Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 1

[p. 200]

Numismatiek.

I. De Munt te Aelst, in 1162.

Allen die zich met de penningkunde bezig houden, weten dat er oudtijds te Aelst eene Munt bestaen heeft, waerin tydens de regering van Margaretha van Constantinopelen, van Gui van Dampierre, van Robrecht van Bethune en van Lodewijk van Nevers veel geld geslagen werd. In de laetste jaren heeft men nog kleine deniers ontdekt, waervan de voorzyde het borstbeeld van eenen gewapenden man, met den naem arnot draegt en op de keerzyde het woord A.L.O.S.T. te lezen staet. Dat deze laetste tot eene hooge oudheid opklimmen, is men het eens⁽¹⁾. De heer Gaillard brengt ze tot de twaelfde eeuw terug, en, hy is van gevoelen, zonder daerop echter te drukken, dat die kleine stukjens van vóór den tijd van Philips van den Elzas (1168-1191) dagteekenen. Volgens andere muntkenners zouden ze slechts tot de regering van Johanna van Constantinopelen behooren⁽²⁾. In allen gevalle is het stellig dat ze te Aelst geslagen werden.

(1) Men zie Gaillard, Recherches sur les monnaies des Comtes de Flandre. Gand, 1852, in-4^o, bl. 40 en 60.

(2) Jaarboeksken voor 1854 uitgegeven door het Taalminnend Genootschap. Gent, bl. 31.

[p. 201]

Het is slechts ten jare 1166, toen de graef van Vlaenderen, Dierk van den Elzas, nog leefde, dat door de dood van den laetsten heer van Aelst, insgelyks Dierk genaemd, dat land aen het graefschap verviel⁽¹⁾. De zoon en opvolger van graef Dierk, Philips van den Elzas, stelde zich in het volle bezit van die nieuwe landstreek, welke sedert dien, altijd met de vorstelyke kroon vereenigd bleef.

Uit bovengemelde gissing van den heer Gaillard zou volgen dat er te Aelst, reeds onder de vroegere heeren, en vóór dat deze stad aen Vlaenderen kwam, geld gemunt werd. Tot staving hiervan kan ik aenhalen de melding van zekeren Walter, zoon van Dierk van Rothen, munter of liever muntmeester van Aelst, die men als getuigen ziet optreden in eene charter der oude abdy van St.-Pielers, te Gent, in het jaer 1162. Het luidt immers aldaer: Theoderico de Rothen, Waltero filio ejusdem..... monetario de Alst⁽²⁾.

Nadere opzoekingen zullen hier omtrent waerschijnlyk nog wel iets meerder doen ontdekken.

(1) Duchesne, Hist. généalog. des Maisons de Guines, d'Ardres, de Gand, etc. Paris, 1631, in-folio. Preuves, bl. 225-229. - Warnkoenig, Hist. de Flandre, I, bl. 202.

(2) Vande Putte, Annales abbatiae Sancti-Petri Blandiniensis. Gand, 1842, in-4^o, bl. 133.

II. De Munt te Waelhem, in 1421.

Waelhem is een nog al aenzienlyk dorp der provincie Antwerpen, dat heden eene bevolking van ruim duizend zielen

[p. 202]

heeft. Het ligt op eene uer afstands van Mechelen, op den weg naer Antwerpen, en wordt door de Nethe bespoeld. Waelhem was in vroege eeuwen het eigendom der Berthouden, heeren van Mechelen. Dit edel geslacht stierf uit in Catharina, dochter van Hendrik Berthout, verwekt by Margaretha van Wesemael, welke laetste afstammelinge de heerlykheid Waelhem, in 1353, ten huwelyk bracht aen haren echtgenoot Dierk van Hoorn, heer van Perwez. Deze had insgelyks slechts eene dochter met name Maria, die met Jan Stuart, graef van Marr en Yerniac, huwde. Maria weduwe geworden zijnde, verpandde Waelhem aen Anthonis, hertog van Braband, wiens zoon, Jan IV, die heerlykheid, benevens die van Gaesbeeck, Duffel, Assche, enz., aen zynen broeder Philips, graef van S^t-Pol afstond, die, schijnt het, tot aen zyne dood in dit bezit bleef. De gravin van Marr bekwam later op nieuw Waelhem terug, en eindelyk verviel het aen het geslacht van Merode, aen welk het nog in de vorige eeuw toebehoorde⁽¹⁾.

Het schijnt dat Waelhem reeds sedert de eerste helft der dertiende eeuw als gemeente of als vryheid met eigen schependom bestond, en dat het in de vijftiende eeuw meer dan twee duizend inwooners telde; doch het werd ten jare 1458 (volgends anderen in 1463), door eenen verschrikkelyken brand, die twee honderd huizen verslond, geteisterd. Ook, by den inval in Braband, in 1543, van den geduchten gelderschen veldheer Marten van Rossem, werd het grootendeels uitgeplunderd en verwoest.

Zie daer het voornaemste, dat men over Waelhem aengeteekend vindt. Voor de geschiedenis echter van het muntwezen in het aloude herlogdom Braband, levert ook dit dorp eenig belang. Er

(1) Van Ghestel, Historia sacra et profana archiepiscopatus Mechlinin. I, 133. - Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, bl. 659.

[p. 203]

werd immers aldaer gedurende een of twee jaren geld geslagen. Zie hier hoe dit toekwam. Jan de Vierde leefde niet alleen in onvrede met zyne gemalin, Jacoba van Beijeren, maer hy was ook met zyne onderzaten in twist geraekt, zoodanig dat de Staten van Braband weigerden aen hem te gehoorzamen en in eene byeenkomst te Vilvoorden, op den 28^en november 1420 gehouden, het ruwaertschap van het hertogdom aen Philips, graef van S^t-Pol, broeder van Jan IV, opdroegen. Gedurende eenen geruimen tijd ontkende men alle gezag aen den hertog en de ruwaert oefende het hooge staetsbestuer uit; doch in de eerste maenden van 1422 werd er tusschen Jan IV, Philips van S^t-Pol en de Staten een verzoeningsverdrag gesloten, waerby deze van zijn ruwaertschap, mids een pensioen van twintig duizend gouden kroonen, afzag, en gene in zyne vorige macht hersteld werd⁽¹⁾.

Het is tydens den korten tijd dat Philips van S^t-Pol het ruwaertschap bekleedde⁽²⁾, dat hy in de heerlykheid Waelhem, die hem, zoo als wy boven zagen, door zynen broeder Jan IV was afgestaen, geld deed slagen, hetwelk bestemd was om in Braband in omloop gebracht te worden.

Sedert ettelyke jaren ben ik in het bezit van een stuk, gedagteekend 4 january 1423, dat het bestaen eener Munt te Waelhem, korten tijd te voren, ten volle bevestigt. Het is namelyk eene akte waerby de schepenen dier gemeente getuigen dat zekere Jan Uter Helecht, anders gezeid Vander Borch, aen Hendrik Droegbosch, wardein der Munt, die de hertog Philips van S^t-Pol aldaer had, eene som betaelde, welke hy Jan Uter Helecht gewaerborgd had voor zekeren Jan d'Arras, en die deze by het sluiten dier Munt schuldig was gebleven.

(1) Divaei, Rerum Brabantic. libri XX. Antv., 1610, in-4^o, bl. 228 en 232.

(2) In de Revue de la numismatique Belge, 2^e série, Tome IV bl. 195, wordt zeer verkeerdelyk gezegd: Philippe de Saint Pol a frappé monnaie à Waelhem pendant les sept années qu'il fut ruwart ou gouverneur du duché de Brabant-Limbourg.

[p. 204]

Die schepenenbrief luidt als volgt:

Wij Scepenen vander Vryheyt van Walem ghemeynlic saluyt, met kennessen der waerheyt. Wij doen te wetene allen lieden hoe dat wij versocht sijn van enen Janne Uter Helecht, anders gheheeten Vander Borch, omme der wittegher waerheyt gherecht ghetughe te ghevene, midsgaders eenen sommen van sessentachentich pont groeten, drie scellinghe ende eenen penninc, die de voers. Jan Vander Borch overgheleegt heeft ende betaelt Heynrich Droegbosch, waerdeyn ons Ghenadichs Heeren van Sympol, van siinder Munten toet Walem, als van borchtochten daer de voers. Jan Vander Borch vore bleven was voer Janne d'Arras, den muntmeester vander selver munten ons Ghenadichs Heeren voergh., ende de voers. Jan d'Arras den coeplieden sculdich bleve was, doen de Munte ghesloten wert, met meer anderen costen daer toe dienende. Ende wat wij scepenen voergh. aldus versocht sijn vanden voers. Janne Vander Borch, ende daer by ende mede ghestaen hebben ende de voers. somme hebben syen betalen, als voreghenoemt staet. Soe hebben wij Scepenen voergh. t' oirconden, dese lettere bezeghelt met onsen ghemeynen zegle in ghetughenessen der waerheit. Ghedaen int jaer Ons Heeren, doen men screef M^oCCCC^o ende drie en twijntich, den vierden dach in Januario, na costume sHoefs van Camerike.

Origineel op perkament. De zegel die aen dubbelen staert hing, is verloren gegaen.

Uit deze akte blijkt het dat men den 4^en january 1423 (1424) in de Munt van Waelhem, reeds sedert eenen geruimen tijd niet meer werkte. Men spreekt immers van het voorledene: doen de Munte ghesloten wert. Ongetwyfeld had Philips van S^t-Pol, by het afleggen zijns ruwaertschaps, in de eerste maenden van 1422, ook opgehouden geld in Braband in omloop te brengen.

De verzamelaers onzer vaderlandsche munten kennen of bezitten vier onderscheidene zilveren stukken van Philips van S^t-Pol, die men met zekerheid mag beschouwen als te Waelhem geslagen zijnde. Alle deze, alhoewel genoegzaem bekend, treft men toch zeer weinig aen, en dat laet zich licht verklaren wanneer men in aenmerking neemt dat de toestand van zaken, tydens welken

[p. 205]

ze vervaerdigd werden, slechts één of anderhalf jaer geduerd heeft.

Deze vier zilveren stukken van Philips van S^t-Pol komen in het belangrijk werk van professor Vander Chijs over de munten van Braband⁽¹⁾, niet voor, maer men vindt ze beschreven en afgebeeld in de Revue de la Numismatique Belge⁽²⁾, alwaer men tevens eenige andere byzonderheden omtrent het bestaen der Munt te Waelhem kan lezen.

(1) De Munten der voormalige hertogdommen Braband en Limburg. Haarlem, 1831, in-4^o.

(2) 2^me série, tome IV, (1854) bl. 182-199 en plaet XII.