Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 1

[p. 411]

Utrechtsche Chronijk, van 1138.

In 1832 was er by den boekhandelaer B. De Bruyne, te Mechelen, te koop een fraei en zwaer perkamenten handschrift in-folio, dat, ten jare 1138, voor de kerk van Sinte-Maria, te Utrecht, geschreven werd. Het bevat hoofdzakelyk het gekende Martyrologium van Usuardus, en Isidorus de Regimine Canonicorum. (Dit laetste te vinden in de Concilia van Binius, ap. Concilium Aquisgranense)⁽¹⁾; doch, behalve dat, ook nog vooraen eene korte Chronijk van 539 tot 1138, eene aenteekening op het eerste blad en een vijftal andere op onderscheidene plaetsen van het Martyrologium. Dit alles is van eene en de zelfde hand, en van bovengemelden jare. Verder zijn er door onderscheidene latere handen, op sommige bladen, die wit gebleven waren, eenige charters der dertiende eeuw, rakende de kerk van Utrecht, geschreven. Eene dezer vond ik by Bondam⁽²⁾; de overige zijn waerschijnlyk onuitgegeven.

Die Codex werd, ten gemelden jare 1832, aengekocht voor rekening van den Noord-Nederlandschen baron van Westreenen van Tiellandt, eenen man, die eene ryke verzameling boeken en oudheden byeenbracht en zich ook in de letterkundige wereld

(1) Colon. 1618. Tomi tertii pars prima, bl. 209-254.

(2) Charterboek van Gelderland, bl. 311.

[p. 412]

gunstig bekend maekte door onderscheidene belangryke verhandelingen, zooals, onder anderen, door zyne Recherches sur la Langue Nationale de la majeure partie du royaume des Pays-Bas, in 1830 verschenen. Deze geleerde overleed den 22^sten November 1848, doch hy heeft gewild dat al wat hy verzameld had, in zijn geheel, als Museum-Westreenianum, in zijn hotel, te 's Gravenhage, zou vereenigd blyven, tot sieraed zyner woonplaets en van zijn vaderland. Het utrechtsche handschrift van 1138 moet dus heden aldaer berusten⁽¹⁾.

Vóór dat het echter het eigendom werd van den baron van Westreenen, had ik het ter myner beschikking, en ik schreef daer uit af, zoo niet de charters, dan toch al het overige, dat voor de geschiedenis van eenig belang is.

Hoe en wanneer die Codex naer België kwam, heb ik niet kunnen gissen. Waerschijnlyk reeds vóór den tijd van Matthaeus, aen wien het niet blijkt, dat deze korte Chronijk bekend was, anders zou deze vlytige geleerde ze stellig in zyne Analecta hebben opgenomen.

De aenteekening, die op de voorzyde van het eerste blad te lezen staet, geeft ons de verdeeling van het utrechtsche bisdom in 1138. Uit dien hoofde, en ook voor de spelling der plaetselyke benamingen in zoo vroegen tijd, is ze niet zonder belang. Zy luidt als volgt:

Circatus episcopi: Anno bissextili post ipsum bissextum, in Flandern, in Walechron, in Scalde, in Hollande.
Secundo anno, in Hemelande, in Batue, in Velue, in Testrebant, in Maselant, in Westflinge.
Tertio anno, in Ostrege et Westrege.
Quarto anno, in Tuenta et prepositura Daventrensi.

(1) Over Van Westreenen zie men de Handelingen der Maatschappy van Nederlandsche Letterkunde te Leiden, van 1849, bl. 148.

[p. 413]

De Chronijk begint op bladzyde 1 v^o en strekt zich uit tot bladzyde 2 v^o. Zy loopt, zoo als ik reeds boven aenstipte, van het jaer 539 tot op het jaer 1138, wanneer het handschrift voltooid werd. Ik zeg voltooid, want uit de aenteekening voorkomende in het Martyrologium van Usuardus, op den VI^den der Kalenden van Januarius (27 December), blijkt het, dat dit boek opgeofferd werd aen de nagedachtenis van Otto, den derden deken der utrechtsche kerk, die reeds op 27 December van het jaer 1130 overleed. De afschryver schijnt dus verscheidene jaren aen dien Codex gearbeid te hebben.

Het is jammer, dat de chronijkschryver ons zulke beknopte aenteekeningen heeft nagelaten, en dat hy, vooral over de gebeurtenissen van zynen tijd, niet wat breedvoeriger heeft gehandeld. Doch men weet dat zulks het geval is met talryke andere gedenkstukken van den zelfden aerd, uit die vroege tyden. Hetgeen hy ons heeft nagelaten verdient toch, mijns dunkens, alles zins onze aendacht. Want al is het, dat de voornaemste gebeurtenissen, waervan hier gewag gemaekt wordt, ons reeds uit andere bronnen, en soms beter, bekend zijn, dan toch wordt hierdoor het verhael, dat men elders aentreft, bekrachtigd, en voor de kerkelyke geschiedenis van het bisdom Utrecht komt er wel het een en ander voor, dat tot hier toe nergens geboekt was.

Aen deze Chronijk zijn later hier en daer eenige woorden bygevoegd door eene andere hand dan die van het jaer 1138. Dat weinige heb ik hier tusschen haekjens, en in cursief laten drukken.

Zie hier het stuk:

DXXXIX. Obiit Gregorius magnus papa.

DCXXXIX. Pippinus primus regnare cepit.

DCXCVI. Clodoveus obit et Hildebertus, frater ejus, rex fit.

DCXCVII. Ordinatio sancti Willibrordi episcopi (Trajectensis).

DCCXV. Karolus filius Pippini regnare cepit.

DCCXVI. Hilpricus effectus est rex.

[p. 414]

DCCXXXVI. Dormicio sancti Willibrordi archiepiscopi.

DCCXLI. Karolus obit. - Pippinus et Karolomannus in regnum successerunt.

DCCL. Pippinus est electus et a sancto Bonifacio unctus.

DCCLIV. Sanctus Bonifacius martirizatus est.

DCCLXVIII. Pippinus obit. - Karolus et Karolomanus reges constituuntur.

DCCLXXI. Karolomanus obit.

DCCLXXXI. Pippinus et Luodouuicus uncti sunt in reges, unus in Italia, alter in Armenia^(1).

DCCLXXXIII. Hildegardis regina obit, uxor Karoli, et Berta regina, uxor Pippini, patris ejus.

DCCLXXXV. Uuidechinus baptizatus est.

DCCXCII. Conjuratio Pippini detecta est.

DCCXCVI. Barcinona reddita est.

DCCXCIX. Leo papa cecatus est.

DCCCI. Karolus imperator efficitur.

DCCCIV. Leo papa hyemavit Aquis.

DCCCVI. Divisio regni per Karolum in filios Karolum, Lu^odouuicum, Pippinum.

DCCCIX. Pippinus, filius Karoli, obit.

DCCCXIV. Karolus magnus et primus imperator, obit, et filius ejus Lu^odouuicus imperium accepit.

DCCCXXVIII. Temporibus Frederici episcopi dedit Geruuardus miles Heses Mart.^(2)

DCCCXXXV. Dorest primum vastatus est.

DCCCXLVI. Rome oppidum a Sarracenis vastatur.

DCCCLXVI. Hungerus episcopus obit.

DCCCLXXXI. Karolomannus obit.

DCCCLXXXIII. Luodouuicus obit.

DCCCLXXXIV. Luodouuicus, filius ejus, obit.

DCCCLXXXV. Karolomanus, frater Luodouuici, obit.

DCCCLXXXVI. Godefridus rex Danorum interficitur.

DCCCLXXXVIII. Karolus imperator obit. - Otto levatur.

(1) In Armenia, aldus.

(2) Mart., met een verkortingsteeken; dit schijnt de naem van een landgoed. - Deze Geruuardus zal wel de zelfde zijn als Gerowaldus, die by Heda, bl. 50, voorkomt.

[p. 415]

DCCCXCIII. Karolus in regem elevatur.

DCCCXCVIII. Otto rex obit.

DCCCCIV. Radbodus Trajectensi ecelesie adtitulatus est episcopus. - Visum est signum, lapsus stellarum; quod prodigium secuta nimia inundatio fluminum et immanissima preda Ungarorum.

DCCCCXVII. Radbodus episcopus obit. - Eodem anno ordinatur Baldricus episcopus, K. Mr.

DCCCCLXIII. Adventus reliquiarum sancte Agnetis et sancti Benigni martyr.

DCCCCLXVI. Adventus reliquiarum sancti Pontiani martyr.

DCCCCLXXIII. Otto imperator obit.

DCCCCLXXVI. Baldricus episcopus obit. - Folcmarus episcopus ordinatus est.

DCCCCXC. Folmarus episcopus obiit. - Balduinus episcopus successit.

DCCCCXCIV. Balduinus episcopus obiit. - Ansfridus episcopus successit.

Millesimo I. Otto imperator obiit; cui juvenis Heinricus successit. - Ansfridus oculos amisit.

Mill. IX. Ansfridus episcopus obiit; cui Adelboldus successit.

Mill. XIV. Heinricus imperator efficitur.

Mill. XXIII. Ecclesia S. Martini constructa est et presente Heinrico, imperatore, dedicata est a XII episcopis. - Adelboldus episcopus acquisivit Drenta.

Mill. XXIV. Heinricus imperator obit; cui Cu^onradus imperator successit. - Apparuit quoddam prodigium.

Mill. XXVII. Adelboldus episcopus obit; cui Bernoldus episcopus successit.

Mill. XXXIX. Cu^onradus imperator Trajecti obit. - Heinricus, filius ejus, ibidem electus est.

Mill. XLVII. Heinricus imperator efficitur.

Mill. LIV. Bernoldus episcopus obit; cui succedit Willelmus episcopus^(1)

Mill. LV. Obiit Heinricus tertius, et regnavit filius ejus IV Heinricus.

Mill. LXIIII. Willelmus episcopus acquisivit comitatum in Hollant.

Mill. LXXV. Primum bellum Heinrici regis cum Saxonibus.

(1) Hierop volgde nog in het Hs.: Obit Heinricus tertius imperator et regnavit filius ejus quartus Henricus, dies XXIV; doch de schryver ziende, dat hy zich vergist had, schrabde alles uit, behalve dies XXIV, dat hy liet staen.

[p. 416]

Mill. LXXVI. Willelmus episcopus obiit, cui Cu^onradus episcopus successit.

Mill. LXXXV. Cu^onradus ordinatus est episcopus.

Mill. LXXXVI. Rex Heinricus fugatus est ab Egberto comite.

Mill. XC. Egbertus comes interfectus est.

Mill. XCV. Hoc anno maxima mortalitas fuit.

Mill. XCVIIII. Cu^onradus episcopus interfectus est (a quodam plebeio cultello miserabiliter, eodem momento postquam missam cantaverat et ad Dominum vix venerat). - Heinricus V rex Aquis coronatus est.

Altare primum et precipuum beate Marie, quod postea ad occidentem translatum est, consecravit dominus episcopus Cu^onradus. In quo edite sunt reliquie apostolorum V: Johannis, Pauli, Andreae, Philippi, Bartholomaei; martyr.: XII Stephani prothom., Sebastiani, Pantaleonis, Vitalis, Alexandri, Quintini, Valeriani, Marcellini, Cesarii, Secundini, Quiriaci, Innocentii pap.; confess. VI: Martini, Benedicti, Fortunati, Pamphilii, Mariani diac., Willehadi; Agnetis et Lucie virg. II^(1).

Mill. C. Burchardus episcopus effectus est III. K. Iun.

Mill. CI. Heinricus crassus, comes Fresie, interfectus apud Nagel et submersus in aquis, non comparuit per VII ebd.

Mill. CV. Cometa clare visa est III Id. Feb., in initio noctis, diebus XVIII.

Mill. CVI. Heinricus IIII imperator obiit.

Mill. CXII. Burchardus episcopus obiit, (qui contulit ecclesiam de Erinchem, cum omnibus juribus suis et decimis, thesaurarie ecclesie beate Marie Trajectensis).

Mill. CXIIII. Godeboldus episcopus successit.

Mill. CXXVII. Obiit Godeboldus episcopus.

Mill. CXXVIII. Andreas prepositus Leodiensis electus est.

Mill. CXXXI. Hoc anno, II Id. Maii, combusta est major domus cum toto palatio, ecclesia sancte Marie, sancti Bonifacii pridie dedicata, ecclesiaque parrochiana cum magna parte civitatis.

Mill. CXXXII. Hoc sequenti anno reconsecrata est a domino Brunone, archiepiscopo Coloniensi, cum IIII episcopis.

(1) Geheel de zinsnede Altare primum... tot en met Lucie virg. II, staet in het Hs. in margine, doch op de hoogte van het jaer 1098.

[p. 417]

Mill. CXXXIII. Factum est deliquium solis, mense Augusto., IIII Non, Luna XXVII. - Florentius occisus est,

Mill. CXXXIIII. et tribus dehinc mensibus, incastellata ecclesia nostra, ejectis de loco

Mill. CXXXV. et domibus canonicis, primum a Florentio et ministerialibus episcopi, eo autem occiso, eisdem statim fautoribus, a fratre Theodorico, comite de Hollant, seu volente seu permittente Luidgero, imperatore, ipsorum avunculo, clerus, cum antistite suo, antichristiane crudelitatis rabiem omnimoda persecutione sustinuit.

Mill. CXXXVI. Hoc anno Luidgerus imperator, coadjunato forti et unanimi exercitu Kal. Aug. in Italiam iter direxit, domino pape Innocentio heresiarche Petri Leonis et suorum violentia de sede sua ejecto presidium collaturus. Rebus pro voto succedentibus, divertit Appuliam, ubi eque omnibus subactis et Rogerio duce, pro imposito sibi contra imperium diademate et pertinaci scismatice hereseos Petri Leonis patrocinio, tota fere terra civitatibus, castris, omni denique virtute militie infirmato, ducem ibi dono pari cum domino papa constituit. Ibi fracto exercitu, consumptis omnibus, regressus cum papa, tertio ab urbe miliario consedit, rebusque diffusus et viribus, simulque intuens tam esse consumptam jam olim Rome fidem quam apud se pecuniam, nec se, nec militem residuum Romanis credidit;

Mill. CXXXVII. sed facto, pro re et tempore, consilio, et dimisso in fortuna sua et statu veteri papa, osculis datis et acceptis, Alpes fere transmiserat. Ibi dimisit et remisit singulos in sua, fidemque habens regioni ut indulgentius se haberet, eger et lassus ad privata se contulit, ubi contra spem vitam morte, regnoque feliciori mutavit imperium. - Obiit Luidgerus imperator.

Mill. CXXXVIII. Cu^onradus electus est, Henrici V sororis filius, et Aquis coronatus.

Zie hier thands het vijftal aenteekeningen, welke in het Martyrologium, en wel op de volgende dagen, door de hand van 1138, zijn bygeschreven.

Op XVIII Kal. Mai. (14 April). Anno dominice incarnationis MXCVIIII, obiit Cuonradus episco-

[p. 418]

pus memoria dignus, qui fecit ecclesiam nostram et constituit fratum prebendam.

Op XVII Kal. Jun. (16 Mei). Obiit Burchardus episcopus qui dedit Erenkeim, liberam a circata et oblatis, ad custodiam nostram, Limben ad prebendam.

Op V Idus Julii. (11 July). Obiit Herimannus, primus decanus noster.

Op VII Id. Augusti. (7 Aug.). Anno dominice incarnationis MCVI, obiit Heinricus IIII imperator, benefactor noster, qui precepit dedicari ecclesiam et confirmavit prebendam nostram.

Op VI Kal. Jan. (27 Decemb.). Anno dominice incarnationis millesimo CXXX, obiit Otto decanus, III^us ecclesie et sacerdos, pro cujus memoria scriptus est et oblatus liber iste.