Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 4
(1861)–C.P. Serrure, [tijdschrift] Vaderlandsch Museum–
Auteursrechtvrij
[pagina 201]
| |
Jan Moerman, een dichter der zestiende eeuw.In het Nieuw biographisch woordenboek van Nederlandsche dichters door A.J. Van der Aa, schreef de heer G. L(auts) het volgende: ‘Moerman (Jan) heeft in het licht gezonden de Cleyn Werelt, t' Antwerpen by Gerard de Jode 1584. Wy kennen het slechts by nameGa naar voetnoot(1).’ Zie daer al, wat men tot hiertoe weet van den dichter, aen wien ik hier eenige bladzyden toewyde. Het is my gelukt twee verschillende drukken van de Cleyn Werelt aen te treffen, en daer door kan ik, zoo wel over Jan Moerman als over zijn werk, hier eenig bericht geven. Doch, eer ik van het boek, dat voor my ligt, spreek, durf ik gerust aen Moerman nog eenen anderen vroeger verschenen bundel toeëigenen. Witsen Geysbeek geeft, op den naem: Kiele (Jan van den), den volgenden titel op: Boomgaert der Belgischer Poëteriien: hier syn noch achter by geuoeght ses Rhetorijckelijcke waghenspelen, besluytende de ses eerste Capittelen van S. Jans Openbaringhe, in 1581 te Antwerpen uitgegevenGa naar voetnoot(2). Alhoewel ik | |
[pagina 202]
| |
dit nimmer gezien heb, houde ik het voor een werk van onzen dichter, omdat, zoo als het dadelijk zal blyken, Jan van den Kiele en Jan Moerman, wel een en de zelfde persoon zullen zijn. Zie hier de beschryving der beide my toebehoorende drukken: 1o De Cleyn werelt, Rethoryckelijck wtghestelt deur M. Ian Moerman, ende met ouer-schoone Constplaten seer heerlijck verciert. In-4o van 83 bladzyden of 166 bladzyden. Op de keerzyde van den titel staet eene in 't koper gesnedene plaet, waerop de woorden Μικροκοσμοσ -Parvvs Mvndvs; en, onderen anderen een wereldbol, waerin een man staet, die insgelijks eene kleine wereld draegt. Deze plaet had reeds vroeger als titel voor latijnsche uitgaven van den Parvus Mundus gediend. Op bladzyde 3 leest men aen het hoofd eener opdracht: Den vromen ende seer voorsienighen Peeter Cassier, Deken der Cameren van Rethorijcken gheseyt den Olijftack, binnen die wijt-vermaerde Coopstadt van Antwerpen, synen Eer. Heere ende Vrient, wenscht Jan Moerman gheluc-salicheyt ende gesontheyt. Geheel het stuk is eene verheerlyking der Rederijkkunst, welke Moerman tot de hoogste oudheid doet opklimmen. Het bevat ook eenige byzonderheden omtrent het herinrichten van de Kamer den Olijftak, ten jare 1583, dus nog vóór het innemen der stad Antwerpen door Alexander van Parma. Het luidt daerin onder anderen:
‘Onse voorvaders ouer ses oft seuen hondert iaren (die alle vlijticheyt te werc gheleyt hebben om haer landt ende wooninghe te vercieren, ende gheen dinc on-beproeft te laten, dat tot een wel-gheschicte regeeringhe van noode is) aen-merckende de ouer-groote wt-nementheydt deser consten (der Rethorijcke), ende al | |
[pagina 203]
| |
het oorboor, dat daer wt soude moghen rijsen, wel ouerlegghende, en hebben die niet alleene slechtelijc willen ontfanghen, eeren ende voeden: maer hebben ooc in haer alder-machtichste Steden, met rijpsinnighen verstande ende voorsichtighen rade doen stichten openbare Scholen ende vergaderinghen, beghiftende die met sonderlinge vrijheden, ende rijckelijcke schatten: om dat si de selue souden stellen in hare alderhoochsten staet, den welcken si haren lieuen naercomelingen (wt vaderlijcke ghenegentheyt, hebben beuolen ende gebeden te onderhouden ende te voorderen, T'welc noch heden is blijckende, in dese Vermaerde Coopstadt van Antwerpen, aen die ionstige Violieren, lieflijcke Goutbloemen, ende sonderlinge aen onse vreedtsamige gracelycke Olijftacken, die ic alle eere, trouwe ende liefde schuldich ben, ende die nu ter tijt (op dat ic sonder iemants vercleyninge spreke) in eeren ende in consticheden syn vloedende, als een soet druypende honich-raet, wel versien van goede Componisten, en lustighe Personagien (mijne liue medebroederen), en alles deur die ghenade des heylichs Gheests, ende deur onser seer Eerw. Ouderen ende uwe sonderlinge liefde ende hertelijcke ionste (Eer. Heere) die ghy der Hemelscher consten van Rethorijcken toe sijt draghende, als wel ghebleken is in het weder op-bouwen onser Cameren voorseyt, gheschiet dit voorleden iaer van m.d.lxxxiii, die soo langhe (eylaes) woest hadde ghelegen: iae dat die arme, onnoosele ende verlatene Duyfkens voortaen bedwonghen waren te vlieghen, ende te dwalen als nu hier, als nu daer, niet hebbende eenighe vaste plaetse) daer sy haren voet hadden mogen neder vellen, 't welck deur onser Ouderen voorseyt ende uwe helpsame neersticheyt, nu wederomme seer vredelijc by een vergadert syn, op dat sy haer eenpaerlijc met die edele Rhetorijcke souden verheugen in die genade des heylichs Gheests. Om welcker saken wille uwen goeden lof ende hoochweerdighe fame nimmermeer en sal vergaen (myn Eer. Heere) maer sal noch van | |
[pagina 204]
| |
my ende van alle den mede-broederen eeuwelijc verheuen ende wyt-vermaert worden, gelyc wel reden is. Maer wat segghe ic van onse vooruaderen die ouer ses oft seuen hondert iaer gheleeft hebben? Berosus die Caldeeusche historie-schryuer (een seer gheloofweerdich man, seyt ende beuesticht, dat die conste der Rethorijcken van corts naer der Diluuien Noe (als dat menschelijc gheslacht weder-om beghonst vermeerdert te worden) by den Walen ende by den Belgen (het welcke wy-lieden syn) heeft gheeert ende onderhouden gheweest) langhe eer de selue oyt onder eenighe andere gheslachten der werelt bekendt was. Iae (dat meer is) hy naemt ons wel bescheydelijck den ghenen, diese aldereerst in dese landen vant, ende seyt dattet was den grooten ende moghenden Coninc Bardus, die welcke regneerde ten tyde van Aralius den seuensten coninc der Assirien. Ende alle de gene die naer hem de selue conste ontfinghen, werden met eenen ghemeynen name Barden gheheeten, om dat sy, t'ghene dat Coninc Bardus gheuonden hadde, in waerden hielden, en naervolghen. Ende dese Barden pronuncieerden haerlieder dicht, oft Rhetorijcke soo soetelijc ende soo constich, dat dicwils twee verscheyden heyr-crachten, int alder hittichste des strijts, haer seluen niet en consten bedwingen, sy en moesten het vechten laten staen, als die Barden daer ontrent quamen pronuncieeren (om dat sy het ouer-soet gheluyt van hare seer constige ghedichten souden mogen hooren (merct toch hier een wonderlycke cracht der Rethorijcken). Ende dit syn de ghene, die nu ter tyt met een ghemeyn Griecxsch woordeken Rethorisynen ghenaempt worden. Siet daer (Eer. Heer) den oprechten oorspronc, ende afcoempste der Rethorycken in dese onse Nederlanden..... Wie isser die van haer niet en wort beweecht? voorwaer, haer honich vloedende soeticheyt doet, dat icse moet beminnen, haer onbeulecte suyuerheyt doet my haer volghen: Iae is my van kindtsbeene (mach ic segghen) meer van natueren aengewassen, dan dat ic die selue van yemanden hebbe gheleert. Dit segghe ic sonder | |
[pagina 205]
| |
beroemen (Eerw. Heere) want den Gheest drijft wonderlyc... Iae dese voorleden daghen heeft hy my ooc verwect, om dit teghenwoordich werc te dichten ende Rethorijckelijc te vercieren, tot stichtinghe ende vermaeckinghe van eenen yeghelijcken, het welc ic op het alder-bequaemste hebbe willen de Cleyn Werelt heeten, ghelijc de Philosophen eertijdts den mensche de Cleyn Werelt hieten..... Ic hebbe my dan laten vanden Gheest ghesegghen (Eer. Heere) ende hebbe t'werc op niet min dan ontrent drie daghen tyts volbrocht..... Wt Antwerpen den twelfsten Junij, int Iaer m.d.lxxxiiii.
Uwer Eer. onderdanich, ende goede vrient,
Deze voorrede, waeruit ik hier eene groote brok mededeel, die tot stael van den proza-stijl van Moerman kan dienen, strekt zich uit tot aen bl. 8, en op de keerzyde van dit blad staen de sonderlinghste fauten, die men mach verbeteren. Op bladzyde 9 tot 11 recto volgt een zes-en-zeventig latijnsch vers: Elegia Iacobi Rolandii, F. In Μικροκοσμον Doctissimi viri D. Ioannis Moermanni Belgae, Poëtae Laureati. Ten slotte komen hierachter zes grieksche verzen van den zelfden en insgelijks ter eere van onzen dichter. Daerna volgen eenige regels over den oorsprong van den Olijftak: Jan Moerman
Den Olyftack ter eeren leest noch en verstaet,
een oudtvremdicheyt, die synen oorspronc aengaet.
Als t'menschelijc gheslacht, deur boosheyt en souden,
van den Vloet des waters by nae was verslonden
op d'aenschijn der Aerde, soo Genesis verclaert:
te tien tyde wert van Noe ontbonden
een suyuerlijcke Duyue, dese heeft gheuonden
deur t' Godlijc ontfermen een Olijftacxken waert,
dit brocht sy ter Arcken, met snelder vaert.
| |
[pagina 206]
| |
Noë dat anschouwende sprac sonder sneuen:
Siet hier de ghenade, mijn kindren vermaert.
Dus werdt Ecce gracia den naem eerst ghegheuen
die binnen Antwerpen tot noch toe wort verheuen,
deur Rethorices hanteren voor minst ende meest,
en deur die ghenade van den heylighen Gheest.
De volgende bladzyde is vervuld met een vers van zekeren Jan de Costere. Daer men tot hiertoe niets van dezer dichter kent, en men aldaer by den naem Moerman, vanden Kiele gevoegd vindt, ruim ik er hier eene plaets voor in. Het luidt: Ian de Costere op de Cleyn Werelt van den seer deur-luchtighen ende honich-vloeyenden Poëet M. Ian Moerman vanden Kiele, tot den Constbeminders. Beminners der consten dit edel werck,’ siet,
ieuchdelijck ghedicht op den tijt van dry daghen
deur Ian Moerman vanden Kiele, om leec en clerck’ iet
daer wt te leeren, dat hem mach behaghen.
Voorwaer hy is weerdich den Laurier te draghen,
deur sijnen deur-luchtighen Poëtelijcken aert.
Die hy ghetoont heeft dic-wils by vlaghen.
Want als hem den Gheest tot dichten heeft ghebaert,
soo en heeft hy aerbeyt, pampier, pen noch inct ghespaert,
maer hem tot schrijuen gheuoecht, en wel ghedaen,
soot blijct aen dit werck, d'welc hy onbeswaert
in Belgischer talen heeft ghestelt seer saen,
lustich, soot betaemt: waer in menich schoon vermaen,
figuer-wijs elc eene nv wort bewesen’ fier
dies den Gheest my dwanck, dat ict moest bestaen
hem lof toe te schrijuen, als nv tot desen’ hier.
Die t' werc wel en rasch doet is weert ghepren’ dier.
Achter dit gedicht beginnen op bladzyde 9 verso, de fraeije door Gerard de Jode gesnedene platen, waerop telkens, boven en onder, een tweeregelig vers. Deze loopen met nummers voort tot aen 74, en recht over elk blad staet de berijmde uitlegging van Moerman, die minstens uit acht en meestens uit zestien verzen bestaet. | |
[pagina 207]
| |
Op de keerzyde van het laetste blad leest men het volgende:
Gerardt de Iode den liefhebbers der consten.
Ionstighe gheesten, Edel vrye’ sinnen,
al die reyn conste van Poësie’ minnen,
neemt danckelijck dit werck,
Int ouerlesen wilt vreucht by tye’ winnen,
want wijsheyt vloeyt hier met melodye’ binnen,
moralijck en sterck.
Veel vreemde gheschiedenissen comen hier int perck,
en Poëtelijcke puncten, Figuerwijs verclaert’ fijn,
die niet sonder arbeyt wt liefde vergaert’ sijn.
Ik heb reeds elders gezeid, dat te Antwerpen de schilders, beeldhouwers en plaetsnyders zoo wel deel maekten van de kamers van Rhetorika, als de eigenlyke letterkundigen en dichtersGa naar voetnoot(1). Geen wonder dus dat Philips Galle, Gerard de Jode, Erasmus Quellien en anderen soms eenige verzen uit hunne pen lieten vloeijen. Het is spytig dat de Boomgaert der Belgischer Poëteriien zoo moeijelyk om vinden is; uit dat werkjen zoû men immers beter de verdiensten van Jan Moerman kunnen beöordeelen, dan uit de Cleyne Werelt, die slechts eene vertaling is. De plaetsnyder Gerard de Jode had een vier-en-zeventig tal platen op koper gesneden, voorstellende onderwerpen uit de Fabelleer of uit de geschiedenis der Oudheid. En, zoo als des tijds veelal geschiedde, wilde hy dit stel platen tevens als boek en met eenen tekst voorzien, laten uitgaen. Aldus verscheen op zyne kosten ten jare 1579, met den op koper gesneden titel, waervan ik boven reeds gewag heb gemaekt: Μικροκόσμοσ - Parvvs Mvndvs. Het boek is in-4o en bevat 79 bladen of 158 bladzyden. Het was zekere Laureins van Haecht (Haechtanus), van Mechelen, meen ik, | |
[pagina 208]
| |
geboortig, waeruit hy ten minste den 10den January 1579 dagteekende, die voor de platen van de Jode eene verklaring van den titel, eene opdracht aen den aertshertog Mathias van Oostenrijk, een voorbericht aen den lezer, dit alles in proze, en verder eene uitlegging van elke plaet in verzen schreef. De Parvus mundus maekte, toen hy verscheen, grooten opgang, en dank aen de fraeije platen, waermede hy versierd was, werd hy herhaelde malen herdruktGa naar voetnoot(1). Het was stellig om deze te baet te stellen, dat de Jode, eene nederduitsche uitgave deed verschynen. Daer Moerman slechts eene vertaling te leveren had, laet het zich begrypen, dat hy het geheel in drie dagen voltooide. Zijn werk was er echter niet te beter om. Zie hier eenige proeven van Moermans dichttrant. De plaet stelt voor drie Godinnen in eenen tempel: Te Roome was eertyts eenen tempel bequame,
daermen dry Goddinnen eerde soomen siet:
deerste was gheheeten Weldadicheyt by name,
dander hiet Ontfanghende ghiften lofsame,
de derde hiet Dancbaerheyt, gheen schoonder niet.
By dese wort de broederlycke liefde bediet.
Want ghelyck sy alle dry syn suyuer ioncvrouwen:
soo moet liefde suyuer syn, hoe dat gheschiet.
Haer groeynde ieucht, en haer vrolyck aenschouwen,
ende haer naeckte schoonheyt bewijst ons in trouwen,
dat liefde moet groeyen, en met blyden aenschijn
weldaet bewysen, en altijt onderhouwen,
en dat sy oock naect en ongheueynst moet sijn.
Maer want elck contrarie doet op dit termijn,
soo seyndt om die Heere sterfte en dieren tyt,
en t'lant wort vernielt met orloghe en stryt.
| |
[pagina 209]
| |
De plaet verbeeldt de Fortuin; een paradijsvogel vliegt naer haer. Ghelyc den Paradysvoghel, sonder voeten gewrocht
altyt is vlieghende deur den wint beradich,
en nemmermeer rustende: maer houdt hem inde locht.
Soo is oock Fortuyne licht, en onghestadich.
Op een plaetse te blyuen, is sy versmadich,
maer neemt als nv hier, als nv daer haren keer.
Daerom maecten die mannen van Smyrne weldadich
haer beelt sonder voeten, om dat sy nemmermeer
eenen vasten ganck en houdt, en seyden thaerder eer;
o snelle Fortuyne vliecht nv sonder sneuen,
ghelyck doet eenen voghel metten winde ghedreuen.
Eindelijk dit ten slotte: De plaet stelt voor den wysgeer Diogenes, en daerby drie kinderen, die uit hunne hand water drinken: Diogenes scappraye was eenen sack, en syn huys
dat was een tonne, soomen leest ghemeyn:
hy achtede den ryckdom min dan caf, oft gruys.
Op een tyt wort hy siende dat de kinders cleyn,
wt haer hant water droncken aen een fonteyn,
doen sprac hy: waerom quellick my dus met wanhagen,
om by my te bewaren desen drinckbeker onreyn?
Doen verwerp hy den beker, dien hi plach te dragen,
en dronck wt syn hant voort tot allen daghen.
Deze proeven zullen meer dan genoeg zijn om over den dichttrant van Moerman te kunnen oordeelen. Op het voorbeeld van Peeter Heyns, vermeed hy in 't algemeen het gebruik der basterd-woorden; maer voor het overige behoorde hy geheel en al tot de school der Rederykers van zynen tijd. In allen gevalle zoû men zynen Boomgaert moeten kunnen lezen, om te zien of hy, wanneer hy geene opgelegde taek te voltooijen had, en uit eigene beweging schreef, geene hoogere vlucht neemt en wat meer oorspronkelijkheid aen den dag legt. | |
[pagina 210]
| |
In het gedicht van Jan de Costere, dat ik hierboven mededeelde, en dat ter eere van onzen dichter geschreven is, luidt het: M. Ian Moerman vanden Kiele, en dat wel waerschijnlyk om dat deze niet te Antwerpen, maer wel op het Kiel, een der voorgeborchten van die stad, geboren werdGa naar voetnoot(1). Maer wat beteekent de letter M. voor den naem? meester?... Moet men in dit geval aen eenen schoolmeester of wel aen eenen Doctor in de rechten of de medecynen denken? Ik gaf vroeger eene uitvoerige lijst van al die ten jare 1579 deel maekten van de schoolmeesters gilde binnen Antwerpen, en daerop is Jan Moerman niet te vindenGa naar voetnoot(2). Men zal zich dus aen het eerste moeten houden. Ik heb zoo even reeds gezegd, dat de Cleyne Werelt vooral om de sierlyke platen veel byval vond. In der daed behalve den druk van 1584, verscheen er nog: 2o De Cleijne Dit staet op eene fraeije titelplaet, waeronder de naem: C. Visscher, fecit 1608. Dan volgt de gewoone titel: De Cleyn | |
[pagina 211]
| |
In 4o van 81 bladen of 162 bladzyden; de laetste wit. De platen zijn reeds zeer versleten. In deze uitgave heeft men de latijnsche en grieksche verzen van Rolandius en de regels van Moerman ter eere van den Olijftak weggelaten. Het gedicht van Jan de Costere heeft men behouden, en de lange Voorreden aen Peeter Cassiers ingekort. Men leest hier aen het hoofd: alle Nederlandtsche Liefhebbers der Rethorijcke, wenscht Mr Jan Moerman, Autheur deses Boecks, Gelucksalicheyt ende gesontheyt. Verder heeft men er bygevoegd eene: Verclaringhe vanden Tijtel en: De Drucker aen de Liefhebbers der Poësie en Schilder-conste. De berijmde uitlegging der platen is letterlijk naer den eersten druk van 1584 gevolgd, en, zonderling genoeg, boven de negen slotregelen, welke hier met den naem van Gerard de Jode voorkomen, staet in de tweede uitgave: Dirck Pietersz. den Liefhebbers der consten. De amsterdamsche drukker had zich dus de verzen van den antwerpsche plaetsnyder aengematigd. De platen van de Jode, eens naer Holland overgebracht, werden aldaer door onderscheidene boekhandelaers ten nutte gesteld. Men vindt ze herhaelde malen gebruikt in de uitgaven van Vondels Toonneel des menschelyken levens. Of de vernieuwde Gulden Winkel. Even als deze dichter in zyne Vorstelijcke Warande der dieren, voor de heerlyke platen door Marcus Gheeraerts, van Brugge, geëtst, en die ten jare 1567 voor De Warachtighe Fabulen der Dieren gediend hadden, eene nieuwe berijmde uitlegging schreef, maekte hy er ook eene voor die, welke Gerard | |
[pagina 212]
| |
de Jode, ten jare 1584 gesneden had. Het zal overbodig zijn te zeggen, dat de platen in beide werken van Vondel uit der mate versleten zijn. Blijkbaer, zoo als men onder anderen uit het soms gebruiken der zelfde rymen kan opmaken was het werk van Moerman aen Vondel bekend; maer dezes beschryving der platen is veel uitvoeriger en meesterlyker behandeld, en er kan tusschen de twee beärbeidingen geene vergelyking gemaekt worden. |
|