Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 3

[p. t.o. 197]

[p. 197]

Gothieke autaer in de kerk van Sint-Jans-Hemelveerdeghem.

Sint-Jans-Hemelveerdeghem is een nederig dorpjen van Oost-Vlaenderen, dat slechts vier honderd zielen telt. Het ligt wat verheven, op eenige boogscheuten afstands, ter rechter zyde van den steenweg van Gent naer Gerardsbergen, van welke laetste stad het niet veel meer dan een uer verwyderd is. By de boeren van de omstreken is het meest eenvoudig onder den naem van Sint-Jans bekend, terwijl het in de oude oorkonden of by de schryvers, onder de namen Emelewordegem, Emelverdeghem, Hemelverdighen, Hemelverdighem enz. voorkomt⁽¹⁾.

Van den naemsoorsprong Hemelveerdeghem of Emelveerdeghem heeft men tot hiertoe geene voldoende uitlegging gegeven. Willems vond het geradig geene gissingen te maken⁽²⁾. Later stelde de Eerw. heer kanonik De Smet voor, den naem te beschouwen als samengesteld uit de drie woorden hemel, veerdig en heim, en hy vertaelt dus Hemelveerdeghem, door habitation prête pour le

(1) Willems, Mémoire sur les noms des communes de la province de la Flandre Orientale, in den Bulletin de la commission centrale de Statistique. Bruxelles, 1845, in-4^o. - Waesberghe, Gerardimontium. Brussel, 1627, in-4^o, bl. 234. - Van Gestel, Historia sacra et profana Archiepiscopatus Mechliniensis. D. II, bl. 214.

(2) Aengehaeld werk.

[p. 198]

ciel⁽¹⁾. Dat is niet verre gezocht; maer toch, denk ik, zal het de goedkeuring der geleerden niet wegdragen. Ik houde voor vast, dat zoo wel als Godveerdeghem - hetwelk door den heer De Smet te recht verklaerd wordt - van Godfried of Godevert afgeleid wordt, Emelveerdeghem of Hemelveerdeghem van eenen ouden dietschen naem Emelfried, Hemelfried of Hemelverde afstamt. Het beteekent dus de woon van Emelfried of Hemelfried.

Wat er ook van zy, stellig altijd klimt die naem tot eene hooge oudheid op. Reeds blijkt het uit eene oorkonde by Miraeus gedrukt⁽²⁾, dat de autaer, dat is de kerk, van Emelewordegem door den aertsbisschop van Kamerijk, Manasses, die aldaer den stoel van 1095 tot 1105 bekleedde, aen de abdy van Sint-Adriaen te Gerardsbergen gegeven werd. Het vroege bestaen van een geslacht, hetwelk aen dit dorp zynen naem had ontleend, is een ander bewijs van de oudheid dezer plaets. Sanderus immers⁽³⁾, en Willems na hem, maken gewag van Joannes van Hemelverdighem in 1235, en van Olivier van Hemelverdighem in 1279.

Na het uitsterven van het geslacht, dat den naem van Hemelveerdeghem droeg⁽⁴⁾, ging deze heerlykheid over aen het huis van Masmines of Massemen. Een der bezitters was Robrecht, heer van Massemen, Berleghem, Uitberge enz., die door Philips de Goede tot ridder van de Vliesorde werd benoemd, maer reeds in 1431 in den slag tegen de Luikenaers sneuvelde⁽⁵⁾. Van de

(1) Essai sur les noms des villes et des communes de la Flandre Orientale, in de Mémoires de l'Académie royale, in-4^o, D. XXIV, 1850.

(2) Opera diplomatica, D. I, bl. 531.

(3) Verheerlykt Vlaandre, D. II, bl.79.

(4) Willems gispt ten onrechte van Gestel, alsof deze schryver zou beweerd hebben, dat het geslacht Hemelverdeghem zynen naem aen het dorp gegeven had; maer Willems heeft Van Gestel niet verstaen, die zeer duidelyk het tegenovergestelde zegt, dat de naem van het dorp aen een geslacht overging.

(5) Waesberghe, Gerardimontium, bl. 234. - Le Mausolée de la Toison d'Or ou les Tombeaux des chefs et des chevaliers du noble ordre de la Toison d'Or. Amst., 1689, in-8^o, bl. 16.

[p. 199]

Masmines ging Hemelveerdeghem over aen de Mastaings of Masteins. Jacob van Mastein verhief deze heerlykheid ten jare 1457, van den Steenen Man van Aelst, waeraen ze onderhoorig was. De brief, waerby dit gebeurde, in den gewoonen vorm van dergelyke akten opgesteld, berust thands nog op 's Rijks Archief te Brussel⁽¹⁾. Hy luidt als volgt:

Ic Jacop van Mastein, ruddere, heere van Heremois, van Masmine ende van Emelverdeghem, houde in leene ende in manscepe van onsen gheduchten heere ende prinche etc. van zijnen Steene tAelst, therscap van Emelverdeghem, met al zyner toebehoirten daer up, dat ic hebbe, hoeghe justicie, middel ende nedere. Voort behoirt te minen voirs. leene: IIII^XX buendere lands, lettel men of meer, met der steden die daer up staet, XVI manscepe, XCIII gansen, hondert ende VI capp.⁽²⁾, XXIII^c ende XXIX eyeren, XII lb. p. in pennincrenten, metten herlicheit ende alle andere rechten, die daer toe behoeren. Staende mijn voirs. leen te dienste, te trouwen, te waerheden ende ten relieve van X ℒ. p. ter doot oft alst verandert, camellingage, sbaillius ende der mannen recht; ende alst ment vercoept ten tiensten penninc, ghelijc ende alsoes de leene ghehouden vanden selven hove staen ende sculdich zijn te stane naer hofrecht. dWelke overgheven ende groette van leene ic doe ter goeder trouwen, in deser manieren: waert alsoe dat men meer of min bevonde mijnen voirss. leene toebehoerende danne voirs es, daeraf begheerics te zyne ende te blivene ombegrepen ende daeraf te stane ter ordonnanciën vanden mannen, mynen huusghenooten. In kennessen ende oorconscepen der waerheit, so hebbe ic, Jacop van Mastein, ruddere, voirgh. dit overgheven ende groette van leene ghezeghelt met mynen propren zeghelle uuthanghende, den derden dach van Ouxste, int jaer Ons Heeren, als men screef XIIII^c zevene ende vijftich.

Origineel op perkament, de zegel is verdwenen.

(1) Onder de handvesten der voormalige Rekenkamer, karton N^o 905. - Een ander verhef van het zelfde leen, in date 20 July 1540, wordt daer insgelyks bewaerd. Het stuk is sterk beschadigd, en begint als volgt: .... van Jansse, heere van Mastaing, Hoornaing, Ayshove, Machelen, Brugelettes.... Drincham..... Massemen.... Lierde, He.......... toecommen byden overlydene van mer Jan van Jansse, riddere, in zinen levene, zaligher memorie.

(2) Cappoenen, dat is kapuinen.

[p. 200]

Van de familie Mastein ging Hemelveerdeghem over tot die van Damman, aen welke het in de vorige eeuw nog toebehoorde.

By den leeftijd van Waesberghe, dat is in de eerste jaren der zeventiende eeuw, was er aldaer een fraei kasteel.

Alhoewel er reeds sedert lange eeuwen, zoo als uit het boven aengehaelde blijkt, te Hemelveerdeghem eene kerk, aen den heiligen Joannes-Baptista toegewijd, bestond, werden nochtans aldaer tot in de eerste jaren der voorledene eeuw toe, uit hoofde van de geringe bevolking, de goddelyke diensten, door den pastoor van het naburige dorp Sinte-Maria-Lierde, uitgeoefend. Van Gestel, die in 1725 zijn werk liet drukken, zegt dat Hemelveerdeghem maer onlangs zynen eigenen herder had bekomen. Deze werd door de abdy van Sint-Adriaen te Gerardsbergen aengesteld en ontving eene jaerlyksche toelage van 360 gulden.

Te Hemelveerdeghem heeft telkens op den 23^sten Juny, dag vóór de geboorte van den heiligen Joannes-Baptista, eene jaermerkt plaets, die in de omstreken zeer beroemd is, en veel volk aenlokt, dat aldaer de voorspraek van den Heilige komt aenroepen⁽¹⁾.

Het kerkgebouw heeft uiterlyk niets, dat de aendacht tot zich trekt, maer van binnen bevat het een der merkwaerdigste gedenkstukken van de beedhouwkunst hier te lande, in vroegere eeuwen. Dat heerlyk kunstjuweel is gelukkig, zoo wel aen de woede der beeldstormers van de zestiende eeuw en der jacobynen van de voorledene, als aen den vernieuwingsgeest van vroegere en latere dagen ontsnapt, en is byna geheel ongeschonden tot heden toe bewaerd gebleven. Zonderling genoeg, het is zeer weinig bekend, en niemand heeft er de aendacht op gevestigd. Uit dien hoofde

(1) Men kan daerover nazien: Korte uytlegging van het leven van den H. Joannes-Baptista, patroon van St. Jans-Hemelveerdeghem, aldaer gevierd wordende tegen de vallende ziekten. Geeraerdsbergen, W^e Byl-Canivé en J. Vanden Eycken, in-12^o.

[p. 201]

dacht ik het der moeite waerd hetzelve te doen uitteekenen, en met dit Museum in plaet te laten uitgaen.

Het is een allerkunstigst in hout gesnedene autaer, of ten minste het onderdeel van eenen autaer; want het is mogelyk, zelfs waerschijnlyk, dat hiertoe nog een bovenstuk behoorde, hetwelk, of nooit werd uitgevoerd, of door de eene of andere omstandigheid verdween. Wat er ook van zy, dat overfraeije snywerk, heeft, zoo als het thands nog bestaet, eene hoogte van eene belgische el en negen-en-twintig strepen, op eene breedte van eene el en zeventig strepen, terwijl de figuertjens op de voorplans eene hoogte van vier-en-twintig strepen bereiken.

Aen welken kunstenaer heeft men dit meesterstuk te danken? Dat zal waerschijnlyk altijd een raedsel blyven. Is het door de kerk zelve bekostigd, of wel door den eenen of anderen aen haer geschonken? Daeromtrent kan ik ook niets met zekerheid bepalen. De kerk van Hemelveerdeghem stond onder de abdy van Sint-Adriaen te Gerardsbergen. Deze kan dus dien autaer hebben doen plaetsen. Misschien ook was het eene gift van eenen der heeren van het dorp. Dit behoorde, in den tijd waerop dit kunststuk uitgevoerd werd, aen de vermogende familie van Mastaing. In gevalle men deze laetste gissing aennemen wil, kan men verwonderd zijn, dat men nergends de wapens van den gever, zoo als gewoonlyk gebeurde, op den autaer gesneden vindt; meer ik uitte vroeger reeds het vermoeden, dat er by den autaer nog een bovenstuk behoorde. Dit kan dan ook met de wapens, het zy van den abt van Sint-Adriaen, het zy van den heer des dorps versierd zijn geweest.

By eenen eersten oogslag op de plaet, bemerkt men dadelyk, dat dit gedenkstuk een voortbrengsel is uit het laetste tijdvak der middeleeuwsche, of zoo gezegde gothieke kunst. Het draegt reeds talryke sporen van den overgang tot eenen gewyzigden en nieuweren trant. Uit den aerd dus zelven van de beeldhouwery, en

[p. 202]

uit dien van de versieringen aen de bouwkunde ontleend, denk ik te mogen opmaken, dat deze fraeije autaer tusschen de jaren 1490 en 1510 vervaerdigd werd. Indien een der zes kleine borstbeeldjens, waervan ik later zal spreken, wezenlyk mag gehouden worden voor dat van Philips-den-Schoone, dan wordt het tijdstip der uitvoering met zekerheid bepaeld.

Ik acht het overtollig hier eene nauwkeurige en volledige beschryving van geheel dezen autaer of autaerstuk, zoo als men het wil noemen, te geven. De hierbygevoegde plaet zal best, zoo over het geheel, als over de onderdeelen laten oordeelen.

Dat de beeldjens in de vijf nissen geplaetst de geschiedenis van den H. Joannes-Baptista vertoonen, loopt dadelyk in het oog. In de eerste nis ziet men den Voorlooper des Heilands voor het volk prediken. Door de drie kleine figuren op den achtergrond en wat verheven zittende, heeft de kunstenaer waerschijnlyk de Scriben en Pharizeën bedoeld. De derde nis stelt ons den doop des Zaligmakers in de Jordaen voor. De midden- of hoofdnis van de bovenste verdeeling verbeeldt op den voorgrond den dans van de wulpsche Herodias; terwijl op het achterplan het afgehouwen hoofd van den Dooper op eene schotel wordt gelegd, om het aen Herodias aen te bieden.

De tafereelen in de twee nissen der onderverdeeling hebben betrekking op gebeurtenissen, welke na de dood des Heiligen voorvielen⁽¹⁾. In de legende leest men, dat Herodias, vreezende dat Joannes-Baptista nog zou verryzen, en haer overspelig leven bestraffen, zijn hoofd binnen haer paleis liet begraven. Lange jaren bleef het verborgen, tot dat eens de Heilige zelf, aen eenige van Jerusalem gekomene kloosterlingen, de plaets waer het schuilde, ontdekte. Deze openbaring wordt alhier vertoond. Eene tweede

(1) Men kan nazien Ribadineira en Rosweydus, Generale Legende der Heylighen. Antw., 1711. in-folio. D. II, bl. 217.

[p. 203]

terugvinding van het zelfde hoofd, ten tyde van keizer Valens, en welke nog jaerlyks door de Kerk op den 29^sten Augustus gevierd wordt, is op dit autaerstuk niet afgebeeld.

De legende verhaelt verder hoe keizer Juliaen de Apostaet, de groote en gedurige wonderen, welke dagelyks by het graf des Heiligen voorvielen, vernemende, hieraen een einde wilde stellen, en zijn lichaem deed verbranden om de asch in den wind te werpen. De door hem aengestelde dienaers waren reeds bezig hunne goddelooze taek met woede ten uitvoer te brengen, toen eenige rechtzinnige Christenen van Jerusalem naer Sebaste, alwaer dit gebeurde, aengekomen, zich met den omstaenden hoop volks vermengden, en veel der beenderen en andere overblijfsels des Heiligen byeenraepten en bewaerden, welke later geheel de christene wereld door verspreid en vereerd werden. De zesde of laetste nis van het onderste gedeelte des autaers stelt dat verbranden der beenderen voor.

De middennis is ledig gebleven, omdat in deze de remonstrantie of andere heilige vaten, voor het doen der goddelyke diensten geplaetst werden.

Van de twee standbeeldjens, welke men op de kolommen van de bovenste verdeeling bespeurt, kan ik geene uitlegging geven; maer de vier, die men op de kolommen van het onderste gedeelte ziet, houde ik voor vier Profeten. Byzondere aendacht verdienen de zes borstbeeldjens, in kleine, daertoe geschikte nissen geplaetst. By eene bezichtiging van dit gedenkstuk, vóór een paer jaren, ter plaetse zelve gedaen, docht het my daerin de afbeeldsels der laetste graven van Vlaenderen uit het huis van Burgondië tot aen Maria en verder Maximiliaen en Philips-den-Schoone te erkennen. Op de hierbygevoegde plaet, uit hoofde der kleinte van de schael, waerop ze uitgevoerd is, valt het moeijelyk de gelykenis te rug te vinden. En ook, alzoo die beeldtjens los in de nissen staen, kan het eene wel op de plaets van het andere geraekt zijn.

[p. 204]

Wat er ook van zy, indien het laetste borstbeeldjen, wezenlyk dat van Philips-den-Schoone is, zoo als ik het meen, dan zou men hierdoor den tijd waerop de autaer uitgewrocht werd, stellig kunnen bepalen, en het zou ter bevestiging komen van hetgene ik reeds boven, alleen naer den aerd van het snywerk oordeelende, gedaen heb, en laten veronderstellen, dat het tydens de regering van Philips-den-Schoone (1494-1506), werd uitgevoerd.

Het bovenstaende acht ik genoeg om de aendacht te vestigen op een dier merkwaerdige voortbrengsels der christene kunst in ons vaderland, tydens de middeleeuwen. In eene volgende aflevering van dit Museum zal ik misschien handelen over eenen anderen autaer thands nog te bewonderen, in het brabandsch dorp Maria-Lombeek, op eene uer afstands van Ninove, by den steenweg van die stad naer Brussel gelegen, welke autaer het schoone gedenkstuk, dat ik hier bekend maekte, nog verre in kunstwaerde overtreft.

Ik sluit met den wensch, dat de autaer van Sint-Jans-Hemelveerdeghem, die byna geheel ongeschonden tot ons is gekomen, naer waerde moge geschat worden, eenige kleine herstellingen onderga, nog eeuwen lang een sieraed van die kerk blyve, en tot bewijs diene, hoe in vroegere eeuwen de godsvrucht onzer vaderen de schoone kunsten wist te waerderen en aen te moedigen.