

Caenpsaet: zaad van de hennepplant (Cannabis sativa L.) 46

Calumnien (thaut der -): schandhout, het Kruis waarop Christus gestorven is 38

Canker: kankergezwel; verscheidene soorten invretende en voortvretende gezwellen werden met deze naam aangeduid. Men onderscheidde scierkanker, waterkanker, stoelkanker enz. 6; zie ook kan(c)ker en kankre

Case: kaas 62, 69

Canne: kan 69

Cannebier (stelle -): oud, verstaan bier 69

Caracteren: tovertekens, lettertekens 42; zie ook lettren en tekens

Celadonia: stinkende gouwe, schelwortel, een toverplant (Chelidonium majus L.) 60

Cheraphin: serafijn, bepaalde soort engelen 9

Cherubin: cherubijn, bepaalde orde der engelen die volgens de hiërarchie opgemaakt door Pseudo-Dionysius de eerste rang inneemt 9

Cierkel: cirkel, magisch symbool 21

Cleede, cledekijn, cleet: doek(je), zak(je) van stof 7, 76

Clinket: inf. clinken: luiden, kleppen van klokken 6

Clocken: kerkklokken 6

Coeyen: koeien 69; zie ook coyen

Confesso(e)ren: belijders: vrome lieden wier leven één geloofsbelijdenis was maar die niet de marteldood stierven 30, 69

Coninghinnen: koningin 33

Coniuracie: bezwering 9

Cont (was -): werd bekend 69

Coren: de negen verschillende orden der engelen 30

Corijn (sente -): H. Quirinus 69

Cornelis (sente -): H. Cornelius 69

Corts: koorts (Lat. febris) in zijn verschillende vormen; ookwel ‘reede’ genoemd. J. van Beverwyck, o.c., p. 45, onderscheidt: ‘Binnekoortsen, die niet af en gaen’, ‘Anderdaeghsche koortse of Derdendaaghsche omdat ze om den anderen dagh komt’ 19; ‘de vierdendaeghsche koorts’ of quartana, koortsen waarbij tussen twee aanvallen twee koortsloze dagen liggen 2, 7, 11; zie ook re(e)de

Couden: koud laten worden 70

Couden: koude koorts; wellicht te vereenzelvigen met wat J. van Beverwyck, o.c., p. 46, ‘Afgaende koortsen’ noemt. Kenmerkend is immers dat ze gewoonlijk ‘aankomen met Huyvering, ende Beven’ 18

Coyen: koeien 21; zie ook coeyen

Cracht(en): magische kracht(en) of bovennatuurlijke eigenschap(pen). De betekenis is nauw verwant met die van het Lat. virtus 29, 30, 54, 66, 69, 75; zie ook vertute en viertut

Creatu(e)re: geschapen mens, schepsel, de persoon die bezworen wordt 28, 69

Crijte: krijt 27

Cristael: kristal 74

Croes: kruik, kan, drinkbeker 75

Cronen: doornenkroon van Christus 18

Cruce: 1) kruis gemaakt uit was 20, 21; 2) kruishout 69; 3) (in -): in kruisvorm 70; zie ook: cruus

Crucen: 1) kruistekens die op de grond en op de zieke plaats met de hand getekend worden of erop gelegd worden 38; 2) (te - waert): naar de plaats der kruisiging, kruisdood 13

Cruden: 1) planten van de aarde 29; 2) de mannelijke en de vrouwelijke Lancia-Christi-plant 74

Crunen: kruin van het hoofd 69

Cruud: toverplant 74; zie ook cru(u)t

[p. 376]

Cruus: 1) kruishout waarop Christus stierf 33; 2) christelijk symbool, gelegd op iets of met de hand erboven beschreven 49; 3) (in - wijs): in kruisvorm, met horizontaal uitgestrekte armen 33; zie ook cruce en crucen

Cru(u)t: kruid, plant 23, 54, 60, 64; (heylich -): een benaming voor IJzerhard (Verbena) die teruggaat tot de oudheid 30; zie ook cruud

Cullen (papen -): een plant, wellicht aronskelk, kalfsvoet (Arum maculatum L.) 72

D

Dach: dag 9, 41, 69; zie ook dage

*Dadric: onbekend woord, wellicht de naam van een ziekte 69

Dage, daghe(n): dag(en) 7, 18, 38, 52, 63, 66, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76; zie ook dach

Daneele (sente -): de profeet Daniël 69

Deisen: terugwijken 75

Deluwen: verbleken, loodkleurig worden, wegkwijnen 34, 35

Derde: de aarde 38, 53; zie ook eerde, erde en werelt

Destel (onser vrauwen -): een schermbloemige plant: O.-L.-Vrouwedistel (Silybum marianum G.) 59

Desteleren: distilleren 76

Dief: dief 33

Dienst: tussenkomst, hulp 33

Dinc: ding 58, 62; zie ook dinghen

Dinghen: voorwerpen, zaken 31, 33; zie ook dinc

Doepsele: doopsel van Christus in de Jordaan 18

Donderbaer (witten -): soort huislook (Sempervivum tectorum L.) waarvan de bladeren wit-groen zijn 16

Dondere: donder 74

Dondersceet: het onderscheid, het verschil 74

Dooet: dood (Lat. mors) 74

Dore (douer -): bovendorpel, -drempel, steunbalk boven de deuropening 33; zie ook stijl

Dore: het oor 47

Douxkin: verkleinwoord van doek, doekje 55

Dranc(ke): drank 45, 48, 71

Driacle: Tyriaca, theriaka, een beroemd universeel tegengif dat door Galenus de koningin der geneesmiddelen genoemd werd. Men onderscheidde het Tyriaca magna van een zeer ingewikkelde samenstelling, en het Tyriaca diatesseron of T. minor, een veel eenvoudiger preparaat waartoe oorspronkelijk slechts vier ingrediënten gebruikt werden 19

Drope: jicht, schurft, waterzucht 69

Droppel: dorpel, drempel 33; zie ook sulle

Duere: deur 21

Dwaent of: inf. afdwaen: afwassen 27

Dwater: het water, een ziekte, ook waterzucht genoemd 76

Dwinen: verdwijnen, stinken, wegkwijnen 15, 16, 34, 35

Dwiuekin: verkleinwoord van wiue, het wijfje, de vrouwelijke plant 74

Dwoughe: inf. dwaen: wassen, schoonmaken, reinigen 70

E

Eekin: van eikehout 54

Eerde(n): aarde, grond 9, 26, 30; zie ook derde, erde(n) en werelt

Eerderike: aardrijk, aarde 6; zie ook erderike

Eere (in -): ter ere van 54

Elferijnghe: kwelling, betovering door de elven, boze geesten die de mensen met bedrieglijke beelden het verstand verbijsterden 69

[p. 377]

Eloy: Elohim, een heilige naam van de Godheid 9

Emanuel: naam van de Godheid die betekent: ‘God met ons’ 9

Enyunen: ajuinen 69

Erde(n): aarde, grond 33, 69; zie ook derde, eerde(n) en werelt

Erderike: aardrijk, aarde 28, 29, 69; zie ook eerderike

Ers: aars, achterste 34

Erweten: erwten 69

Etene (in -): in het voedsel, het eten 71; zie ook ate en spise

Euel(en): ziekte(n), kwa(a)l(en) 12, 15, 69 (sente loys -): soort zweren, nagelgaten 26, 69; (sente iobs -): soort zweren die aan wormen toegeschreven werden 69

Ewangelien: evangelies 26, 69; (rechter -): de evangelies van Mattheus, Marcus, Lucas en Johannes, in tegenstelling met de apocriefe evangelies 15

Ewangelisten: de schrijvers van de vier evangelies 18, 30

Exprament: proef, tovermiddel 59

Eyet: iets 33

Eysin: azijn 45, 47; zie ook aysin en wijnaysin

F

Festelle: fistel, buisvormige verbinding tussen een of ander orgaan en de huid of het slijmvlies, waarlangs ontstekingsprodukten van een dieper gelegen ziekteproces zich afscheiden 69

Flerijn (sente -): H. Florinus(?) 35

Flum(i)e: stroom, waterloop 6, 15, 18, 69

G

Gabriel (S. -): H. Gabriel, de aartsengel 31

Galle: gal 52

Gener(e)use: woord met duistere betekenis, waarschijnlijk een ziekte, misschien een verbastering van Mal de Ste Geneviève, d.i. belroos (P. De Keyser, Volkskunde, 147) 69

Ghebloeyen: menstrueren 73; zie ook bloeyen

Gheduert: inf. ghedueren: uithouden, blijven 6

Gheloeue: geloofsvertrouwen 69

Ghenas: inf. ghenesen: bevallen, baren 8

Ghenet: nat gemaakt 75; zie ook net

Ghequetsten: de gekwetste 75

Ghescheet (gaen int -): als scheidsrechter optreden tussen vechtende partijen, de onenigheid beslechten 74

Ghescut: al wat geschoten wordt, pijl, werptuig 75

Ghesprijngt: gezouten 69

Ghesublimeert: vervluchtigd 75

Ghewaers, ghewares: inf. ghewaeren: beide vormen zijn ogenschijnlijk op ditzelfde ww. terug te voeren: blijven bestaan, voortduren 6

Gleyn (sente -): H. Gislenus 69

Godinne: de godin Venus 66; zie ook venis

Gokelrie: toverkunst 69

Gracie: genade, gunst 63; zie ook begrasijt en gratie

*Gracieuse: genadekruid, een toverplant (Gratiola officinalis L.) 23, 70

Gratie: genade, gunst 69; zie ook gracie

Graue: graf van Christus 33

Grefie: schrijfstift, priem 62

Groet: een muntstuk 46

Gruus: grof gemalen koren, zemelen 69

Guldijn: gouden, goudblond 70

H

Haer: haar 70

Haese: haas (Lat. lepus) 52; zie ook hase

[p. 378]

Hals: hals 7; zie ook als

Handen, hant: hand(en), 1, 18, 25, 41, 61, 63, 69; (rechter -) 12, 18

Haringgen: haringen 69

Hase: haas 45; zie ook haese

Haten: inf. eten: eten 73, 75

Hecht: hecht, handvat, greep 42

Heelt: helft 21

Heerscape: ‘groete heeren’ in de hemel, d.i. een soort hemelingen 9

Heet: inf. eten: eten 73; zie ook haten en heten

Heeten: heete koorts, door J. van Beverwyck, o.c., p. 52, ‘Wtdroogende koortsen’ genoemd die met ‘koortsige hitte’ gepaard gaan. ‘Dese koortse en es anders niet, als een hitte tegens de nature’ 18

Heleenen (sente -): H. Helena 33; zie ook alleenen

Heleghen: heiligen 6, 18

Hemel(e): hemel 25, 26

Hemelrike: hemelrijk 6, 18, 20, 26, 28, 69

*Hemelzucht: ontsteking van het gehemelte 69

Hert: hert 49

Hert(en): hart 51, 60, 70

Heten: eten 63; zie ook haten en heet

Hoedaen: hoedanig, hoe dan ook 18

Hoefde, hoeft: hoofd 32, 37, 43, 55, 60, 69; zie ook thoeft

Hoeghen: ogen 74; zie ook oeghen

Hoendren: hoenderen, hennen, kippen 69

Hongher: honger 26

Honighe: honig 5

Honts: van de hond 48; zie ook onts

*Horghelguse: wellicht is het woord een verbastering van gordelroos, een huidziekte, ook Sint-Antoniusvuur genoemd, waarbij sommige delen van het lichaam met een gordel van puistjes omgeven zijn (P. De Keyser, Volkskunde, 147) 69; zie ook orghelguse

Houke: streken, schuilplaatsen 18

Houte: hout, misschien ook wel galgehout 21

Houene: over, bakoven 69

*Huelzaet: zaad van de papaverplant (Papaver somniferum L.) 55; zie ook macopisaet

Huuf: huig, uvula 35; zie ook nuuf

Hu(u)s(e): huis, woonplaats 7, 64; zie ook tuus

I(J)

Inghelen, jnglen: engelen 30, 69

Instrumente: wapen 70

J

Jacoppe (sente -): H. Jacobus 69

Jan(ne) (sente -): H. Johannes de Doper (- babtiste) 18, 24, 26, 35, 69

Jansauende (tsente -): de dag vóór 24 juni waarop de H. Johannes de Doper gevierd wordt, midzomernacht 70, 73

Job (sent -): de heilige man Job 6, 12, 26, 40, 69

Joden: Israëlieten 34, 35

Jo(o)rdane: Jordaan 6, 15, 18, 69

Joorisse (sente -): H. Joris 69

Joos (sente -): H. Judocus 69

K

Kan(c)ker(e), kankre: kanker, een naam die aan vele invretende en voortlopende gezwellen gegeven werd 6, 12, 24, 69. Men onderscheidde o.a.: brun -: donkerkleurig gezwel 6; rennende -: etterende kanker 6; roet -: bloedige kanker 6; stekende -: kanker die met pijnscheuten gepaard gaat 6; zie ook cancer

Keelzucht: ontsteking van de keel 69

Kele: keel 35

[p. 379]

Kempen: hennepen 76

Kerkof, kerkoue: kerkhof 7, 16

Kerne: karn, karnton 20, 21, 22

Kers(en): kaars 49, 53, 69

Kerst: Christus 12, 16, 18, 24, 25, 26, 38, 69

Kerstiaen (sente -): H. Christiaan 25, 41

Kerstin(n)en: christen 6, 69; zie ook kerst en tkerstin

Kerstoffels (sente -): H. Christoffel 28, 69

Kinde: kind 62; zie ook kint

Kindekijn: verkleinwoord van kind, kindje van de Maagd Maria, Jezus Christus 22

Kinder: kinderen van het echtpaar ‘reede’ en ‘redinne’ d.i. het echtpaar koorts 18

Kint: kind 8, 37; zie ook kinde

L

Lachame: lichaam 76; zie ook lichame, lijf

Laept: inf. laepen: likken, opslurpen 26

Lancea christi: speerkruid (Ophioglossum vulgatum L.) 74

Lapis carminaris: misschien een verbastering van lapis calaminaris: calemijnsteen of galmeisteen 67

Latin: Latijn 62

Laurine: laurierboom (Laurus nobilis L.) 43

Lauwereins (sente -): H. Laurentius 69

Lede: leed, verdriet 19

Leden: ledematen, gewrichten 69

Ledenaert (sente -): H. Leonardus 69

Lepel(e): lepel(s) 35, 70, 71, 72, 73

Let: lichaamsdeel 18

Lettren: lettertekens 3; zie ook caracteren en teken

Leuere: lever 45

Leuerzucht: ziekte van de lever 69

Leuessche: geneeskrachtige plant, lavas, lubbestok (Levisticum officinalis L.) 76

Lichame: lichaam, lijf 61; zie ook lachame en lijf

Licteeken: litteken 25

Liede(n): mensen 30, 64

Lieuin (sente -): H. Livinus 69

Lijf: lichaam 26, 70, 75; zie ook lachame en lichame

Lijmden: inf. lijmen: afscheiden van etter 69

Liste (lach in -): op de uitkijk, op de loer 69

Loede: lood 33

Loeke: look (Allium sativum L.) 69

Longinus: volgens de legende de naam van de Romeinse soldaat die Christus aan het kruis met zijn speer doorboorde 18

Losen: lozen, uit het lichaam afscheiden 71

Loy(e) (sente -): H. Eligius 26, 69

Lucht: atmosfeer 18

Luchter: linker 1

M

Macharis (sente -): H. Macharius 69

Machhuut (sente -): H. Machutus 69

Macht: macht, kracht 24, 30, 69; zie ook cracht(en), vertute en viertut

Macopisaet: zaad van de papaverplant (Papaver somniferum L.) 46; zie ook huelzaet

Maegden: maagden 30, 69, zie ook maghet

Maegdenwasse: wasachtige stof die aan de ingang van de bijenkorf gevonden wordt 49; zie ook was(se)

Maerch: beendermerg 6; zie ook marghe

Magedum: maagdelijkheid 8

Maghet: 1) maagdelijk persoon 70;

[p. 380]

2) H. Maagd Maria 18; zie ook maegden

Mane(n): maan, het hemellichaam 6, 12, 18, 69

Mannekin: verkleinwoord van man: mannetje, mannelijke plant 74

Man(nen): persoon van het mannelijk geslacht 9, 13, 33, 35, 36, 63, 69, 70, 72, 73, 74, 75

Marghe: beendermerg 6; zie ook maerch

Maria, marie(n) (sante -): H. Maagd Maria 14, 18, 22, 26, 30, 69

Marke: watereppe, waterpeterselie (Apium graveolens L.) 37

Martelaren: heiligen die voor hun geloof de marteldood stierven 30, 69

Marti(j)n (sente -): H. Martinus 18, 69

Meinssche: menselijk wezen 59, 71, 74; zie ook mensche(n)

Melc, melke: melk 18, 67

Mensche(n): mens 6, 24, 26, 29, 30, 47, 48, 51 (doden -): 7, 56; zie ook meinssche

Meracle: mirakel 69; zie ook miracle en wonders

Mesquame: onheil dat iemand overkomt, ziekten 69

Messe(n): 1) H. Mis 6, 33; 2) mes 42; 3) mest, mesthoop 12

Messyen: mest, mesthoop 26; zie ook messe 3)

Mey: vijfde maand van het jaar 71

Michael, michiel (sente -): H. Michaël, de aartsengel 31, 43, 69

Middach: het middaguur 70, 73

Middewaert: het midden 32

Mi(i)nne(n): liefde, hartstocht 9, 30, 63, 66, 73, 74

Miltzucht: ziekte van de milt 69

Miracle: mirakel 69; zie ook meracle en wonders

Moeder: Moeder Gods, Maria 18, 30, 69; zie ook maghet 2) en vrauwe

Moghenteit: macht, vermogen om iets te doen 24; zie ook vermogentede

Mol: insektenetend zoogdier (Lat. talpa), mol 60

Mont: mond 35, 47

*Morcele: verbastering van Fr. morelle, d.i. de giftige plant, zwarte nachtschade (Solanum nigrum L.) 47 (zie Mnl. Wdb. s.v. morelle)

Morghenstonde: vroege morgenuren 24, 25

Mostaerts: van mostaart, het met most aangemaakte zaad van de mostaardplant 19

Muelen ysere: molenspil, of een of ander ijzerwerk in een molen 4

Muelne: molen 69

Mushont: kat of wezel 61

Myere: mijn (bezitt. vnw.) 26

N

Nachte (bi -): 's nachts, gedurende de nacht 18

Naelde: naald 32

Naghel(en): 1) hoefnagel 3; 2) spijker(s), nagel(s) waarmee Christus aan het kruishout genageld werd 18 3) nagel van het lichaam 18

Name(n): naam, namen 9, 11, 19, 24, 29, 32, 36, 43, 69

Nap(pe): drinkbeker, kroes 73, 74

Net: inf. netten: nat maken, doorweken 55; zie ook ghenet

Noene: drie uur in de namiddag 70, 73

No(oe)pt: inf. nopen: aanraken 16, 30, 76

Noerden: noorden, de windstreek 18, 33

Noot: dwang uitgeoefend door de bezweerder 26

Nose: neus, het lichaamsdeel 19

Nuchtens: 's ochtends 7; zie ook smorghens, snuchtens en tsnuchtens

Nucht(e)ren, nuchterne: nog niet gegeten hebbend 25, 66, 74

Nuuf: huig, uvula 35; zie ook huuf

[p. 381]

O

Oeg appel: oogappel 74

Oeghen: ogen, het lichaamsdeel 74

Oerbuelem: hoofdpeluw 50

Oesten: het oosten, de windstreek 18, 33; zie ook oost en orienten

Omme...gane: ómgaan, op zichzelf ronddraaien 31

Ontcleeden: uitkleden, klederen uittrekken 59

Onts: van een hond 61; zie ook honts

Onwille: lijden, leed 18

Oost: het oosten, de windstreek 9; zie ook oesten en orienten

Ore: oor 48

*Orghelguse: wellicht verbastering van het woord gordelroos, een ziekte 69; zie ook horghelguse

Orienten: het oosten, de windstreek 33; zie ook oesten en oost.

Orloue (bi): met de toestemming, geoorloofd, betamelijk 69

Ouerjareghen: meer dan een jaar oud, oud 35

Ouermids: middendoor 33

P

Palma christi: twee kruiden werden met deze naam aangeduid: ricinuskruid (Ricinus officinalis L.) en een soort standelkruid, door R. Dodoens Orchis Serapias genoemd 71

Papen: zie cullen

Parkement: perkament 63; zie ook apertijf

Pater noster: 1) het gebed, het onzevader 7, 29, 54; 2) het voorwerp, de rozenkrans, 21

Pauwelse (sente -): H. Paulus, de apostel 69

Pepre: peper (Lat. piper) 69

Perden: paarden 69

Pieramuse: jonge Babyloniër, beroemd wegens zijn tragische liefde voor Thisbe, die door Ovidius verhaald werd. Nagezeten door een leeuw, verliest Thisbe haar sluier; Pyramus vindt hem en denkende dat zijn geliefde dood is, pleegt hij zelfmoord 66; zie ook tisbe

Pieter, pietren (sente -): H. Petrus, de apostel 13, 69

Pil: pijl 8; zie ook sc(h)icht

Pine: pijn, smart, angst 25, 41

Pinte: inhoudsmaat voor vloeistoffen waarvan de grootte van streek tot streek verschilde 70

Plaester: wondpleister 75

Plane: een ziekelijk verschijnsel waarbij de huid blauwachtig wordt 27, 69

Planten: de planten van de voeten 69

Plate: plaat, dun blad metaal 33

Pot: kookpot 70, 73

Princen: vorstelijke of beroemde personen 66

Propheten: profeet, een door God geïnspireerde 30

Pulu(e)r(e): as, poeder 45, 59, 61, 63

Puut: kikker 61

Q

Quaet: zedelijk of lichamelijk kwaad 60, 73, 74, 75

Quellin (sente -): H. Servulus 69

Quintin) (sente -: H. Quintinus 69

R

Raphael (S. -): H. Rafaël, de aartsengel 31

Recke: inf. recken: betekenis hier onzeker; richt mij op, strek mij uit 69

Redinne, re(e)de: 1) verpersoonlijkingen van de koorts, het echtpaar Koorts 18; 2) de koorts, de ziekte 18, 19; 3) (vierden dach -) 13; zie ook corts

Ridene (te -): kwellen, plagen van

[p. 382]

ziektedemonen en andere bovennatuurlijke wezens 18

Rijt: inf. rijden: wellicht synoniem van mijt en gekozen meer voor de klank dan voor de betekenis; wellicht heenrijden van, verlaten 19

Rinc: ring, cirkelvormig metalen voorwerp 70

Roem: melkroom 20, 22

Roeswater: sap geperst uit rozeblaadjes 55

Roets (scapin -): dierlijk vet, smeer van schapen 67

Roeu: rauw 69

Rugghinnen: rogge- 69

Rumen: heengaan, vertrekken 69

Ruste, rusten: rust, slaap; slapen 43, 58; zie ook slaepen

S

Saen: snel, vlug 69

Saet: zaad van een plant 59

Sanc: gezang 5

Santen: sinten, heiligen 28

Sator: de sator-formule, een magisch vierkant, zo genoemd naar het eerste woord 63

Saut: zee- of steenzout 37

Savens: 's avonds 55, 58; zie ook snauons

Scapin: schape- 67

Scepenen: leden van de schepenbank 20

Sceppere: God, de Schepper 26

Scerf: scherf van een pot of been 45

Sceruen: stuk snijden of slaan, fijn snijden 74

Sc(h)icht: wellicht verpersoonlijkte ziekte, ziektedemon die geacht werd zijn pijlen op de mensen af te schieten 8; zie ook pil en scote

Schiere: vlug, snel 3

Scierkanker: harde kanker 6

Sciten: buikloop, diarree 39

Scoen: schoenen 69

Scote: scheut, een ziekteverschijnsel dat geacht werd veroorzaakt te zijn door pijlen-schietende demonen 69; zie ook sc(h)icht

Scotele: schotel, schaal 27

Scouderen: schouders 75

Sechende: inf. sechenen: zegenen, het kruisteken maken over iemand of iets onder het uitspreken van een gebed of zegenformulier 28; zie ook sein(e)

Secheninghe: zegening, het uitspreken van een zegenformulier 15, 28; zie ook segheninghe en seninghe(n)

Seeren: lichaamssmart, vooral gezegd van zweren, gezwellen en ontstekingen 29

Segheninghe: zegening 26; zie ook secheninghe en seninghe(n)

Sein(e), seinde, -ende: inf. seinen: zegenen 15, 25, 26, 35, 41, 69; zie ook sechende

Seninghe(n): zegening 25, 26; zie ook secheninghe en segheninghe

Side: zijde, kant 55; zie ook sijde en zide

Siecheden, siecheit: ziekten 39, 69, 74; zie ook ziechede(n) en sieken

Sieken: 1) ziekten 29; 2) de zieke 43, 44

Siele: de ziel 41; zie ook ziele

Sijde: zijde, kant 71; zie ook side en zide

Sijnct, singhen: zingen 6, 60

Sin(nen): verstand 59, 71

Slaep: de slaap, deel van het hoofd 55

Sla(e)pen: slapen 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 58; zie ook rusten

Slot: slot, grendel 70

Smessen: smidse 69

Smorghens: 's morgens 54; zie ook nuchtens, snuchtens en tsnuchtens

Smout: dierlijk vet, smeer 4, 69

Snauons: 's avonds 69; zie ook savens en tsnauens

Snede: 1) scherpe kant, het scherp

[p. 383]

14; 2) afgesneden gedeelte 62

Snieme: spoedig, weldra 69

Snuchtens: 's ochtends 69; zie ook nuchtens, smorghens en tsnuchtens

Sonne(n): de zon 18, 54, 69; zie ook zonne(n)

*Sousier: sauspan, -kom 19 (zie Mnl. Wdb. s.v. saucier)

Speere: speervormig blad 74

Spene(n): aambei(en) 34, 38

Spere: lans waarmee Longinus de zijde van Christus doorboorde 18

Speseri: apotheek, drogerij 58

Spikelboer: spijkerboor 21

Spise: spijs, voedsel 48; zie ook ate en etene

Spraken (zonder -): zonder spraak, stilzwijgend 7

Staect: inf. staecen: groeien, eruit zien als 47

Stael: staal, het metaal 69

Stappans: terstond, dadelijk 76

Steden: plaatsen, oorden 18

Steen(en): steen, stenen 29, 34, 38

Stelle: oud, verstaan, gezegd van vloeistoffen 69

Stelpen: doen ophouden 1

Steruen: sterven 36

Stijl: steunbalk boven de deuropening, bovendrempel 21; zie ook dore

Stoelkanker: naam van een bepaalde soort kanker 6

Stoet: inf. stoeten: duwen, stoten 69; (weder -) stilstaan, stuiten 6, 69

Striden: vechten, twisten 75; zie ook vechten

Sublimeren: vervluchtigen 71, 72, 73, 74

Sulle: drempel 21; zie ook droppel

Susanne (sente -): de kuise Susanna uit het Bijbels verhaal 24

Sweet: zweet 8; zie ook zweet

T

Taerwin, taerwijn: tarwe- 69

Tanden, tant: tand(en) 3, 56

Tantsweer, tantzweere: kiespijn 10, 16, 32

Tard: inf. terten: gaan, stappen 70

Taseye: naam van een gebak, koek 73, 74

Teken: schrijfteken, magisch symbool 32; zie ook caracteren en lettren

Tenant: op staande voet (Fr. tenant = de suite 69)

Tetragramaton: de vier letters JHVH, de medeklinkers van het woord Jahveh, de Hebreeuwse naam van de Godheid 9

Thaut: 't kruishout waarop Christus gekruisigd werd 38

Thoeft: het hoofd 44, 51, 56, 57; zie ook hoefde

Thuus: het huis, de woonplaats 74; zie ook hu(u)s(e) en tuus

Tisbe: Thisbe, de geliefde van Pyramus 66; zie ook pieramuse

Tkerstin: christelijk, van Christus 69; zie ook kerst en kerstin(n)en

Toenamen: bijnaam, familienaam 69

Tonghe: tong 5, 61, 68

Touerie: toverij 74

Touerijnghe: betovering, toverij 69; zie ook betoeuertheden

Trone: naam van een der negen engelenkoren die ook wel alle samen trone genoemd werden 9

Tsaterdaeghes: 's zaterdags 26

Tsemoer (sente -): H. Maurus 69

Tsmerten: het pijn doen, lichamelijke pijn 69

Tsnauens: 's avonds 70, 71, 72; zie ook savens en snauons

Tsnuchtens: 's ochtends 70, 71, 72; zie ook nuchtens, snuchtens en smorghens

Tsop: het sap 47

Tsweeren: het verzweren, de ontsteking 69; zie ook zwellen

Tswellen: het opzwellen 69; zie ook zwellen

Tuus: het huis, de woning 64; zie ook hu(u)s(e) en thuus

[p. 384]

Tverantwoerp: betovering die iemand door boze machten ‘aangeworpen’ wordt 69; zie ook anwoerp en vgl. tverroupen en tvervlouken

Tverroupen: betovering die een mens aangehekst wordt door een over hem of te zijnen nadele uitgesproken toverformule 69; vgl. tvervlouken

Tvervlouken: vervloeking over iemand uitgesproken 69; zie ook tverroupen

Tvierendeel: het vierde deel, een kwart 70

Tvleesche, tvle(e)schs: het vlees van het menselijk lichaam 6, 25; zie ook vlees(s)che

Twitte: een oogziekte, de witte staar 74

U

Vuere: uur 74

V

Valeriane: valeriaan, een toverplant (Valeriana officinalis L.) 63, 75; zie ook amantilla

Vechten: strijden, twisten 74; zie ook striden

Vel: huid 18

Venijn: wormen waarvan men geloofde dat ze de verwekkers van velerlei kwalen waren 15; zie ook woremen

Venis: Venus, de heidense godin van de liefde bij de Romeinen 66; zie ook godinne

Verbena: ijzerhard, een plant met wonderlijke magische eigenschappen (Verbena officinalis L.) 30, 73

Verberrent: inf. verberren: verbranden 25

Verberrenthede: verbrandheid, een huidziekte 41; zie ook brande

Verbraent: verbrand(?) 69

Verdighen: loslijvig 42

Verdrinken: verdrinken 4

Verdroecht: verdord, gezegd van een vrouw die niet menstrueert 72, 73

Vere: veder, pluim 74

Verhauet: woord met onzekere betekenis 69

Verholentede: geheimen, verborgen gehouden feiten of kennis 75

Verken: varken, zwijn 42; zie ook beer en zwijnen

Vermoghentede: macht 69; zie ook moghenteit

Versleghen: verslagen (in de strijd) 74

Versondaecht: waarover een zondag gegaan is 19

Verspect: uitgedroogd, dor 69 (zie Mnl. Wdb. s.v. verspaect)

Vertute: kracht, in de zin van het Lat. virtus 70, 71, 74; zie ook cracht(en) en viertut

Verwoethede: ‘razende’ pijn 3

Viande: persoonlijke vijanden 60

Vier(e): het vuur, een ziekte met rode huiduitslag gepaard 25, 41, 59, 69

Viertut: kracht (Lat. virtus) 66; zie ook vertute

Vike: naam van verschillende gezwellen, o.a. de fijt (panaritium) 40; zie ook vyc

Vincensis (sente -): H. Vincentius 69

Ving(e)r(en): vinger(s), het lichaamsdeel 40, 69

Visschen: vissen 4, 30

Vledermus: vleermuis 51, 53, 57

Vlees(s)ch(e), vliesch: vlees van Christus, van mens of dier 6, 18, 25, 26, 40, 41, 69; zie ook tvleesche

Vloeten: op het water drijven, bovendrijven 30

Vluchts: vlug, met spoed 33

Voet(en): voet(en) 6, 18, 69

Voglen: van de vogels 5

[p. 385]

Vonnessen: vonnissen, een vonnis uitspreken 20; zie ook wijsen

Vrauwe(n): 1) H. Maagd Maria 8, 54; 2) vrouw 37; zie ook maghet, moeder, vrouwe, wijf en wiue

Vre(e)de: inf. vreen: bevrijden, beveiligen 69; wellicht synoniem van het allitererende vrijde (zie aldaar)

Vreesen: vrees, gevaar, deerniswekkende toestand 24

Vrij(e)de: inf. vrijen: bevrijden, vrijwaren 69; zie ook vre(e)de

Vrijndach: Goede Vrijdag, de dag waarop Christus de kruisdood stierf 69

Vrouwe(n): vrouw(en), van een vrouw 70, 73, 76; zie ook maghet, vrauwe, wijf en wiue

Vulden: inf. vulen: etteren, zweren 69

Vullenesse: aangetoverde, schadelijke stoffen in het lichaam 71

Vyc: naam van verschillende gezwellen, o.a. de fijt 40; zie ook vike

W

Waereit: waarheid, ware toedracht 31

Waermen: verwarmen, warm maken 75

Waetere, water: water, waterloop 3, 7, 18, 25, 30, 64, 69, 71, 72, 73, 74, 75, 76; zie ook watre

Was(se): bijenwas 20, 21, 67; zie ook maegdenwasse

Waterkanker: kankerachtig gezwel in de mond 6

Watre: water 29; zie ook waetere

Wech: week, zacht 8

Wederin: van een ram of hamel 69

Weder staen: (terug) stuiten, stilhouden 6; zie ook stoet

Wedewen: weduwen 69

Weenen: wenen 60

Weesen: ouderloze kinderen 69

Weewite: barenswee 76

Werelt: wereld, aarde 18; zie ook derde, eerde(n) en erde(n)

Weruen: keer, maal 9

West(en): het westen, de windstreek 9, 18, 33

Wijf, wiif: vrouw 1, 13, 35, 36, 63, 69, 73, 74, 75; zie ook wiue, vrauwe en vrouwe

Wijn: wijn, drank uit gegist druivensap 69

Wijnaysin: wijnazijn 19; zie ook aysin en eysin

Wijscheit: wijsheid 24

Wijsen: een vonnis, een oordeel uitspreken, vonnissen 20; zie ook vonnessen

Wijwater: water gewijd door een kerkelijke zegening 20; zie ook borne en burne

Wille: verlangen, wens, begeerte 31, 70

Winde, wint: de wind 6, 18 (loes - ende boes -) ziekten en onheil aanbrengende wind, voortgebracht door heksen en tovenaars 69

Wissen: wilgetwijgen tot banden gevlochten en als boeien gebruikt 15, 34, 35, 38

Wive, wiue: vrouw 9, 66, 72; zie ook vrauwe, vrouwe en wijf

Wonde: verwonding, kwetsuur 75

Wonden: verwondingen van Christus 7, 8, 18, 69

Wonders: van het mirakel 33; zie ook meracle en miracle

Wonkele: kwaadaardige gezwellen, een soort zweren 24

Worde(n): de magische woorden die bij een zegening of bezwering uitgesproken worden 12, 13, 18, 20, 22, 29, 36, 38, 40, 62, 63

Woremen, worme(n): wormen die gedacht werden de verwekkers te zijn van velerlei kwalen 12, 26, 40, 69; zie ook venijn

Wortele(n): de wortel(s) van een plant 37, 47, 75, 76

Woude: het woud, bos 40

[p. 386]

Wulne: wollen, van wol 76

Wylnesse: zacht, wolachtig donshaar 48

X

Ye: ooit, te eniger tijd 69

Yser: ijzer 34, 69; zie ook yserin

Yserin: ijzeren, van ijzer 70, zie ook yser

Ysmael: Ismaël, de zoon van Abraham en Hagar, stamvader van de Ismaëlieten of Arabieren 43

Z

Zenuwen: zenuwen, pezen, spieren 18

Zide: zijde 18, 70, 74, 75; zie ook side en sijde

Ziechede(n): ziekte(n) 3, 69; zie ook siecheden en sieken

Ziele: de ziel 25; zie ook siele

Zoeghe: moedermelk 18

Zonne(n): de zon 6, 12; zie ook sonne(n)

Zouter: psalmboek 31

Zuden: het zuiden, de windstreek 18

Zuker: suikerpreparaat met een aftreksel van een slaapverwekkende plant 58

Zuuel: zuivel, melk 20, 22

Zweet(e): zweet 14, 18, 69; zie ook sweet

Zwellen no (noch) sweeren (zweeren): twee allitererende werkw. die gewoonlijk samen in zegeningen aangetroffen worden: zich uitzetten en verzweren 15, 25; zwal no (noch) en zwoer: 25, 28; zie ook tsweeren en tswellen

Zweringhen: zwerende gezwellen 24

Zwert: zwaard 14

Zwijnen: varkens 69; zie ook beer en verken