Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 2

[p. 129]

Iets over Marten uit den ‘Wapene Martijn.’

In de laetste tyden werd er veel geschreven over de wijsgeerige samenspraken van Jacob Van Maerlant, gekend onder den naem van Wapene-Martijn. Doch tot heden heeft er zich niemand ernstig op toegelegd om te weten, wie die Marten was, dien de gryze vlaemsche dichter over allerlei godsdienstige en maetschappelyke vraegpunten met hem redenerende voorstelt. Daer de persoon, die onder dezen naem schuilt, uit gemelde tweespraken blijkt te Utrecht verbleven te hebben, zocht ik hem eerst onder de domproosten en domdekens, de proosten van St.-Salvator, de dekens van deze kerk en die van St.-Pieter, St.-Jan en Onze-Lieve-Vrouw te Utrecht, waervan Hoynck Van Papendrecht, in het vijfde deel zyner Analecta Belgica, de volledige lijst mededeelt. Doch onder al deze is er voor die tyden geen enkel Marten te vinden.

Ik kwam alsdan op de gedachte, dat Marten misschien een pseudoniem geweest is. Sint-Marten was immers de patroon van het utrechtsche bisdom, en Marten, in de samenspraken beduidde misschien anders niet dan Utrechtenaer. Myne opzoekingen voortzettende, vond ik weldra in de Egmondsche Chronijk het grafschrift van Willem Berthout, den 4^den july 1301, als bisschop van Utrecht gestorven, waerin deze onder den naem van Martinus voorkomt:

O pastor egregie, nobilis Martine,

dic cur dormis hodie, cum minus divinae
gentes et perfidae columpnam cortinae

destruunt ecclesiae?

[p. 130]

 

Quondam alienis fons dictaris gratiae,

 

nunc tuis egenis spes negatur veniae,

 

mortis cantilenis.

 

Quis nunc jure psallitur coetu clericorum?

 

nam flos spirans tollitur pratis honestorum,

 

dum Wilhelmus pellitur hinc ad coeli chorum⁽¹⁾.

In dees, geheel in Maerlantschen trant opgestelde grafschrift, wordt Marten in den zin van utrechtschen bisschop genomen; en diensvolgends denk ik dat men er de zelfde beduidenis moet aenhechten in den Wapene-Martijn.

In den bykans met Maerlant gelyktydigen Jan Bukelare, die de wijsgeerige dialogen des beroemden Vlamings in het latijn overbracht, wordt aen Marten de benaming van praesul⁽²⁾ gegeven, die slechts op iemand, die eene zeer hooge waerdigheid in de kerk bekleedde, slaen kan. Dat die naem bepaeldelyk op bisschoppen werd toegepast, zou ik door menig voorbeeld kunnen bewyzen. Zie hier slechts eenige verzen ook in de Egmondsche Chronijk voorhanden, waerin de hiervoren gemelde Willem Berthout praesul heet:

Erras praesul nobilis

nimis festinando,
maneas immobilis.
Tuis propinando
vultum, et sit debilis
te vexans sic querelis⁽³⁾.

Eindelyk in het vierde boek van den Wapene-Martijn, dat in 1299 werd geschreven, vraegt Jacob aen Marten:

Merten, vrient, wie es die man

daer gi therte soo legt an,

(1) Mathaeus, Veteris aevi analecta. Hagae 1738. II p. 554. - Van Vloten, Nederlandsche geschiedzangen. I. 1852. Amsterdam, blz. 22.

(2) Presul sanctissime. Zie C.P. Serrure, Vaderlandsch Museum, D. I, blz. 180 (3^e boek, 4^e strofe).

(3) Mathaeus, ibid. bl. 553.

[p. 131]

 

eest u lantshere,

 

eest die fiere hertoge Jan?

 

God verde hem den euschen ban⁽¹⁾.

Welnu, Willem Berthout uit het huis van Grimbergen gesproten, was onderdaen des hertogen van Brabant, Jan II, en hy bekleedde den bisschoppelyken zetel juist in het jaer 1299, waerop het vierde boek des Wapene-Martijns berijmd werd. Ik geloof uit dit alles te mogen besluiten, dat in den vierden Martijn⁽²⁾, Marten niemand anders is dan bisschop Willem Berthout, en, dat men onder den naem van den beschermheilige van het Sticht, in de drie eerste boeken ook eenen utrechtschen bisschop moet verstaen.

Maer wie was die kerkvoogd in de drie eerste boeken bedoeld? Misschien was het Jan van Nassau, dien Niklaes Van Cats, een beroemd zeeuwsche edelman, aen wien Maerlant zyne Natuerbloeme opdroeg, over zyne oproerige onderdanen deed zegevieren. Misschien ook was het Willem Berthout? In dat laetste geval zou men het tweede en derde boek des Wapene-Martijns niet vóór 1296 mogen plaetsen, want het tweede boek begint immers aldus:

Jacob du woens in den Dam,

ende ic t'Uutrecht, dies benic gram.

en het was slechts in dit jaer dat Willem, tot dan toe proost van St.-Pieters kerk te Leuven, tot de bisschoppelyke waerdigheid werd verheven.

Ik laet echter dit laetste vraegpunt aen de beslissing over der noord-nederlandsche geleerden.

C.A. Serrure.

(1) De heer Verwijs, in zijn Academisch proefschrift over Jacob Van Maerlants Wapene-Martijn. Deventer 1857, ziet dit vierde boek aen als niet aen Maerlant behoorende, alhoewel nog voor zyne dood geschreven; doch dit punt is hier zeer onverschillig.

(2) Dit tot heden toe onuitgegeven deel van den Wapene-Martijn, zal eerlang in dees Museum verschynen.