Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 1

[p. 116]

Latijnsche vertaling van Jacob van Maerlants Wapene-Martijn, door Jan Bukelare.

De latijnsche overzetting van den Wapene-Martijn is tot hiertoe slechts in één handschrift terug gevonden, namelyk in eenen Codex, die op de Stads-bibliotheek te Bergen-in-Henegouw berust. Het was de geleerde, te vroeg afgestorvene baron De Reiffenberg, die, in den Bulletin der zitting van 4 february 1837, van onze Commission royale d'histoire⁽¹⁾, eene lijst mededeelende der handschriften welke te Bergen voor handen zijn, er een beschrijft waerin dit stuk te vinden is, en ons dus het bestaen van den latijnschen Wapene-Martijn leerde kennen. Volgends die opgave kon D^r Snellaert dezen in zyne bekroonde Verhandeling⁽²⁾ (1838) aenhalen.

De benuttiging van dit handschrift werd my door de tusschenkomst der heeren Chalon, van Brussel, en Wins, van Bergen, vergemakkelykt. Ik betuig hun daervoor mynen welgemeenden dank.

De Codex is in-folio, op papier, telt 250 bladen, en is geheel, behalve hier en daer een enkel woord of een paer versen, door de zelfde hand geschreven.

Hy bevat de zeven eerste boeken van den bekenden, hene-

(1) D. I, bl. 195.

(2) Bl. 122.

[p. 117]

gouwschen chronijkschryver Jacques de Guise, die van bl. 1 tot bl. 185 recto loopen, en dus ruim drie kwart van het boek beslaen. Dat eerste gedeelte eindigt met dit belangrijk slot: Explicit prima pars historie illustrium principum Hanonie, edita a fratre Jacobo de Guisia, ordinis fratrum minorum, conventus Valenchenensis, scripta et completa per manus Johannis de Loe, sancti Jacobi de Gandavo clerici, Tornacensis diocesis, magistri in artibus, die veneris que fuit xxviii^o mensis aprilis anno Domini millesimo quadringentesimo⁽¹⁾ LIII. Deo gracias.

Dan volgen verder, van bl. 185 recto tot bl. 237 verso, onderscheidene stukken in proza, welke in den Bulletin worden opgenoemd, doch waervan de meeste reeds gedrukt zijn, en die in allen gevalle niets met onze letterkunde gemeens hebben⁽²⁾.

Eindelyk begint op bl. 238 recto de Dyalogus Jacobi de Merland, flandrensis, ad Martinum, trajectensem, socium suum, translatus de flamingo in latinum, die zich van daer tot aen bl. 250 recto, dat is tot aen het einde des handschrifts, uitstrekt. Dit gedeelte is op twee kolommen geschreven. Elke strofe heeft eene met rood doorhaelde voorletter, en onder de twee laetste regels van elke strofe zijn er roode streepjens, ongetwyfeld om hierop vooral de aendacht te trekken, vermits deze meestal het zakelykste van de voorgaende regels of iets doorslaende, bevatten.

Uit het boven aengehaelde blijkt het dat de Codex van Gent herkomstig is, en aldaer, ten jare 1453, door Jan van der Loe, geestelyke van St. Jacobskerk en meester in de vrye kunsten, geschreven werd.⁽³⁾

(1) In den Bulletin, heeft men verkeerdelyk de verkorting quadri'g.^mo door quadragesimo overgebracht, en LIIII gelezen, terwyl er duidelyk LIII staet.

(2) Onder die stukken ziet men in den Bulletin met een vraegteeken: Initium ordinis Chimacensis? Men leze hiervoor: Initium ordinis Cluniacensis.

(3) Op het achterste schutblad las men vroeger de namen van twee der eerste bezitters van het boek, doch men heeft dat oude schrift gedeeltelyk door uitschrabbing, gedeeltelyk door overschryving, doen verdwynen, zoodanig dat die namen geheel onleesbaer zijn geworden. Uit de volgende regels, die overbleven, verneemt men dat de tweede bezitter dit handschrift, ten jare 1494, voor tien ponden parisis kocht: Sed per presens pertinet..... prebystero, qui eum emit pro x libris par. et solvit anno Dni M^oCCCC^oXCIIII^o, mense septembri, die quarta. Deo gracias.

[p. 118]

Het schrift van Jan Vander Loe is zeer regelmatig en heeft weinige doorhalingen of uitschrabbingen, maer met de talryke verkortingsteekenen destijds gebruikelyk, en daer het geheel met eene zeer doorloopende en vlugge hand schijnt afgewerkt te zijn, levert de lezing hier en daer meer moeijelykheden op, dan men by eene eerste inzage van den codex wel zou vermoeden. Er bestaet in der daed doorgaends byna geen onderscheid tusschen de n en de u, er zijn meestal geene stipjens op de i, enz. Daeruit volgt dat men slechts uit den zin kan opmaken of men hinc of huic, cerno of cervo, vivo of unio, enz. te lezen hebbe.

Het handschrift werd, voor dezen druk, getrouwelyk, ja slafelyk gevolgd. Alwie met het middeneeuwsch latijn eenigzins bekend is, zal zich door de schrijfwyzen: cepere, percucientis, justicia, michi, heresis, es, ruine, divine, ny, en dergelyke, voor coepere, percutientis, justitia, mihi, haeresis, aes, ruinae, divinae, ni, by het lezen niet hinderen. Aen anderen laten wy de zorg over eene kritische uitgave van dit stuk te bewerken. Want stellig heeft Jan Vander Loe niet altijd ons den tekst, zoo als hy uit de pen van den dichter gevloeid was, teruggegeven. In der daed, soms zijn er geheele versen weggelaten, en soms vindt men er te veel. Boek I, str. 52, heeft slechts 12 versen, zoo ook B. II, str. 18. - B. II, str. 24, heeft er 13. - B. I, str. 52, B. II, str. 12 en 19, B. III, str. 1, 8, 21, 23, 24 en 32, bestaen slechts uit 14 regels. - In B. III, str. 15, telt men er 16. - B. I, str. 58 en III, str. 28, hebben 17 versen. - Eindelyk in B. I, str. 57, en B. III, str. 4, leest men er tot 19 toe. Blijkbaer heeft dus de oorspronkelyke tekst meer dan eene verminking en interpollatie ondergaen.

De moeijelijkheid van het schrift en de slordigheid van den tekst leverden my meer dan eene zwarigheid op, die ik door de vergelyking met den oorspronkelyken Wapene-Martijn niet altijd uit den weg kon ruimen, alzoo de vertaler dikwijls zeer vry te werk gaet en zich soms geheel van het origineel verwydert. In hoe verre ik hierin geslaegd ben, zullen de lezers oordeelen, want ik vlei my niet alle onzekerheid te hebben doen verdwynen.

[p. 119]

De uitgave dezer latijnsche overzetting van een der schoonste letterprodukten van onzen Jacob Van Maerlant, zal voor de geschiedenis onzer middeneeuwsche letterkunde niet onbelangrijk wezen. Wanneer men immers nagaet, dat nog in onze dagen, de hoogleeraer Clarisse⁽¹⁾ twyfelde of men de Wapene-Martijn, waerin de dichter zulke hooge vlucht neemt, wel aen denzelfden man kan toeschryven die de vertaling van den langdradigen en weinig dichterlyken Spiegel historiael en Rijmbybel geleverd had; ja dat de heer Halbertsma⁽²⁾ zulks zelfs volstrekt loochende, dan toch, indien er na al de andere door professor Jonckbloet⁽³⁾ bygebrachte bewyzen, nog geene genoegzame zekerheid bestond, zal de bekendmaking van dit stuk niet weinig bydragen om het pleit voor altijd te doen beslissen.

De dichter, die Maerlants werk in het latijn overbracht, hiet Jan Bukelare en was priester. Dat leeren wy uit Boek III, v. 59, waer hy zingt:

vel ubi fallit Bukelare,

alsook uit het slot dat luidt: Explicit Martinus, latine translatus a Johanne Bukelare, presbytero.

Jan Bukelare was hoogstwaerschijnlyk een Vlaming. De uitgang van zynen naem op lare⁽⁴⁾, doet dit reeds vermoeden. Verder was hy met de aengelegenheden van Vlaenderen zeer wel bekend. Wanneer men immers in het oorspronkelyk leest:

Waert al dijn dat comt int Swin,
gout, selver, stael, loet, yser, tin,

dun vertaelt hy:

Licet tui fore(t) densus
Sluse thesaurus immensus.

(1) Heimelicheit der Heimel., bl. 23.

(2) Aanteekeningen op het IV Deel van den Spiegel Hist., bl. 420 en bl. 29.

(3) Geschiedenis, D. III, st. 1, bl. 112 en 125-132.

(4) In Braband had hy Bukelaer of Beukeleer geheeten. - De naem Beukelaer, Beuckelaer, De Beuckelare, komt heden nog veel voor.

[p. 120]

om dat hy zeer wel wist dat de stad Sluis op het Zwijn, eenen inham van den Hont of Wester-Schelde, gelegen is.

Wanneer leefde Bukelare? Baer omtrent kan ik niets met zekerheid bepalen. Het handschrift dagteekent slechts van 1453; maer dat de vertaling meer dan eene eeuw ouder is, schijnt my stellig. Misschien werd ze korten tijd na de dood van Maerlant berijmd. Dat ze echter niet tydens zynen leeftijd verscheen, blijkt uit de volgende regelen, welke Bukelare aen Marten in den mond legt⁽¹⁾:

In Dam fossa tui lecti
sub campanis, et Trajecti
moror, sic separamur.

waervoor men in het oorspronkelyk leest:

Jacob, du woens in den Dam,
ende ic tUtrecht; dies ben ic gram⁽²⁾.

Mag men de versen van den latijnschen dichter, die zoo als men ziet, met Maerlants dood zeer wel bekend was, naer de letter nemen, wanneer hy Marten, die waerschijnlyk ook wel wezenlyk zal bestaen hebben, in den tegenwoordigen tijd doet zeggen moror, dan zou men daeruit mogen opmaken dat deze goede compaen van Jacob, nog in leven was, toen Bukelare schreef. Ik geef dit bloot als eene gissing.

De drie regels van Bukelare, die wy hier aenhalen, zijn de oudste getuigenis, waerby men weet dat Van Maerlant, te Damme, onder den toren (onder het klokkenhuis), begraven werd. Was het slechts toeval dat zijn lijk aen den ingang der kerk ter aerde besteld werd? Waerom heeft men voor zulk eenen man juist deze plaets, en niet eene deftigere, zoo als op het koor of in eenen der

(1) Boek II, Str. 2.

(2) De latijnsche vertaling is een nieuw bewijs tegen den tekst van het Komburgsch handschrift, die luidt:

Jacop, du woens in den Dam
ende ic te Dordrecht, dies ben ic gram.

Zie Kaussler, Denkmäler altniederl. Sprache und Litteratur. D. II, bl. 648.

[p. 121]

beuken, gekozen? Had men destijds aen den schryver, die zich in zynen langdurigen levensloop, door meer dan een zyner werken, den haet van eenige zyner tijdgenooten en vooral der geestelyken op het lijf had gehaeld, nog niet volkomen vergeven? Indien het vierde boek van den Wapene-Martijn, dat in 1299, dus slechts één jaer vóór 's mans dood, verscheen, en waerin zoo hevig als in het eerste boek, tegen de bestaende misbruiken uitgevaren wordt, wezenlyk uit zyne pen gevloeid is, dan zou ik eenigszins geneigd zijn te denken dat de misachting van sommigen hem tot aen het graf vergezelde. Slechts eenigen tijd later, denk ik, werd zyne nagedachtenis, door rechtschapene mannen, zoo als eenen Bukelare, gewroken, en eerst na eene halve eeuw zyne rustplaets met het bekende grafschrift versierd⁽¹⁾. Niettegenstaende dat alles werd zelfs nog, in de volgende eeuwen, de plaets waer Maerlants asch rust, niet altijd geëerbiedigd; men herinnere zich slechts hetgene door den brugschen rechtsgeleerde Van Belle en door den pastoor van Bovekerke, Van Male, verhaeld wordt, dat men den zark had moeten omkeeren, uit hoofde van den grooten toeloop des volks, dat beweerde dat Uilenspiegel daer onder begraven lag.

Bukelare vertaelde drie boeken van den Wapene-Martijn. Het derde⁽²⁾ moet wel degelyk dien naem blyven behouden, al is het dat D^r Jonckbloet er afzonderlyk over handelt, als van een gedicht vander Drievoudicheden, zoo als het ook gekend is.

Men weet dat het eerste boek bestaet uit 75 dertienregelige strofen, waerin telkens slechts twee rijmklanken voorkomen. Het tweede boek telt 26 strofen, die in dezelfde versmaet als het eerste geschreven zijn. Het derde, vander Drievoudicheden, bevat 39 koepletten van gelijksoortigen vorm als die der twee vorige stukken, doch met dat onderscheid dat hier omgekeerd de lange regels op slepende, de korte op staende rymen uitgaen. Om dit klein verschil kon Jonckbloet het kwalyk beschouwen als met de twee

(1) C.A. Serrure, Geschiedenis, bl. 190.

(2) De twee handschriften van den Wapen-Martijn die ik bezit, bevatten beide dat derde boek. De eene codex houdt zelfs het vierde boek in.

[p. 122]

andere samenhangende. Moest men dit aennemen, dan zou dat insgelyks gelden omtrent het vierde boek, dat 49 strofen heeft, van 19 versen elk. Deze hebben ook niet meer dan twee rijmklanken. Die reden is voor my niet afdoende. Ik moet verder den heer Jonckbloet tegenspreken, wanneer hy zegt⁽¹⁾: ‘In alle handschriften volgt op deze drie samenspraken een ander strofisch gedicht, dat ten titel voert: Ene disputacie van onzer Vrouwen ende vanden heilighen Cruce.’ In de twee handschriften immers, waervan het eene aen Clignett⁽²⁾ en het andere, dat vry oud is, aen Heber toebehoorde, en die thands deelmaken van myne bibliotheek, wordt die Disputacie niet gevonden. Ook heeft Bukelare dit stuk niet vertaeld. Men kan dus uit de handschriften geen gevolg trekken om het aen Van Maerlant toe te schryven. In allen gevalle heeft het met de Martijns slechts dit gemeen, dat het, zoo als de drie eerste, in dertienregelige strofen, met slechts twee rijmklanken voor elk, en ook als deze in samenspraken geschreven is, doch dit mael niet tusschen Jacob en Marten, maer wel tusschen de heilige Maegd en het kruis van Christus.

Vast gaet het dat de vier boeken die den naem van Wapene-Martijn dragen, niet ter zelfder tijd in het licht verschenen. Jonckbloet vermoedt dat het eerste omtrent het jaer 1247 uitkwam, en dat er tusschen dit en het tweede een vry aenzienlyk tijdsbestek ligt, al is het dat ook dit tweede nog tot den jeugdigen leeftijd van den dichter zou behooren. Het derde zou, volgends dien geleerde, even na 1270, aen den dag zijn gekomen. In het vierde luidt de aenvang van de laetste strofe:

In diaer ons heren, dats waer,
een min dan dertien hondert iaer,
wert dese rime vonden⁽³⁾

Dus dat het van 1299 dagteekent.

(1) D. IIII, st. 1, bl. 142.

(2) Dat handschrift, dat tevens die Dietsche Doctrinael bevat, heb ik vroeger ter beschikking van den heer Jonckbloet gesteld, die het voor de uitgave van dit werk benuttigde. - De verdere inhoud van dien codex schijnt uit zijn geheugen te zijn gegaen.

(3) C.A. Serrure, Geschiedenis, bl. 186.

[p. 123]

Verder bestaet elk boek op zich zelve. De inhoud en strekking zijn verschillend. Het een moet dus niet als een noodzakelyk vervolg op het andere beschouwd worden. De opgang, dien de eerste Martijn maekte, was ongetwyfeld de beweegreden die Van Maerlant noopte, om later dien zelfden naem te geven aen dichtstukken waerin over eenigzins andere zaken gehandeld wordt.

Niet alleen by zyne tijdgenooten hadden de Martijns eene hooge beroemdheid bekomen. De vertaling door Bukelare is een nieuw bewijs hoe hoog men het, zelfs na Maerlants dood, met die stukken op had. En Bukelare zegt ons, in zijn voorwoord, dat reeds anderen, vóór hem, hunne krachten beproefd hadden om de Wapene-Martijn in leonijnsche versen over te brengen; maer dat zy het hadden laten steken:

Prosam metrum leoninum
quidam coepere,
sed opus non composuere.

Bekend werd het onlangs dat de yperling Jan De Weert, die omtrent het jaer 1345 leefde, eene Disputacie van Rogier ende van Janne schreef, geheel in den trant van Maerlant's Wapene-Martijn, aen hetwelk hy zelfs den aenhef van zijn gedicht ontleende⁽¹⁾:

Wapene Rogier, hoe saelt gaen?
sal tfolc van sonden niet afstaen,

hoe saelt danne gheduren?

Ook onder de gedichten, die men aen den bruggeling Jan Van Hulst toeschrijft, wordt er een gevonden waerin men den versbouw zoo wel van de twee eerste als van het derde boek des Wapen-Martijns terug vindt⁽²⁾. Het is namelyk in strofen van

(1) Jonckbloet. Geschiedenis, III, bl. 275.

(2) C.A. Serrure. Geschiedenis, bl. 319. - Oudvlaemsche Liederen en andere Gedichten der XIV^e en XV^e eeuwen. (Uitgegeven door de Bibliophilen), bl. 436. N^o IX.

[p. 124]

dertien versen, die slechts door twee rijmklanken zijn verbonden.

By de bekendmaking van het vierde boek, dat weldra zal volgen, zal ik nogmaels terug komen op den Wapen-Martijn. Intusschen druk ik den wensch uit dat de eene of andere geleerde al de boeken vereenigd, en met de vergelyking der talryke handschriften voorzien, op eene kritische wyze uitgeve. By die gelegenheid ware het ook de moeite waerd dat men, zoo veel mogelyk, de bronnen aenwees, die door den dichter geraedpleegd werden. Wy zullen hier slechts, in het voorbygaen, aenstippen dat Maerlant, onzes dunkens, voor het bewerken van zyn derde boek van der Drievoudicheden, veel denkbeelden of stellingen aen het Monologion en het Proslogion van den heiligen Anselmus van Canterbury⁽¹⁾ ontleende⁽²⁾.

Over de waerde van de latijnsche vertaling zal ik hier niet uitweiden. De lezer oordeele zelf. Bukelare had eene zware taek op zich getrokken: het overbrengen van kernvolle dichtstukken, waerin meestal over de afgetrokkenste zaken gehandeld wordt. En niettegenstaende de moeijelykheden waertegen hy reeds, uit dien hoofde te worstelen had, aerzelde hy niet deze nog eenigszins te vermeerderen door het verkiezen van eene berijmde versmaet. Geen wonder dus dat hy zich niet altijd on de hoogste van het origineel heeft kunnen behouden: talryke strofen echter zijn zeer gelukkig uitgevallen en kunnen tegen die van Maerlant worden opgewogen. Bukelare in allen gevalle was het latijn meester en meer dan eene plaets verraedt dat hy met het grieksch bekend was, terwyl men uit eenige woorden of wendingen zou kunnen opmaken dat hy insgelyks de fransche tael bezat.

(1) De heilige Anselmus, te Aoste in Piemont, ten jare 1033 geboren, werd bisschop te Canterbury en stierf in 1109.

(2) Eene nieuwe uitgave van die werken verscheen onlangs door de zorgen van den eerw. heer Ubaghs: De la connaissance de Dieu, ou Monologue et Prosloge avec ses appendices, de Saint Anselme, archevêque de Cantorbéry et docteur de l'église. Louv. 1854, in-12^o.

[p. 125]

Eerste boek.

Incipit dyalogus Jacobi de Merland, flandrensis, ad Martinum, trajectensem, socium suum, translatus de flamingo in latinum.

I.
Scribere Martinum
plerisque foret peregrinum;
en breve latinum!
Prosam metrum leoninum
quidam cepere,
sed opus non composuere;
det michi complere
Deus, et quod glisco tenere.^{V. 8}
Verum ditamen^{V. 9}
dictare Deus juvet! Amen.

II.

Prohemium breve.

Me delectat scribere
Martinum metro prosa,
cum Merlando libere
prolixitas exosa;
flagret hec rethorica,
spirans ut rubens rosa,
comite gramatica,
venustate formosa.

V. 8 glisco, in den zin van cupio.

V. 9 ditamen, voor dictamen.

[p. 126]

 

III.

 

Aaliud prohemium.

 

Stupor mundi, Merlandine,

20.

qualis quantusque! Ruine

 

crebrescunt per secula;

 

nefas necat, fas supine;

 

non est legis hoc divine!

 

tenebrescunt specula,

25.

jacent rose, surgunt spine,

 

cadit granum pressum sine

 

fruge; mundi gloria

 

frugi non est, repentine

 

transit, fallit falso fine;

30.

juris flet memoria,

 

dolus in historia,

 

dormit justicia,

 

pereunt lex atque sophia.

 

Regnant ista tria:

35.

demon, fraus et symonia!

 

 

 

IV.

 

Item, aliud.

 

Heu! Martine, vox dolentis,

 

vox clamantis, vox dicentis:

 

mundi crebret pravitas,

 

honor fugit sane mentis,

40.

fastus intrat jam fallentis,

 

exulat jam probitas

 

mersa; falsitatem gentis,

 

non amantis sed amentis,

 

cerno; languet caritas;

45.

justus fert percucientis

 

ictus, probra deludentis;

 

cecidit humilitas,

 

erigitur, heu! vilitas.

 

Te peto, nobilitas,

50.

dic, ubi nunc habitas?

[p. 127]

 

V.

 

Idem, aliud.

 

Heu dolentis! heu doloris!

 

Qualis mundus, talis horis

 

hiis plenus pravitate!

 

Decus fugit aulis, choris;

55.

vacat lex exporis foris,^{V. 55}

 

sopita probitate;

 

intrat vox adulatoris

 

fraudans felle mellis oris,

 

mellita qualitate;

60.

jura silent intus, foris,

 

utrobique vincta loris,

 

magna calamitate,

 

cum taciturnitate!

 

Si vivo grate,

65.

derisus sum miser a te.

 

 

 

VI.

 

Item, aliud.

 

Munde, fer inmunde,

 

cur tam nequam, furibunde,

 

stas, bonique sit raritas?^{V. 68.}

 

heu! michi responde:

70.

quo? qua? vel ubi venit? unde

 

tanta tis cordis cecitas?^{V. 71}

 

subdole, variabunde,

 

plumas tollens, es reconde,

 

fraus, fraudem dolis agitas

75.

prope; procul et profunde

 

honor; virtus aliunde

 

fugit; intrat dolositas;

 

ovi lanam, pellem tonde,

V. 55 in het Hs. ex poris, waerschijnlyk voor extorris, verbannen.

V. 68. Dit vers is door eene andere, eenigszins latere hand, in het Hs. bygevoegd.

V. 71 tis voor tuî, van tu, by de dichters, zoo als Plautus, gebruikelyk.

[p. 128]

 

non vinum, sed fecem funde;

80.

quid? sequitur voracitas,

 

multorum friget caritas;

 

rara fides, bonitas;

 

sapiens si cosmita vitas.^{V. 84}

 

 

 

1.

 

Item, aliud secundum textum.

 

Heu! Martine, michi fare:

 

hic si mundus diu stare

 

queat, tam egra laude,

 

dominatrix honorare

5.

mox indubie fugare

 

curiis, nec aude.

 

Cerno falsos honorare,

 

scientes effestucare

 

heros, ut ficta fraude;^{V. 9}

10.

atque justum vapulare,

 

derideri, mancipare;

 

te vilem rima claude,^{V. 12}

 

nam vix est pluma caude!

 

Desine cum fraude

15.

regnare. Per omnia gaude!

 

 

 

1*

 

Item, aliud et melius.

 

Quo? qua? ubi? dic, et unde?

 

ve ter tibi! nequam munde,

 

tis nephas increbruit?

 

Ruis, honor, quam profunde,

5*

exul fugis; infecunde

 

fenum et flos aruit;

 

falsitatis, furibunde,

 

adulantis aliunde,

V. 84 Cosmita, voor Cosmica, mundana, van het grieksch κοσμικός.

V. 9 heros, van herus.

V. 12 rima, fissura, ook locus cavus et quasi fissus - Die meese in die clove.

[p. 129]

 

fraus, non laus, apparuit;

10*

tonsor ovis, pellem tonde,

 

ossa, carnem sibi funde

 

plus exactor voluit,

 

crisim nam precoluit,

 

veri cresim noluit.^{V. 14*}

15*

Jam michi responde,

 

Martine, loquens perhabunde.

 

 

 

2.

 

Jacobus.

 

Usquequo, fer, sufferetur

 

et quo totum possidetur

 

in tuo principatu?^{V. 19}

20.

Quamquam probus deprecetur,

 

parum prodesse videtur,

 

hoc minus uno flatu;

 

fodit, sed nil fodietur

 

et ad centrum nil centretur

25.

in ullo dominatu;

 

in Cochito submergetur

 

omnis color qui miscetur;

 

fidelis incolatu

 

non est huic, fle, reatu.

30.

Jus cadit omne statu;

 

surgit dolus absque meatu.

 

 

 

3.

 

Jacobus cum Martino.

 

O Martine! concorditer,

 

hinc femur uniformiter

 

dyalogo. Queratur

35.

hic: unde fletus viliter,

 

tam vilis olim, qualiter

V. 14* cresim, van cresis, secretum.

V. 19 tuo, aldus.

[p. 130]

 

in altum jam levatur?

 

Te precor precabiliter,

 

dic, sic, vel ne, nec aliter

40.

de hoc quod demonstratur.

 

Trux ocio fit pigriter;

 

pir petra dat quam duriter^{V. 42}

 

quo siccum concrematur.

 

Jam feris, et feratur.

45.

Qui verum fatur

 

vix auditur, reprobatur.

 

 

 

4.

 

Martinus.

 

Fari quidem, michi care,

 

vacat sensus; enodare

 

non possem, sed habere

50.

tuum reri declarare,

 

fluctuando dubitare,

 

est onus sustinere!

 

nolo tamen denegare

 

tuas preces acceptare,

55.

quod a me peciere.

 

Pluat Deus ut plorare

 

queam sensus et lavare,

 

qui me redemit vere,

 

optantem hoc implere;

60.

nam ceptum facere

 

medium, quasi fertur, habere.

 

 

 

5.

 

Jacobus.

 

Mundi quando cepit, mirum!

 

preferendo viro virum,

 

trusit honor domina

65.

rusticum tanquam delirum,

 

non dans eo putre pirum;

V. 42 pir, in het grieksch πύρ, vuer.

[p. 131]

 

probo: laudis famina

 

magni vagantur, ni mirum,

 

honor exulat per gyrum,

70.

quo migrarunt omnia;

 

unde virus hoc? quam dirum!

 

preciosum hunc saphirum

 

frangi cerno crimina;

 

cujus, fer, munimina?

75.

mundi regina;

 

subito ruat ista ruina!

 

 

 

6.

 

Martinus.

 

Jacob, clare michi claret:

 

postquam honor trepidaret

 

conari pro honore

80.

et versutum attractaret,

 

qui hinc inde consultaret,

 

nec castigando more,

 

accidit quod se gravaret

 

et extolli non curaret,

85.

sed in ruina fore;

 

hoc jam toti mundo paret

 

neque probamento caret;

 

honor exul dolore,

 

nec redit pre timore.

90.

Hinc fugito more

 

pravii, sic vivis honore.^{V. 91}

 

 

 

7.

 

Jacobus.

 

Ecce Phebus quo lustratur

 

orbis visus, ministratur

 

per proprias naturas,

95.

dum cum nube colluctatur

 

et sub nubilo velatur,

V. 91 pravii, of pranii?

[p. 132]

 

per horas has obscuras

 

splendor ejus obfuscatur,

 

sic fuscare fraus conatur

100.

nobiles creaturas,

 

hiis affixa solidatur,

 

quam nobilis amplexatur,

 

per nugas nocituras,

 

in evum duraturas;

105.

tenet perjuras

 

per fictas sepe figuras.

 

 

 

8.

 

Martinus.

 

Postquam dolus ita crevit

 

quod falsum verum delevit,

 

nec sapiens sentiret,

110.

inter saxa se cor sevit^{V. 110}

 

nobile, seque replevit

 

undecumque veniret,

 

ac subridens acquievit

 

lucro, nam nichil deflevit

115.

quam quod ir deliniret.^{V. 115}

 

Pereat, quod Deus sprevit!

 

qui os rodere consuevit,

 

quod nobilis glutiret,

 

unde virus hauriret.

120.

Qui bene sentiret,

 

mala non, sed justa sentiret.

 

 

 

9.

 

Martinus.

 

Ad quid cera vel sigillum?

 

scriba scribens codicillum,

 

paragraphos majorum

125.

perumpendo dans pulvillum?

V. 110 se cor, in het Hs. secor.

V. 115 ir, voor hir, concavitas manus, palm van de hand.

[p. 133]

 

Saxo, Friso scribat illum,

 

nam rara fides horum.

 

Fides errat ut girgillum,^{V. 128}

 

vertitur in glomicillum,^{V. 129}

130.

dolo fracta pravorum;

 

non fuit vehens vexillum

 

unctus fraude, post pusillum

 

quin ruit propriorum

 

et exul terminorum.

135.

Post sata pravorum

 

crescunt syzania florum!

 

 

 

10.

 

Jacobus.

 

Pulcre michi respondisti:

 

atroces majores isti.

 

Sermonem variando,

140.

fari: hinc nil plus novisti?

 

Fraus, ludum fraudem dyxisti,

 

moribus derogando.

 

Caym, Abel occidisti;

 

ducem trucem, fraus, fovisti

145.

humo precipitando.

 

Juste judex, morte tristi

 

versipellem velis sisti

 

pro serculo nefando,^{V. 148}

 

vel fine devorando!

150.

Hunc moritur quando

 

cape, demon; quod tibi mando!

 

 

 

11.

 

Jacobus.

 

Mea scire mens optavit:

 

Deus, qui se non imitavit,

V. 128 girgillum, het rad van eenen watermeulen.

V. 129 glomicillum, een kluwen.

V. 148 serculo, voor circulo.

[p. 134]

 

si rector creature,

155.

cur malignus sic regnavit

 

et nil bono secundavit?

 

Non est legis censure,

 

sensus hebes sic dictavit;

 

qui in Adam flatum flavit

160.

imperator nature,

 

confitere, rem mandavit

 

hanc (si verum, quis negavit?),

 

fortune perobscure,

 

semper variature.

165.

Punge, punge fureque,

 

feri sors nil tibi cure!^{V. 166}

 

 

 

12.

 

Martinus.

 

Jacop, dic, infatuaris?

 

nil fortuna; more maris

 

videtur vacillare;

170.

in heresim ne labaris?

 

cuncta Deus scit, rebaris;

 

in hoc barbarizare?

 

quid in corde mox temptaris

 

quod ad yma declinaris?

175.

si clerus indagare

 

vult, extinctus suffocaris

 

et pulvillo compararis.

 

Non potes, dico clare,

 

sic Deo properare.

180.

Scit fortuna dare,

 

scit tollere, scit variare.

 

 

 

13.

 

Non est Deus fatigatus:

 

sic nec saltus, silve latus,

V. 166 voor het woord feri stond de letter q, met de verkorting, qz voor quod; doch die letter is doorgehaeld als onnoodig zijnde.

[p. 135]

 

quin ipso conservatur.

185.

Omnis rerum principatus

 

sue ditioni datus,

 

divinitus credatur;

 

quamquam suffert mitigatus,

 

nequam sit locupletatus

190.

et prudens vocitatur;

 

quanto magis exaltatus,

 

tanto plus precipitatus,

 

in cahos inflammatur,

 

ab hoste cruciatur.

195.

Dum magis optatur

 

quam sufficit, approperatur.

 

 

 

14.

 

Rectum iter ad infernum

 

ducens vernat, quod nil vernum,

 

est omne per peccata.

200.

Quando nephas per veternum,^{V. 200}

 

mens gravatur in eternum

 

peccatis mancipata,

 

ac optatum sic modernum

 

luctum non curans fraternum

205.

nec corda desolata,

 

tunc mors venit, cor internum

 

terrens, non pensans supernum,

 

auferre congregata,

 

injuste cumulata.

210.

Tunc conturbata

 

sunt omnia morte parata.

 

 

 

15.

 

Jacobus.

 

Martinus, tis sermo fatur^{V. 212}

 

ita quod meus informatur

V. 200 per veternum, of in één woord perveternum.

V. 212 Martinus, aldus.

[p. 136]

 

de hoc quod ignorabam.

215.

Quamquam pravus honoratur,

 

hinc cor meum non tristatur

 

nec inde litigabam.

 

Si plus sumptibus ditatur

 

et, quodcumque vult lucratur

220.

in dolis, ut dictabam,

 

hic, illic periclitatur

 

atque vinculis mancipatur;

 

suos, ut cassam fabam,

 

natos considerabam;

225.

sed mea quando dabam

 

bona pauperibus, bene stabam.

 

 

 

16.

 

Ne, mi frater, esto ferus

 

ut res discam, quîs non merus

 

sum, sed ignarus harum.

230.

Cur peccatis Deus verus,

 

sit peccanti tam severus

 

verberibus plagarum?

 

nam post mortem, ait clerus,

 

in peccando quisque serus,

235.

cur miser est penarum?

 

semper merens est Homerus!

 

numquid non est justus herus,

 

conditor animarum,

 

in causa querularum?

240.

Penituisse parum,

 

post mortem, gustat amarum.

 

 

 

17.

 

Martinus.

 

Cui cuncta sunt prescita,

 

Deus, juxta cordis sita,

 

peccatorem theorat;^{V. 244}

V. 244 theorat, contemplat, considerat, is het grieksch θεωρέω, van θεός, omdat God alles ziet.

[p. 137]

245.

animalis sua vita

 

fore posset vellet ita;

 

et quia sic laborat

 

missus est ad infinita

 

tormentorum atonita;^{V. 249}

250.

nam meruit, deplorat.

 

Intellectu si perita

 

vide verba, sic polita,

 

que sensus evaporat

 

et stemate colorat.

255.

Ridet, non plorat,

 

Dominum qui semper adorat.

 

 

 

18.

 

Jacobus.

 

Martine, verificari

 

sermo potest et probari

 

quid capax reperire.^{V. 258}

 

Deo cuncta revellari

260.

certum est, ac numerari

 

quod polus quid ambire,²⁶¹

 

frondes, flores, dies clari,

 

gutta cum arena mari,

 

nec ipsi grave scire.

265.

Ypocritas excecrari,

 

jubet illos cruciari

 

qui faciunt perire,

 

pias mentes sevire.

 

Hiis consentire

270.

noli, debes sed abire.

 

 

 

19.

 

Martine, dicit Scriptura,

 

vitam darem, es et plura,

 

ac sufferrem algorem,

 

festuce non foret cura;

V. 249 atonita, άτονος, non contentus.

V. 258 quid, voor quit, van queo.

261 quid, voor quit, van queo.

[p. 138]

275.

Nova Lex fert et Obscura:

 

mortis culpa laborem,

 

artam vitam, strictura ima^{V. 277}

 

polo dantes et tam dura,

 

o fiat id, quod orem!

280.

Cerberi sint in clausura,

 

luce verna caritura,

 

vi minuendo forem,^{V. 282}

 

ne quis intret dolorem!

 

Inferni florem

285.

lege non, celi cape rorem.

 

 

 

20.

 

Multi probant, attemptando

 

Verbum Scriptum, putando

 

abyssum reperire;

290.

laycis confabulando,

 

nova novis garrulando,

 

que delectat audire;

 

sinistrorsum variando;

 

mors est illis sauciando

295.

verbum, quod fingunt scire;

 

rumpunt, suunt reparando

 

dispactum rursus clamando;

 

hii canes! qui sevire

 

faciunt et perire;

300.

plures sentire

 

valent, tormenta subire.

 

 

 

21.

 

Credunt ipsi contemplari

 

verba, rore salutari

 

in celo radicata;

305.

frustra datur hiis venari:

 

impari par coequari,

 

proportio nec data.

V. 277 artam voor arctam; strictura, via stricta, montium fauces.

V. 282 forem, enkelvoud van fores, deur.

[p. 139]

 

Absit hoc interrogari;

 

sileam, nec ausim fari;

310.

re cedo dubitata.

 

Cedat manus dimicari^{V. 311}

 

et cum pugile luctari,

 

sua vi conculcata,

 

isti nil comparata.

315.

Est manus armata

 

mors debilis accelerata.

 

 

 

22.

 

Si Deus in juditio

 

gesta sciet, hoc sicio,

 

quîs unquam peccabamus,

320.

fleret in precipitio

 

virtus equata vicio,

 

tunc fide careamus!

 

absit boni paritio,^{V. 323}

 

nulla quin beneficio

325.

donabitur; speramus!

 

Dei rerum conditio,

 

quem non latet initio,

 

hunc frustra flagitamus,

 

si spernit quod rogamus.

330.

Ipsum laudamus,^{V. 330}

 

si velle Dei faciamus.³³¹

 

 

 

23.

 

Fides inquit: est necesse

 

unum Deum idem esse,

 

hunc nec posse concludi.

335.

Justus judex indefesse

 

et misericors expresse,

 

qui fecit, instar ludi,

V. 311 manus, volgens de vlaemsche teksten moet hier nanus gelezen worden; doch het Hs. heeft duidelyk manus.

V. 323 paritio, obedientia.

V. 330 Deze twee versen zijn door eene latere hand bygeschreven.

331 Deze twee versen zijn door eene latere hand bygeschreven.

[p. 140]

 

aquam, vinum, obstupesce!

 

se dat nobis totum esse,

340.

te stolidum erudi;

 

sis fidelis, fide cresce;

 

porci plures Christi messe

 

se crassant, mente rudi,^{V. 343}

 

hii rasi, resi, nudi;^{V. 344}

345.

quos simul effudi,

 

quia fructus sunt michi crudi.

 

 

 

24.

 

Fides tua, fides bona,

 

certus sum: virtus corona

 

vite coronabitur.

350.

Solvat solvens cuncta dona,

 

spe confirmans Symeona,

 

Sare mens plus labitur;

 

cuncta cingens sua zona,

 

pullos, ut gallina prona,

355.

alis amplexabitur.

 

Vitam dedit hora nona,

 

dulcis cantat Antiphona,

 

vita, qua donabitur

 

nobis et salvabitur.

360.

Gracia dat, scitur,

 

quod non inferius initur.

 

 

 

25.

 

Heret hemus. Si sit equus^{V. 362}

 

Deus, et inquit: ‘amor cecus,’

 

quod quidem est vulgale;

365.

qui sum imprudens pecus,

 

fac me nosce si, vel secus

 

novi modicum, hoc tale

V. 343 crassant, van crasso, vet maken.

V. 344 resi, in het oud-fransch rez, reiz, ons effen, geschoren.

V. 362 heret hemus, aldus in het Hs.; haeret is zoo veel als: blijft steken, maer wat beteekent hier hemus? hamus, haek?

[p. 141]

 

verum sit, est labor; decus

 

non secutus hunc, in specus

370.

cadis deceptus male.

 

Ait Prudens atque Grecus:

 

amor Dei animequus

 

indutus est carnale,

 

corpus sumens mortale.

375.

Credimus hoc quale

 

fore visum, non fore tale.

 

 

 

26.

 

Jacobus.

 

Questio tis onerosa.

 

Rationis probat glosa

 

trifarium amorem.

370.

Primus caritas est: rosa

 

sine metu, nec exosa,

 

sed pluens celi rorem.

 

Alter mundi maculosa

 

trahit et ambiciosa:

375.

Agar ducens sororem.

 

Tercius temporum jocosa,

 

ut natura generosa,

 

par legit per dulcorem;

 

hunc rari legunt florem,

380.

sed mutant morem,

 

spernunt et amoris honorem.

 

 

 

27.

 

Primi tanta vis amoris,

 

quem laus nulla laudatorum

 

laudaret satis plene;

385.

nom manna traxit dulcorum^{V. 385}

 

in matris sinum honoris,

 

contemptum inamene?

V. 385 nom, voor num; er had eerst in het Hs. iets anders gestaen, dat men in nom heeft veranderd. Deze lezing is goed.

[p. 142]

 

Deus amor est, ardoris,

 

mortis, dixit quis, doloris;

390.

hunc tormentorum pene

 

hic in se clausit pudoris

 

in vas, ut fons tis cruoris

 

large fluxerunt vene,

 

o Jhesu Nazarene!

395.

Hec cantilene

 

placeant veluti philomene.

 

 

 

28.

 

Talis, qualis innotescit

 

amor, amor Christi, crescit,

 

nec potest excecari.

400.

Foret quo nox lucem nescit,

 

vi amoris inardescit

 

qui, nequit separari

 

hoc thesauro. Qui torpescit

 

et virtuti non assuescit,

405.

non poterit ditari

 

hoc dono, quod non macescit.

 

Gustat juste qui processit;

 

quid corpus laniari.^{V. 408}

 

nec anima dampnari.

410.

Illam salvari

 

vult, qui voluit cruciari.

 

 

 

29.

 

Alter est insanus sanis,

 

vacat rebus nam mundanis

 

et mundi fautoribus.

415.

Amor, ipse tu inanis,

 

nam militibus insanis

 

et feneratoribus.

 

Vagus miles vacans vanis,

V. 408 quid, voor quit, van queo.

[p. 143]

 

cor, corpus, ut cibum panis,

420.

rodit, pro favoribus.

 

Si es floret flumen ranis,

 

animo fluens immanis,

 

sitiret ardoribus,

 

alter et fenoribus.

425.

Hic capit in foribus

 

es, decus ille tribus.

 

 

 

30.

 

Hii distinguuntur amores,

 

ambit alter nam honores

 

et alter divitias.

430.

Vis honorem? huic labores

 

imitare divos mores,

 

hos implere sitias.

 

Placa Deum, hunc adores,

 

propter jus suda sudores,

435.

nec lassus deficias.

 

Vane laudis subter flores

 

hii latent adulatores.

 

Niveas blanditias

 

horum non allitias;

440.

quorum si sapias,

 

tollis amicitias.

 

 

 

31.

 

Honestatem diligere,

 

cor moribus disponere,

 

signum nobilitatis.

445.

Contende bene vivere,

 

fastum tuum reprimere

 

cujuscumque etatis.

 

Quas fabulas attingere,^{V. 448}

 

quas sciunt ficti fingere,

450.

non refert dignitatis.

V. 448 quas, dit eerste woord is in het Hs. half doorgehaeld.

[p. 144]

 

Indignam vilipendere

 

laudem ac reprehendere^{V. 452}

 

vos decet, qui optatis

 

honorem probitatis;

455.

laudibus ablatis

 

pravorum ne pereatis.

 

 

 

32.

 

Si possessor es bonorum,

 

justus usor collatorum,

 

est donum salutare.

460.

Divus amor facit porum^{V. 460}

 

satur nemo quo sanctorum,

 

si cuncta vellent dare.

 

Spretus amor avarorum,

 

in conspectu angelorum,

465.

quem non cessant laudare

 

Dominum celi celorum.

 

Chorum scelus cupidorum

 

non poterit intrare;

 

nil pejus memorare;

470.

eris amor quare

 

Christum non quivit amare.

 

 

 

33.

 

Tercius tempore colatur,^{V. 472}

 

cum natura prestulatur

 

veris annos florentes.

475.

Dulcis amor delectatur

 

quando rubor amplexatur

 

amantium fidas mentes.

 

Amor hic nobilitatur,

 

nam semper locupletatur,

480.

replens esurientes;

 

ejus nunquam spes labatur,

V. 452 is door eene latere hand bygeschreven.

V. 460 porum, in den nederlandschen tekst een gat; zoo in het fransch pore, luchtgat, zweetgat.

V. 472 prestulatur, voor praestolatur.

[p. 145]

 

tali vita quum fruatur;

 

sensus fovet merentes

 

susurro, nec ingentes.

485.

Presens absentes

 

amor optat habere dolentes.

 

 

 

34.

 

Amor, ut canit Scriptura,

 

est qui duûm corda plura

 

ligat sinceritate.

490.

Vis amoris perobscura,

 

ejus emanescunt jura

 

vili rusticitate.

 

Cecus amor, sine cura,

 

fallax, ut venti natura,

495.

errat e meta late.

 

Fax amoris reditura,

 

fraude, fastu caritura

 

est, dum plume ablate

 

erunt cigni nigrate.

500

Christe, Dei grate,

 

nobis amor effluat a te!

 

 

 

35.

 

Martine, sum persolutus;

 

omnis philos est imbutus,

 

domicelle, domine,

505.

rithmo, cantu sit consutus;

 

fraude tamen hinc sum tutus.

 

ut fallentis nomine.

 

Tenebris sol involutus,

 

estque mundus jam versutus,

510.

fides caret homine.

 

Amans fraudis esto mutus,

 

ferre noli: ‘sum complutus

 

amoris roramine;’

 

retro vili famine!

515.

Hoc ivit in fine,

 

fallunt amore sine.

 

 

[p. 146]

 

36.

 

Martine, jam me petisti,^{V. 517}

 

lamentum sustinuisti,

 

placet interrogare.

520.

Credis, michi placuisti,

 

molestus quia fuisti?

 

non possem vindicare.

 

Conqueri quid juvat tristi?

525.

ne formides; que dixisti

 

jam volo supportare;

 

cunctis esse, que dedisti,

 

valeam; me juves isti

 

grata reversa dari,

530.

nec loqui formidare.

 

Verbis verba dare,

 

volo rem re vendere care.

 

 

 

37.

 

Jacobus.

 

Edissere quid mistici:

 

si gens celestis medici

535.

venit ab Adam primo,

 

numquid non omnes cosmici

 

nobiles atque rustici?

 

hii super, hii sub ymo?

 

Fy! rusticis solet dici:^{V. 539}

540.

cedite melancolici,

 

per ipsimaque fimo!

 

Si juris est juridici,

 

ferte, nil potest obici,^{V. 543}

 

nam fecit nos de limo

545.

omnes eque sublimo,

 

et nullum reprimo

 

si me vilem; bene rimo.

 

 

V. 517 Martine, de oorspronkelyke tekst heeft Jacob.

V. 539 fy, zoo ook in de nederl. tekst fi.

V. 543 obici, objici.

[p. 147]

 

38.

 

Martinus.

 

Pluribus res occultatur,

 

per quam sensus innodatur,

550.

ac petis graviora.

 

Si exactor fenizatur,

 

alienum depredatur,

 

hic miser, sine mora,

 

a nobilibus levatur;

555.

licet miles fedatur,^{V. 555}

 

es mundat hunc ab ora.

 

Multa gens hinc excitatur

 

et ad lucra provocatur

 

non Deo graciora,

560.

sed animi pejora.

 

Pauper homo, plora

 

ditens, sed dives honora.

 

 

 

39.

 

Gens servilis, quidem fatur,

 

hec a Caym oriatur

565.

qui Abel trucidavit,

 

in quîs et maledicatur.

 

Non, Martine, quod probatur,

 

nam stirps, quam gravavit,

 

Ysrael persequebatur,

570.

Biblia non mentiatur,

 

hanc rubrum mare stravit.

 

Dirum virus jam efflatur,

 

quod a Caym fovebatur,

 

quamplures suffocavit,

575.

quos sibi sociavit.

 

Mundo manavit

 

fraus, laus sine fine meavit.

 

 

V. 555 miles fedatur, het Hs. geeft hier eene variante: fece datur; voor miles ridder, zou men, volgends den nederlandschen tekst, millies, dusentvout, kunnen lezen.

[p. 148]

 

40.

 

Quidam: ‘a Chaym gens servilis^{V. 578}

 

venit, ayunt, patri vilis

580.

quem minus amitivit.^{V. 580}

 

Maledixit hunc senilis

 

Noe justus; Cham subtilis

 

in nephas pertransivit.’

 

Agnum vervex juvenilis

585.

pravum gignit sepe solis,^{V. 585}

 

hinc error introivit.

 

Senex Abraham gentilis,

 

gentis pater et herilis,

 

mandata custodivit,

590.

que nunquam preterivit.

 

Quem Deus accivit

 

patrem, patrem redeimivit.

 

 

 

41.

 

Martinus.

 

Propter nephas injustorum,

 

canit lex Ytalicorum,

595.

illiber reperitur.

 

Cum dux victor bellicorum,

 

campo fuit occisorum,

 

superstes custoditur,

 

vinctus ducitur ad forum,

600.

precio denariorum

 

servilis hic sancitur.

 

Ductrix natura cunctorum;

 

sors malorum ac bonorum,

 

crescens, decrescens, scitur,

605.

hiis, illis sepelitur.

 

Prosperitas inoritur

 

fors quando sera moritur.

 

 

V. 578 Chaym, voor Cham.

V. 580 amitivit, voor amicivit, van amicio.

V. 585 solis, er stond eerst iets anders, zoo als si lis, dat uitgeschrabd is en door solis vervangen, dat goed is.

[p. 149]

 

42.

 

Fert Deus, propter reatum,

 

stirpis deperire statum,

610.

surgente quadam. Deficit

 

hoc scrutinium quis vatum?

 

Altum, profundum et latum,

 

cuncta cibarum hic respicit.^{V. 613}

 

Dans se Deo mancipatum,

615.

ejus heres atque satum,

 

penuriam plus allicit;^{V. 616}

 

tunc, cum vulgus in peccatum

 

labitur prevaricatum,

 

plus se ruinis afficit,

620.

laus reproborum sufficit.

 

Vincere qui vi scit

 

paciens, mundi mala vicit.

 

 

 

43.

 

Que vis? a quo gignebatur?

 

vel qua matre portabatur

625.

ens, mente virtuosus?

 

vel quis plagis oriatur,

 

hic meretur, quis miratur?

 

quod nulli sit exosus.

 

Si hujusmodi vendatur,

630.

non virtute spoliatur,

 

virtutis amorososus.

 

Puro corde radicatur

 

nobilitas et fundatur,

 

qua caret viciosus,

635.

avarus, venenosus.

 

Esto morosus,

 

tu, nobilis et generosus.

 

 

V. 613 cibarum, in het Hs. cibar'. Misschien het werkwoord cibare, eten.

V. 616 penuriam, aldus; waerschijnlyk voor pecuniam.

[p. 150]

 

44.

 

Martinus.

 

Volens te nobilitare,

 

duo debes observare,

640.

que volo te docere.

 

Sis honestus, cumulare

 

nolis aurum, nec amare.

 

Hec monita tenere

 

debes: audax verum fare.

645.

Tria cordi radicare

 

hec decet et complere.

 

Nemo vilem te vocare

 

jure potest, honorare

 

exceptis invidere

650.

qui solent et nocere.

 

Nobilis es vere,

 

bonus est moribus, here.

 

 

 

45.

 

Jacob, intellexi sane,

 

verbum bonum nec inane

655.

profers, sed equitatis.

 

Cave canis: o Alane!

 

sunt divitie mundane

 

causa nobilitatis.

 

Hec delentur sero, mane,

660.

perdis has, tunc dico plane:

 

o miser! Paupertatis

 

nobilitas celi pane

 

saginatur; vage, vane,

 

indigni careatis

665.

hoc dono largitatis.

 

Dat Deus hoc gratis

 

in signum nobilitatis.

 

 

 

46.

 

Martinus.

 

Verba dicunt jam prolata:

 

duxit creatura nata

[p. 151]

670.

ab Adam primordium.

 

Heu! carnatio turbata,

 

jam abiminice prostrata,

 

suffert inproperium.^{V. 673}

 

Invidia toxicata

675.

est ubique seminata;

 

perpessa naufragium.

 

Glossam querere parata,

 

nova novis innovata;

 

canizat gens per vicium;^{V. 679}

680.

finem peto; principium

 

equum juditium

 

vix dat atque pium.

 

 

 

47.

 

Jacobus.

 

Horribilis superbia,

 

invidie primordia,

685.

in celis inceperunt,

 

cum Lucifer et agmina

 

altissimo similia,

 

se fore presumpserunt.

 

Tunc ille, cum familia,

690.

in Tartara flebilia

 

de celis corruerunt.

 

Jam mundi per confinia,

 

venenum et zizania

 

heu! proch dolor! creverunt,

695.

que minus patuerunt.

 

Tempore messis erunt,

 

sequitur finis, perierunt.

 

 

 

48.

 

Verba duo sunt in mundo:

 

meum, tuum, vagabundo.

V. 673 inproperium, voor improperium, dedecus, convitium.

V. 679 canizat, canisare, beteekent iter flectere, maer is hier waerschijnlyk een werkwoord van canis, hond.

[p. 152]

700.

Si ista tollerentur

 

pax vigeret cordis fundo;

 

quisque diceret: ‘Habundo,’

 

omnesque ditarentur.

 

Vinum gratis sitibundo,

705.

ac frumentum sine pondo,

 

communia darentur.

 

Cordis latens in profundo

 

cupiditas, quam pessundo,

 

facit ut immuttentur.^{V. 709}

710.

Lex, jus, heu! sic delentur!

 

Quando tollentur

 

mis, tis, bona cuncta sequentur.

 

 

 

49.

 

Dedit rector creatorum,

 

dator omnium bonorum,

715.

comune discernendo;^{V. 715}

 

dives, pauper, servus, horum

 

grex pascatur egenorum,

 

singulis dividendo.

 

Cum cupido frangit lorum

720.

amens, talentum sonorum

 

cuncta degluciendo.

 

Hinc currit sanguis piorum,

 

edificia domorum

 

hinc struuntur, deflendo!

725.

plerisque condolendo!

 

Casu portendo,

 

mea sompnia visa legendo.

 

 

 

50.

 

Martinus.

 

Nomquam non dubitari

 

prorsus debet tuum fari,

730.

quod ante discussisti?

V. 709 immuttentur, voor immutentur.

V. 715 comune, voor commune.

[p. 153]

 

Bona fluunt; sed avari

 

hiis non possunt saturari;

 

hinc pauper eguisti,

 

hinc conflictus sunt amari;

735.

ergo non potest lavari

 

mens a peccato tristi;

 

large dudum dominari

 

solebas, jam depredari

 

cupide quesisti

740.

et nummos collegisti.

 

Quod male trusisti,

 

male perdis, hinc doluisti!

 

 

 

51.

 

Doce, precor, peroptatum.

 

Quando cor sit sauciatum

745.

aculeis amoris,

 

an ocellus cernens gratum?

 

an cor plagat se prostratum^{V. 747}

 

per faculam ardoris?

 

Aurum darem ponderatum,

750.

si novissem hujus statum;

 

edicito quid noris.

 

Meum cerno, jam afflatum

 

vi declares, obstucatum;

 

nam questio valoris

755.

majoris et minoris.

 

Verbis dulcoris

 

michi da reversa prioris.

 

 

 

52.

 

Ut extraneus, ingratus,

 

rudis, de Frisia natus,

760.

faris, qui non amavit.

 

Fructus dulcis atque gratus

V. 747 plagat, aldus in het Hs., voor plagat, plangat, van plango.

[p. 154]

 

venit ex amore latus,

 

qui rusticum non pavit.

 

Hoc amore vulneratus

765.

nil hunc juvat ingustatus^{V. 765}

 

amor, quem peroptavit;

 

cor et oculus gravatus

 

hinc est pluries cecatus,

 

solutio probavit.

770.

Dulcis amor stravit

 

michi cor, mentemque gravavit.

 

 

 

53.

 

Sevissima discordia

 

ac perhennis invidia

 

est inter cor et visum.

775.

Cor visui obprobria

 

infert: ‘Per te ad vitia

 

trahor et in derisum;

 

apertus es ad vilia

 

coram te transeuntia;

780.

fallor in te confisum.

 

Te precor claudis hostia

 

ne captent hostes spolia.

 

Heu! per te sum divisum,

 

clamans ad paradisum.

785.

Per te collisum

 

corpus, cor ad intima visum.

 

 

 

54.

 

Cor ad oculum.

 

Proch! terribilis, severe,

 

mortis estum fero fere,

 

te propter, et algorem.

790.

Tis me facti quid tedere!

V. 765 hunc, dit woord is uitgeschrabd en overschreven, zoo dat slechts de eerste letter h leesbaer is gebleven.

[p. 155]

 

Exul fores opto vere,

 

nec tibi nego favorem;

 

vincula nulla prevalere

 

michi possunt, nec nocere;

795.

liberrimum tunc forem.

 

Velli scribo te debere,

 

si fas foret; vis placere

 

mundanis, per fetorem,

 

cor ducens in errorem.

800.

Ducor in errorem

 

cor, lucis propter amorem.’

 

 

 

55.

 

Cordi visus loquebatur:

 

‘sensus tibi, cor, privatur,

 

o domina regina.

805.

Quid michi calumpniatur?

 

per me tibi non inflatur

 

virus neque ruina.

 

Si oculus diruatur,

 

ad quid corpus inducatur,

810.

num ruit in labina?^{V. 810}

 

Frustra cor tumultuatur,

 

contra visum dominatur

 

sibi velut regina,

 

nam probat hoc doctrina:

815.

cosmita, divina

 

cor sapit ut domina.

 

 

 

56.

 

O domina, considera,

 

michique prorsus impera

 

ut tis membris omnibus.

820.

Nemo tibi dat perpera,

 

fer a te labis vellera

V. 810 labina of lavina, lapsum inferens, van daer terra aquosa et mobilis in qua quis labitur.

[p. 156]

 

sic inpoluta vilibus;

 

sed cum per me nepharia

 

cupis, trahis illicita,

825.

consenciendo visibus.

 

Tu es arundo tenera,

 

flans varie per aera,

 

flexa venti flatibus

 

nobis discordantibus.’

830.

Inconstans animus,

 

lite cor ac oculus.

 

 

 

57.

 

Ista lis annichilatur,

 

quando sibi sic narratur,

 

censura rationis.

835.

Hac utrique increpatur

 

et utrique suum datur,

 

non ea que de bonis;

 

reum cor ab hac culpatur

 

quod ut tutrix appellatur

840.

ab hera visionis.

 

Hoc contingens, sepe datur

 

quod cor falso infirmatur

 

visu deceptionis.

 

En vim divisionis!

845.

cordi culpa datur

 

oculusque sepe vagatur.

 

Sit ratio tecum

 

ne tibi faciat ita; te cum

 

munus et ordo precium,

850.

ne jus suearis et equum.

 

 

 

58.

 

Ubi possunt hec discerni:

 

an cor visus hodierni

 

trahunt, an cor tuitum.

 

Cum cor velit nephas sperni,

855.

frustra cernunt visus verni;

[p. 157]

 

nichil est demeritum.

 

Moris constat non moderni

 

quod per visum solent sterni

 

cor petens illicitum.

860.

A te visum fac secerni

 

dum vagatur. An inferni

 

tendis ad interitum?

 

Morem vites irritum.

 

Sit ratio tecum, etc. ut supra.^{V. 864.}

 

 

 

59.

 

Martinus ad Jacobum.

865.

Tua ratio clarescit,

 

licet multis tenebrescit

 

qui minus edocentur.

 

Doctus hoc negare nescit:

 

spiritus semper ardescit

870.

ut homines salventur.

 

Virtuti dum cor assuescit,

 

spernens visum, non tabescit;

 

tunc mala non timentur.

 

Timor, tremor non accrescit

875.

ubi vita juvenescit.

 

In chaos cruciemur

 

qui male moriemur.

 

Inferno dentur

 

Dominum qui non reverentur!

 

 

 

60.

 

Jacobus.

880.

Dic: si possunt plus prodesse,

 

seu salubriores esse,

 

gaze quam paupertates?

V. 864. Deze strofe heeft slechts 13 versen, doch alzoo de vier laetste van het vorig koeplet hierby herhaeld moeten worden, zal ze uit 17 bestaen.

[p. 158]

 

Thezaurisat indefesse

 

omnis etas; sunt oppresse

885.

jam cuncte largitates.

 

Ab agello sine messe,

 

messor, frugem non capesse,

 

nec ullas ubertates.

 

Porro gliscunt jam expresse

890.

ut divitie penes se

 

sint, plures docti vates;

 

errant, per voluptates,

 

plebs, laos, abbates;^{V. 893}

 

referunt pro munere grates.

 

 

 

61.

895.

Supra cathedram Moysi

 

latitat, sub ypocrisi,

 

clerus universalis.

 

Imple jussa que tibi

 

jejuna dicunt saturi.

900.

Quam foret felix talis

 

directo agens portui!

 

Te ducunt sunt peregrini;

 

es congregant sub alis

 

ut habundent denarii;

905.

sunt clause manus pauperi.

 

Non fuit inaudialis^{V. 906}

 

plus eris commensalis!

 

Fama repleta malis;

 

cupit es clerus furialis.

 

 

 

62.

910.

Plures necat ista pestis;

 

saltem vos reperti estis,

 

sed numero quam rari,

 

qui voluptuosis festis,

V. 893 laos, ????, populus, turba.

V. 906 inaudialis, of inundialis.

[p. 159]

 

vanis, nunquam interestis

915.

sed spernitis ditari.

 

Membris sectis, a celestis^{V. 916}

 

satellitibus infestis

 

optastis cruciari,

 

martires; sit munda vestis

920.

animarum, ne cum mestis,

 

necesse sit dampnari,

 

sed Deum contemplari.

 

Si vis ditari,

 

fugas tu nomen avari.

 

 

 

63.

 

Filius Dei monstravit,

 

regnaturus et regnavit

 

cum patre perhenniter;

 

se nasci humiliavit

 

ex Maria, quam sacravit,

930.

virgine humaniter,

 

quem nutrivit et lactavit;

 

judeus colaphizavit

 

vituperabiliter.

 

Paupertas, que se ditavit,

935.

juste celum penetravit,

 

sustinens pacienter;

 

huic cede fideliter.

 

Si facias aliter,

 

non bene pergis iter.

 

 

 

64.

 

Jacobus.

940.

Putas: ganco, gulosus,

 

veste splendens, curiosus,

 

in celo colocatur,

 

cum Jhesus tam vulnerosus,

V. 916 a celestis, aldus in het Hs.

[p. 160]

 

dextero latere corosus

945.

ferro, cruce levatur?

 

Si Christus tam gloriosus,

 

capite fuit spinosus,

 

ut Scriptura testatur,

 

si vis foret generosus,

950.

sobrius sic ac morosus;^{V. 950}

 

voluptas relinquatur,

 

aut mens periclitatur.

 

Quando saginatur

 

corpus, mens sepe gravatur.

 

 

 

65.

 

Jacobus.

955.

Quid inquam de divitiis?

 

non vexant mentem viciis,

 

si spernitur abusus;

 

fugens a veneficiis,^{V. 958}

 

fruens benefitiis,

960.

ab hoste non illusus.

 

Dives, plenus spurticiis,^{V. 961}

 

a Dei sodalitiis,

 

se mergitur confusus,

 

privatus amicitiis

965.

virtutum, et supplitiis

 

eternis est intrusus,

 

demoniis incusus.

 

Permanet exclusus

 

paradiso, demone trusus.

 

 

 

66.

 

Martinus.

970.

Fando, sic verum fateris.

 

Artum iter, grave seris^{V. 971}

V. 950 morosus, dat is exacte omnia fieri cupiens.

V. 958 fugens, aldus, voor fugiens.

V. 961 spurticiis, voor spurcitiis, spurcitia, vuiligheid.

V. 971 artum, voor arctum.

[p. 161]

 

fertur et incalcatum

 

scandere, si pauper queris,

 

ubi metum non vereris,

975.

paradisum beatum.

 

Vesti nudos, ne moreris;

 

palam, clam, largus hiis eris;

 

da datum tibi datum.

 

Dei templo pie deris,^{V. 979}

980.

ut illorsum glorieris

 

quo semper floret pratum

 

et agmen est beatum.

 

Da, Deus, optatum,

 

corpus quoque glorificatum!

 

 

 

67.

985.

Si sit via sublimata

 

per quam Jhesus algamata^{V. 986}

 

scandit, est calamitas

 

si effluant bona data.

 

Fac, que Deo placent, grata;

990.

pauperi det largitas:

 

cor et mens humiliata

 

sit egenis demonstrata

 

animique pietas.

 

Hujus verba sunt probata

995.

semper vera, non frustrata,

 

nos ponat divinitas

 

hostis extra semitas.

 

Est bona prosperitas

 

bona vita tibi, mala vitas.

 

 

 

68.

1000.

Vulgi garrulat tumultus

 

quod, per dominarum vultus,

 

peccamus cotidie.

V. 979 templo, er stond eerst in het Hs. templa; deris voor dederis.

V. 986 algamata, algammata, summitates coeli.

[p. 162]

 

Eva ruit per insultus;

 

hostis hinc jacet inultus

1005.

in lacu miserie.

 

Homo dicit adhuc multus:

 

quod per Evam Adam stultus

 

virus hausit invide,^{V. 1008}

 

per quem venit hic singultus

1010.

meroris. Dic, ut consultus,

 

cur in mortis acie

 

tollumur tis facie?^{V. 1012}

 

Christe, tua facie

 

sacies nos tis melodie.^{V. 1014}

 

 

 

69.

 

Jacobus.

1015.

Imponens crimen alii

 

modum habet ut fatui,

 

insipiens vocatur.

 

Videtis mare, pueri

 

ponentes pedem flumini,

1020.

nec dum mare sedatur,

 

quis undam feret fluvii

 

in bytalassum pelagi

 

vehar, corpus mergatur?

 

Si norim, nephas seculi

1025.

et semam, arbitrii

 

liber non conqueratur,

 

si sic periclitatur.

 

Ignibus uratur

 

caro, si mens non dominatur.

 

 

 

70.

1030.

Quidam autem: ‘dominarum

 

visus et arrisus harum

 

virorum cor furantur.’

V. 1008 invide, aldus.

V. 1012 tollumur, aldus.

V. 1014 sacies, saties.

[p. 163]

 

Peccant tales et non parum;

 

ni errant, visus earum

1035.

viris non dominantur.

 

Dulcis decor puellarum

 

plures inficit pulcrarum,

 

per quem intoxicantur

 

amatores; si suarum

1040.

telum fugerent cararum,

 

securi preservantur

 

ny deviis fallantur.

 

Hamis hamantur:

 

fatuique parumper amantur.

 

 

 

71.

 

Jacobus.

1045.

Dominarum virtus grata,

 

igni, vino comparata

 

per quem mundus letatur.^{V. 1047}

 

Gula vino sauciata,

 

caro foco concremata,

1050.

vomit, et hec inflatur.

 

Amatoris mens prostrata,

 

sit constanter roborata,

 

breve circumcidatur,

 

amor harum prosperatur;

1055.

sed ignarus sic hamatur

 

face non extirpata

 

amoris, nec sedata.

 

Fronte capillata

 

nec ames, nec amoris amata.

 

 

 

72.

1060.

Hec est fatalis series:

 

muliebris maneries^{V. 1061}

 

quarumdam infidelis:

V. 1047 per quem, lees per quae.

V. 1061 maneries, manier.

[p. 164]

 

nam rerum intemperies,

 

vilissima congeries,

1065.

in terris et in celis.

 

Virorum ficta facies

 

decipere quid facies

 

puella jacta telis?

 

Puellam non infities,

1070.

vir, falso, nec allicies,

 

vel inferorum velis

 

ageris nolis; ve lis!

 

Parce tuis telis,

 

deceptor, Amiis sic Amelis.^{V. 1074}

 

 

 

73.

1075.

Adam Eva nonne stravit

 

mala, malum dum gustavit

 

paradiso vetitum?

 

Reor lucrum hinc manavit,

 

nam se Deus humanavit,

1080.

redimendo perditum.

 

Patri reconciliavit

 

nos, et nobis demonstravit

 

liminis introitum.

 

Res miranda! nam creavit

1085.

Virginem, que se lactavit

 

pro populo traditum

 

mortis ad interitum.

 

Sanguine nos pavit^{V. 1088}

 

quem dedit explicitum.

 

 

 

74.

1090.

Detractricem se fuisse,

 

dominabus nocuisse

 

pudeat lingua vana!

 

Ens omne, quod creavisse

 

novit Deus, aut fecisse,

V. 1074 Amiis sic Amelis, is ons Amijs en Amelijs in het meervoud.

V. 1088 pavit, aldus, doch dit rijmt niet, misschien moet men paravit lezen.

[p. 165]

1095.

divina vel humana

 

natura, benedixisse

 

Mariam, quam genuisse

 

Christum fides jam sana

 

credit; gaudet jam cepisse

1100.

animas que se ruisse

 

deflent; fertur vesana

 

destruxisse prophana.

 

Infirmum sana

 

miserum me, pulcra Dyana!

 

 

 

75.

 

Martinus.

1105.

Dominator, es amator

 

ac virorum terminator,

 

per verba jam prolata.

 

Dominarum venerator

 

ac ipsarum famulator,

1110.

sim pro te, Virgo grata;

 

ex te natus est Salvator;

 

suxit ubera Creator

 

noster tua beata;

 

in te fiam inchoator

1115.

dyalogique terminator.

 

O nimis exaltata,

 

me juves ad rogata,

 

ne mens orbata

 

mea sit tis munere, grata!

Tweede boek.

1.

Jacobus.

Dormis? dormit tuus sensus?

fare, ne sis reprehensus?

[p. 166]

 

Quid frustra conturbaris,

 

nil optas nisi census?

5.

voluptatibus succensus,

 

inermis suffocaris?

 

Licet tui fore densus^{V. 7}

 

Sluse thesaurus immensus

 

nil prodest; condempnaris,

10.

in virtutibus accensus,

 

totus celo sis suspensus,

 

parumper jam loquaris,

 

dictare ny juraris.

 

Dic, cur non faris?

15.

bene tamen dictare probaris.

 

Dic cur non faris?

 

me tradere nil meditaris?

 

 

 

2.

 

Martinus.

 

In Dam fossa tui lecti

 

sub campanis, et Trajecti

20.

moror, sic seperamur.^{V. 20}

 

Scis plus teduit amplecti

 

carmen, quo nos cerno plecti?

 

nam rithmo nil lucramur.

 

Hinc me sentio deflecti;

25.

sensu, non rithmi recti,

 

pre tedio privamur.

 

Tuo cornu nolo pecti,

 

potero jam vagus flecti!

 

Dulciflue loquamur

30.

ne forsan irascamur.

 

Si mutuo famur,

 

dulci sermone fruamur.

 

 

V. 7 fore, zeer duidelyk; doch lees foret.

V. 20 seperamur, lees seperamur.

[p. 167]

 

3.

 

Si jam male sum locutus,

 

ad emendam pergo tutus

35.

volens satisfacere.

 

Esto, precor, persolutus,

 

non silebo sicut mutus,

 

sed paro describere

 

philosgamos, quis ablutus^{V. 39}

40.

sim et perpetim exutus;

 

rogo Deum propere,

 

nevo quarum involutus

 

eram dudum et insutus;

 

qui philos occidere

45.

vult, mundum destruere.

 

Mortem diligere

 

nonne potes fugere?

 

 

 

4.

 

Martinus.

 

Tis consueti fuit moris

 

verbum laudis et honoris

50.

ferre mulieribus.

 

O viri nivei pudoris!

 

tui dulce famen oris

 

prorumpens in actibus;

 

scire vellem quid coloris,

55.

an odii, an amoris,

 

te traxit stematibus?^{V. 56}

 

sic Martinum, cunctis horis,

 

agitando quid laboris,

 

evaderem non gressibus

60.

nec ferri socularibus.

 

Quere loquor; pauso;

 

non fugio foribus.

 

 

V. 39 in het Hs. philos gamos; f????aµ??, cui gratae sunt nuptiae.
quis, voor qucis, quibus.

V. 56 stematibus, voor stemmatibus.

[p. 168]

 

5.

 

En Martine, indagine,^{V. 63.}

 

que pulcrior ymagine

65.

ne, vincit in amore,

 

quod firmamenti mergine^{V. 66}

 

linquo chaos voragine,

 

me fui fruitore.

 

De hac miror viragine,

70.

quod inquit textus pagine,

 

me sinit in ardore,

 

pro seculi gravamine,

 

non me suo solamine

 

salvaret pre languore;

75.

sic crucior dolore

 

mentis in ardore,

 

moriens in amoris amore.

 

 

 

6.

 

Quedam amat, nec amatur,

 

super omne quod creatur

80.

affectu me non parum!

 

Amor iste nil laudatur,

 

sed prior iste appreciatur

 

flos florum dominarum;

 

jam cor meum induratur

85.

nec mansuescit, ut cernatur.

 

Hoc michi fit amarum

 

dulce verbum quod affatur,

 

dulcis visus avertatur;

 

hanc odi, claret clarum,

90.

ut virus viperarum.

 

Carius est carum,

 

si pergustatur amarum.

 

 

V. 63. Het opschrift Jacobus, ontbreekt vóór deze strofe.

V. 66 mergine, voor margine.

[p. 169]

 

7.

 

Jacobum me loqui sine:

 

harum altera ruine

95.

succumbat in conflictu.

 

Si in me sors medicine

 

utriusque stet, Martine,

 

parcendo solo dictu,

 

una mortem ferat fine,

100.

quam census aurifodine

 

non redimat ab ictu;

 

sed nec verum luto line^{V. 102}

 

quam dimittens, mori sinc

 

salute, sine fictu,

105.

Martine, michi dic tu.

 

Dic michi, Martine,

 

quam salvat amor sine fine.

 

 

 

8.

 

Martinus.

 

Nec faris necesse,

 

Jacobe, cur tam varie

110.

hec questio pulsatur.

 

Adhereo primarie

 

dulci, non secundarie.

 

Cor prima vulneratur,

 

quamvis cuncta contrarie

115.

venirent, absque carie,

 

amica redimatur,

 

dilecta multifarie,

 

venustaque manerie.

 

Sed altera tollatur,

120.

ut vilis habeatur.

 

Questio solvatur:

 

hec plus, tamen hec adamatur.

 

 

V. 102 line, aldus.

[p. 170]

 

9.

 

Glosa fallit, non mentitur^{V. 123}

 

cor, sed ipsi obeditur

125.

velle perficiendo.

 

Quid Marchisus hinc molitur,^{V. 126}

 

vultum cernens, bene scitur,

 

limphe se non miscendo?

 

Os et manus aperitur,

130.

illuc lamentum oritur,

 

nichil proficiendo;

 

hic errore sic vincitur,

 

nec pro nugis reperitur,

 

historiam legendo,

135.

se morti exponendo,

 

vitam perdendo;

 

sit stultus amor moriendo.

 

 

 

10.

 

Item Medea ostendit

 

hoc, thesaurum patris prendit

140.

ac fratrem interficit

 

pro Jazone. Sic offendit

 

parentes et floccipendit

 

regnum, censum projecit.

 

Tamen, sibi cum intendit,

145.

ratione se defendit,

 

itinere deficit;

 

vires, vitam cor expendit,

 

cavat amor quod accendit;

 

hoc malum velle fecit

150.

quod ratione prescit.

 

Velle meum ratione

 

neco, dampnabile ne sit.

 

 

V. 123 glosa, glossa, de tong.

V. 126 Marchisus, zou moeten Narcissus wezen. In den tekst van Kaussler Naersins.

[p. 171]

 

11.

 

Exempla cerno plurima

 

hec probare maturima^{V. 154}

155.

illam mori debere,

 

que, per amoris jacula

 

et cum ardenti facula,

 

cor spoliat severe.

 

Montis vallisque agmina

160.

silent, gemmarum fragmina

 

nitent, sed respondere

 

nequeunt per probamina.

 

Vix valent duo stramina,

 

vel siliquis replere

165.

pilam vilem nil, here.

 

Discernens vere,

 

poteris ratione nitere.

 

 

 

12.

 

Martine mancipiolum,

 

audax est forte vinculum

170.

quod quis nequit solvere.

 

Alexander, per gladium

 

secando, fregit modulum,^{V. 172}

 

cum presumpsit agere.

 

Me fari sine paululum,

175.

est quasi stultiloquium.

 

Tu, quasi puer loquere,

 

equiparans Casletulum

 

arene soli tantulum.

 

Dico tuum dicere

180.

me tecum facere

 

vis verbis; nolo tacere.^{V. 181}

 

 

V. 154 maturima, waerschijnlyk van maturus.

V. 172 modulum, lees nodulum.

V. 181 tacere, is een gebrekkig rijm.

[p. 172]

 

13.

 

Credis verba roborare

 

ac per nugas inchoare,

 

sic mecum fabulando.

185.

Si velimus explorare:

 

Medeam fratrem necare

 

scimus; se suffocando

 

Marchisus perit amare;^{V. 188}

 

non est amor violare

190.

verus, nec defraudando;

 

amor purus se mundare

 

debet, necnon exstirpare

 

illecebras plorando,

 

per clerum approperando.

195.

Hoc sociis mando:

 

amor est fallax aliquando.

 

 

 

14.

 

Vetus lege Testamentum,

 

quid in Novo sit contentum,

 

Vitam quoque Sanctorum,

200.

quis amoris fert tormentum?

 

horum per deliramentum,

 

amans regem celorum,

 

per amoris supplementum,

 

dominarum hii conventum

205.

dilexerunt decorum;

 

hiis doloris incrementum

 

velox crescit et non lentum;

 

sed nichil vitiorum

 

cor pensat epheborum.

210.

Corda serenorum

 

nil proponunt viciorum.

 

 

V. 188 Marchisus, zoo als v. 126 voor Narcissus; dit mael is het by Kaussler Naersus.

[p. 173]

 

15.

 

Vir Sarre fuit Abraham;

 

Abra cum, per superbiam,

 

vult heram superare,

 

ipse dimisit ancillam;

215.

nec amplius cupit illam,

 

cor eris adamare.

 

Decepti per inertiam

 

sequntur carnem lubricam,

 

nec formidant peccare.

220.

Nemo peritus eciam

 

amat, ny per prudentiam.

 

Hoc possum indagare:

 

ama, nec hinc tristare!

 

Noli peccare;

225.

disce pudicus amare.

 

 

 

16.

 

Si laboret ingenium,

 

frustra sic desiderium

 

ny dampnum consequendo;

 

ac me cara Glicerium,^{V. 229}

230.

pre omnibus mortalium,

 

amet, bene favendo,

 

ipsi debetur premium,

 

que me dilexit nimium,

 

constanter assistendo;

235.

nec illa capat bravium,^{V. 235}

 

amoris levas mentulum^{V. 236}

 

sursum, philaque nendo,

 

sic me decipiendo.

 

Hinc me defendo;

240.

dolus est, arcum michi tendo.

 

 

V. 229 Glicerium, Glycerium, van het grieksch ????????, dulce, suave; een naem of liever voornaem, in onze tael Zoete, Zoetken.

V. 235 capat, aldus.

V. 236 levas, aldus.

[p. 174]

 

17.

 

Ex quo, Jacop, parvipendis,

 

vel exempla non perpendis,

 

ad Bibliam curramus.^{V. 243}

 

Amor, super Adam tendis

245.

vim, sic vincis et ostendis;

 

hic, Deum quem laudamus,

 

nos plasmati, pro supplendis

 

jussis, in custodiendis

 

illis permaneamus.

250.

Amor, vincis et offendis,

 

fas, nefasque comprehendis;

 

ploremus, gaudeamus,

 

ac velle careamus.

 

Omnia que volumus,

255.

mala sy sint, non faciamus.

 

 

 

18.

 

Fortitudoque Samsonis,

 

Davidis, vel Salamonis,

 

est contra vim amoris.

 

Amor iste passionis,

260.

rare consolationis.

 

Ad premium laboris

 

sensum mutat malis, bonis.

 

Regnat amor celsis tronis,

 

mercedem servitorum

265.

dat; manet cunctis horis;

 

nequam sisto foris,

 

sit purus cordis et oris.

 

 

 

19.

 

Jacop, scis interpretari

 

verbum Amor, atque fari

270.

quid vult significare.

V. 243 Bibliam, in het vrouwelyk enkelvoud.

[p. 175]

 

Vim deberes ammirari

 

tanti verbi sine pari;

 

sensum enucleare,

 

ut describunt nobis gnari.

275.

Motus cor facit vagari

 

et sepius errare.

 

Ratio tamen dominari

 

nequit atque principari,

 

seu motibus obstare.

280.

In medio stare

 

debes, ratio dominare.

 

 

 

20.

 

Si hoc Amor, extat clare,

 

certus nolo dubitare,

 

verbo cedo priori,

285.

verbum volo propalare:

 

hanc nolo mortem gustare

 

poli, nec jure fori.

 

O cor meum! non sanare,

 

requies nec michi dare,

290.

non mentiar, amori!

 

Lege, Merland, quis probare,

 

sensum plene vestigare,

 

mallem mortis dolori

 

me dare, quam hanc mori.

295.

Semper amore mori

 

vero debetur amori.

 

 

 

21.

 

O quam rudis es, Martine,

 

intellectu discipline!

 

nec verum confitere.

300.

Culpas sapientis sine

 

in exemplar dare spine,

 

sed Deum revere

 

dicentem: fuge ruine

 

morbum; studeas divine

[p. 176]

305.

caritati herere.

 

Juro tibi, o Martine,

 

cedes michi justo fine,

 

vel es paganus vere,

 

aut heresi adherere.

310.

Cede michi propere;

 

possent tua verba nocere.

 

 

 

22.

 

Jam perpende quis amorem,

 

quis invenit ejus florem

 

prius, ny Deus, amor?

315.

Quidquid fecit per decorem,

 

hoc dilexit per ardorem,

 

quem laudat cordis clamor.

 

Luciferum, vel priorem,

 

non habeo odio pejorem,

320.

ergo sic malus amor

 

sedet cahos in fetorem,

 

per superbie furorem,

 

hac humilis non hamor

 

superbus ac insanior.

325.

Non amor extat amor;

 

rarissimus est amor hamor.

 

 

 

23.

 

Probat verbum quod legisti:

 

nichil horum, que fecisti,

 

odisti, altissime.

330.

Tu, qui cuncta previdisti,

 

ab eterno prescinisti,^{V. 331}

 

regum potentissime,

 

misereri decrevisti,

 

creaturam condidisti

335.

parce benignissime.

 

Lucifer, qui cecidisti,

V. 331 prescinisti, voor praecinisti.

[p. 177]

 

ymo flebis, fles, flevisti,

 

Sathan superbissime,

 

ablata spe venie;

340.

penetrasse nequis,^{V. 340}

 

ergo cares facie.

 

 

 

24.

 

Si quis prudens hoc explodit

 

ipse Deus nullum odit,

 

quîs ergo datur vita?

345.

vel amore qui se rodit

 

vel furore qui se fodit,

 

aut subditur? dic ita.

 

Dico: Deus hunc custodit

 

qui fidelis et non prodit;

350.

qui ad centrum cor transfodit

 

dilecti, per merita,

 

mercede redimita.

 

Tucior est vita,

 

si non sit morte sopita.

 

 

 

25.

355.

Dat cuncta Deus largius,

 

largissimus ut dominus,

 

quîs egerit, creaturis.

 

Pro nobis, nichilominus,

 

cruorem Dei filius

360.

fudit, patet Scripturis.

 

Amat, ametur dulcius;

 

nos pascit manna celitus,

 

e montibus securis.

 

Nullis adversitatibus

365.

succumbere nos possumus,

 

si corte, mente puris^{V. 366}

 

vivamus, ut est juris.

V. 340 nequis, gebrekkig rijm.

V. 366 corte, lees corde.

[p. 178]

 

Que sine, telluris

 

si vivere vis sine curis.

 

 

 

26.

370.

Vere, Jacop; patet clare

 

quod dixisti; me gravare

 

novi te interprete;

 

victum volo me clamare.

 

Permolestum mis amare,

375.

deturpatum scelere.

 

In dictis verificare:

 

rationis egens quare

 

videor, me judice.

 

Regnum suum nobis dare

380.

dignetur qui terminare

 

nequit, mundos crimine

 

collocet in requie,

 

eternaque pie

 

detque frui facie.

Derde boek.

1.

Moneo vos inspecturos

presens scriptum vel lecturos,
sub penis anathematis,
huic nichil addituros;
volo rithmos permansuros;
sin alias vos faciatis,
scitote vos incursuros
iram meam, ac perjuros;
ac me offensum redditis
istud opus derisuros;

[p. 179]

 

scribo sensu carituros

 

qui me redarguitis.

 

Discite, vel ruitis

 

in foveam meritis!

 

 

 

2.

 

Jacobus.

15.

Mutuo disputavimus,

 

res varias tractavimus,

 

responde questioni:

 

doce, nam hoc optavimus,

 

cor, stringere clamavimus,

20.

agnoscere rabboni.^{V. 20}

 

Nos legimus, cantavimus,

 

Deum nosce spectavimus

 

summum tocius boni;

 

hoc verum estimavimus.

25.

Subtiles hoc aravimus

 

qui experiri proni

 

hanc musam, cujus toni,

 

creditur, unisoni

 

primi, summi quoque doni.

 

 

 

3.

30.

Martin, queris de profundis.^{V. 30}

 

Habitarem maris undis,

 

volatibus cherubitis,

 

non valerem verba, fundis

 

que tu, solvere facundis,

35.

ny pollerem celicis,

 

cunctis sensibus habundis,

 

intellectibus fecundis,

 

nitentibus clericis;

 

nulla, laus, condigna condis,

40.

cuncta tibi mundans mundis;

 

servabis hoc, ni desipis,

V. 20 rabboni; rabo, arrabo, beteekent pand.

V. 30 Martin, aldus.

[p. 180]

 

tis cordis in precordiis.

 

Afficitur studiis

 

mens mea nuda tuis.

 

 

 

4.

45.

Moysen audi loquentem:

 

bestiam montem tangentem

 

oportet lapidare.

 

Bestia cunctipotentem

 

indagans, per cecam mentem,

50.

hec debet vapulare.

 

Undique queris latentem

 

me, per rithmum excellentem,

 

si bonum perscrutare?

 

scribis me intelligentem

55.

velut virum sapientem,

 

te puto blasphemare

 

me velle? quero fare,^{V. 57}

 

musa, refer quare,

 

vel ubi fallit Bukelare;

60.

bestia que tangit

 

montem, lapidem, ruit ictu.

 

Hoc quid sit dictu,

 

Presul sanctissime, dic tu.^{V. 63}

 

 

 

5.

 

Jacob nolo conturbari,

65.

vellem me verecundari

 

si nunquam meminissem.

 

Tecum volo contemplari,

 

altum nomen perscrutari

 

nimis abhorruissem,

70.

propter nostrum ammirari.^{V. 70}

 

Deus nequit indagari,

V. 57 quero, aldus.

V. 63 Presul sanctissime. Hieruit zou men kunnen opmaken dat Maerlant en Bukelare tot den bisschop van Utrecht, onder den naem van Marten schuilende, deze samenspraek richten.

V. 70 ammirari, voor admirari.

[p. 181]

 

hoc utique scivissem;

 

opto sensu doctrinari

 

quem peccato sauciari

75.

fleo, si potuissem

 

hoc a te percepissem.

 

Si mala flevissem,

 

bene fecisse reperissem.

 

 

 

6.

 

Ecce, quam admirabile

80.

est et interminabile,

 

nos Deum confitemur;

 

nec cepit esse nobile,

 

super omne laudabile,

 

hoc merito veremur,

85.

creans omne creabile,

 

est fari ineffabile,

 

de Deo, sicut remur;

 

scientie fons, gratie

 

thesaurus manans facie.

90.

Quid plura? non scrutemur

 

quid Deus, ut jubemur,

 

laudes effemur,

 

servire Deo meditemur.

 

 

 

7.

 

Celum, thronum considera:

95.

Deus est super omnia,

 

inter sua creata;

 

excelsus super sydera,

 

ac humilis Verbigena;^{V. 98}

 

hoc crede, fide rata,

100.

nam clericorum dogmata

 

ayunt: nam pharesusya^{V. 101}

V. 98 Verbigena, Verbum, het Woord.

V. 101 pharesusya, in het Hs. in twee woorden: phares usya. Pharizeare komt van het hebreeuwsch phares, divisio van daer pharizeus, divisus.

[p. 182]

 

integritas sed lata;

 

regnat sua potencia

 

celo, terra, per maria,

105.

semper immensurata,

 

nostra fide firmata.

 

Tis manus armata

 

det nobis celica prata.

 

 

 

8.

 

Ultra cuncta dominatur,

110.

possessor rerum credatur,

 

vigor permanentium;

 

quidquid est, aut cogitatur,

 

tenet illud, hoc scrutatur

 

ens per suum varium;

115.

regens omne quod plasmatur,

 

nam per ipsum conservatur,

 

ob suum contrarium,

 

donec sic perficiatur

 

et quo tendit largiatur

120.

suum desiderium.

 

Sic jubet imperium

 

salvificare pium.

 

 

 

9.

 

Immensus, ineffabilis

 

est Deus, inmutabilis,

125.

nulli rey molestus.

 

Perfectus est et stabilis,

 

nec pondo ponderabilis,

 

nec frigus fert, nec estus,

 

semper infatigabilis;

130.

hospes, nec hospes labilis;

 

hic ubi dies festus;

 

hic nunquam irascibilis,

 

qui semper mirabilis;

 

de hoc non sum conquestus

[p. 183]

135.

qui cunctis dat comestus.

 

Festus et infestus

 

viget, et non frigus et estus.

 

 

 

10.

 

In unum Deum credimus,

 

quem et tibi, idem colimus^{V. 139.}

140.

patrem, natum ac flamen;

 

majus et minus spernimus;

 

in trinitate cernimus

 

equalitatis amen.

 

O perduc nos, quo tendimus!

145.

trinitas, te agnovimus

 

per fidei juvamen;

 

si secus intelligimus

 

et fidem hinc avertimus,

 

meruimus ploramen

150.

et cahos cruciamen;

 

illius intramen^{V. 151}

 

Deus obstruat atque foramen.

 

 

 

11.

 

Increatum patrem damus,

 

quem ingenitum credamus,

155.

nunquam natum fuisse;

 

unigenitum clamamus;

 

natum flamen non negamus

 

ex istis processisse.

 

Discamus et doceamus

160.

unum trinum, quem probamus

 

fide tenus; hoc disce;

 

firmissime teneamus

 

fidem, quam nos astruamus,

 

scrutari contremisce;

165.

ne deris superbisse

V. 139. tibi, misschien ubi.

V. 151 intramen, voor ingang.

[p. 184]

 

plurima scivisse.

 

Prodest medium tenuisse.

 

 

 

12.

 

Audi verba oris mei:

 

permanentis veri Dei

170.

nil prius aut posterius.

 

Fons origo detur ei

 

omnis existensis rey,

 

quo bono nichil melius.

 

Ratus finis nostre spei^{V. 174}

175.

atque clavis est fidei;

 

qui trinitatis medius,

 

amor est mundiciei,

 

saciei, requiei;^{V. 178}

 

patris natique spiritus

180.

cum istis individuus.

 

Septenum munus

 

das; hii tres sunt Deus unus.

 

 

 

13.

 

Quicumque velit facere

 

quid, in se debet sapere

185.

tripharium respectum.

 

Rem adeat quam capere

 

velit, sive contingere,

 

vel ceptum est neglectum;

 

velle debet, insistere

190.

scire, posseque poscere

 

an opus indirectum.

 

Radicitus qui tangere

 

scit nucem, hanc vel frangere

 

novit per intellectum;

195.

unum trinum perfectum;

V. 174 Ratus, lees Natus, zooals het eerst in het Hs. stond, doch de n is uitgeschrabd, en daer voor eene r. gesteld.

V. 178 saciei, voor satiei, van saties, satietas.

[p. 185]

 

hinc intellectum

 

tribus hiis, tu, collige rectum!

 

 

 

14.

 

Hic Deus, de quo scribimus,

 

celum movet, ut legimus,

200.

ac omne quod movetur.

 

In quo semper quiescimus,

 

immobilem hunc credimus,

 

a motu non ledetur;

 

est ubi fuit dominus;

205.

in Deo majus, nec minus,

 

sui juris habetur.

 

Per istum omnes vivimus,

 

habundat quid consumimus,

 

omnis locus impletur

210.

per hunc, qui dominetur.

 

Omnis ditetur

 

qui querit eum, sacietur!

 

 

 

15.

 

Locus Deum non concludit,

 

neque tempus hunc contrudit

215.

in sua deitate.

 

Locum tempus hic effudit,

 

annos, dies sic erudit

 

in circularitate.

 

Fabricator cuncta cudit,

220.

omnis ars coram se ludit.

 

in sua facultate.

 

Violentum hunc non trudit

 

tusus ipse, quid tutudit,

 

sua benignitate,

225.

vel profunditate,

 

manens eternitate.

 

Ergo deitate

 

variabile vel variare.

 

 

[p. 186]

 

16.

 

Est vita nostra hodie

230.

ac heri, cui mergere

 

oportet terminatum;

 

sed de Deo astruere,

 

eterne permanentie;

 

vult clerus, per effatum,

235.

hunc sine fine vivere,

 

audemus firme dicere:

 

per ejus interminatum,

 

intuitu presentie

 

ac ejus prescientie;

240.

stat omne, quod creatum.

 

Per donum gratum,

 

regit omnia per dominatum.

 

 

 

Hic Deus, de quo scribimus,

 

celum movet, ut legimus,

245.

ac omne quod movetur. - Ut supra.

 

Nunc semper detur

 

sibi vivere, non morietur.

 

 

 

17.

 

Martinus.

 

Noli queri tuis tonis:

 

unus est tribus personis,

250.

unde filogisamus.^{V. 250}

 

Par, partans cunctis bonis,

 

regnans, regnat celsis thronis,

 

quem trinum predicamus.

 

Fidei, non rationis

255.

argumentis crede pronis.

 

De quîs non dubitamus,

 

qua mercede? quibus donis?

V. 250 filogisamus, aldus, van het grieksch afgeleid; zoo zegt men in die tael f?????µ?ast??, cupidus sum exercitationum; studiose exerceor.

[p. 187]

 

digni sumus aut coronis,

 

quod cernimus credamus?

260.

Responsum expectamus.

 

Sepe quod optamus,

 

spesque fidesque, damus.

 

 

 

18.

 

Jam tuor ab initio:^{V. 263}

 

subtilius ingenio

265.

hoc verbum non audivi.

 

Saltem credendo sapio,

 

scirem fidere scrutinio,

 

abyssum sed nequivi,

 

nam fidei probatio

270.

est amoris attractatio,

 

quam corde sepelivi;

 

in celi viridario

 

omnes letemur premio.

 

Responsum concupivi,

275.

si placet quod petivi.

 

Desine quod divi

 

sensus scrutamine privi.

 

 

 

19.

 

In patre, nato, flamine

 

stat fides mis firmissime,

280.

radicitus fundata.

 

Unus Deus cognomine

 

extat, hinc nolo cedere,

 

morte non formidata;

 

cedo, michi carissime,

285.

qualiter est humilime

 

Deitas incarnata;

 

post natus est ex Virgine

 

Deus homo, verissime,

 

deitate servata

V. 263 tuor, aldus; zoo zegt men ook tuo, voor tueor.

[p. 188]

290.

sub carne fibulata.

 

Virgo, Dei grata

 

genitrix, est inviolata.

 

 

 

20.

 

Ad impetrandum gratiam

 

efflagitemus Mariam,

295.

concepit et peperit

 

celestem alimoniam

 

cuncta pascentem, quoniam

 

Ysaias prescivit.

 

Hinc laudamus hanc dominam;

300.

expurget cordis aream

 

qui magna sibi fecit,

 

exstirpet et sysaniam

 

ex cordis agro variam,

 

quam Sathanas conscevit^{V. 304}

305.

in tritico, quod crevit.

 

In cosmos flevit,^{V. 306}

 

hoc sprevit, quod redolevit.

 

 

 

21.

 

Martinus.

 

Semper malorum principis

 

fuit ita horribilis

310.

ruina Luciferi;

 

nam ex choris angelicis

 

ruerunt in tartareis

 

portis mortis inferi.

 

Dignitas magna plasmatis

315.

extat humani generis.

 

Serves jussa Domini

 

fruitione luminis,

 

eterni fruens muneris,

V. 304 conscevit, voor consevit, conserere, zaeijen.

V. 306 cosmos, ??sµ??, mundus.

[p. 189]

 

para Jhesu nomini.

320.

Gratia sit Domini

 

nobiscum, tempore in omni.

 

 

 

22.

 

Dolens de sua ruina,

 

pelle tectus serpentina,

 

multiformis prodator;^{V. 324}

325.

Adam fallit ars lupina

 

pomo; mox lege divina

 

plasma dampnat conditor;

 

fraus suggescit feminina,^{V. 328}

 

Adam labit in labina,

330.

hinc se jacat proditor;

 

sic nos privat medicina

 

celesti, pro culpe spina,

 

animaruni perditor,

 

infernorum janitor.

335.

Esto, quesitor,

 

gregis errantis redemitor.

 

 

 

23.

 

Filio Dei vidente

 

nos deceptor carne, mente,^{V. 338}

 

Sathane dementia,

340.

sinu matris prodiente,

 

in Mariam descendente,

 

salvavit clementia;

 

ejus alvo tumescente,

 

absque pondere premente,

345.

gestat plena gratia;

 

Jhesum lactans de torrente,

 

bibit uber, quo regente

 

celum, terram, maria.

V. 324 prodator, aldus, misschien moet het insgelyks proditor zijn, zoo als v. 330.

V. 328 suggescit voor suggessit.

V. 338 deceptor, waerschijnlyk deceptos te lezen.

[p. 190]

 

Munera dans varia

350.

natus fuit ille Maria.

 

 

 

24.

 

In cujus aula dominus,

 

Verbum patris et filius,

 

totus inhabitavit.

 

Cum patre, nichilominus,

355.

semper mansisse credimus,

 

quo mens non hesitavit;

 

hunc filium agnovimus

 

ac Christum intelligimus,

 

quem Virgo gravavit;

360.

assumpsit hic servulius^{V. 360}

 

nostrum corpus humilius

 

qui omnia creavit.

 

Sponte sua lavit

 

nos sanguine, quos reparavit.

 

 

 

25.

365.

O dominator, Domine,

 

rex regum potentissime,

 

pater in deitate!

 

fili, assumpto homine,

 

es patre minor nomine,

370.

tua nativitate.

 

Athanatos es, agye

 

in usya, uranice

 

cleos; sic credo late.^{V. 371-373}

 

Tuum corpus passibile,

375.

palpabile, visibile

 

fuit humanitate

 

mortis acerbitate.

 

Huic, pater et nate,

 

tibi, flamen, gloria late.

 

 

V. 360 servulius, aldus, voor servilius.

V. 371-373 zijn grieksch: athanatos, ????at??, onsterflyk; - ?????, sanctus; - in usya, ??s?a, essentia, natura, substantia; - uranice, - ???a??se, in excelsis; - ????? en ??e???, gloria.

[p. 191]

 

26.

380.

Circumcisus, baptisatus,

 

et a Zathana temptatus

 

es, Jhesus, humanitus;

 

captus, vinctus, flagellatus,

 

consputus et perforatus,

385.

crucifixus, mortuus,

 

ad inferna mox delatus;

 

quo fulgente sit letatus

 

lymbo; sacer cuneus!

 

evax! ny mirum laudatus

390.

ab hiis, cum triumphus datus,

 

vincit pravos spiritus,

 

pandens suis exitus.

 

Non est oblitus

 

justos, justis bene scitus.

 

 

 

27.

395.

Hunc suscitavit deytas

 

ex mortuis humanitas,

 

quam sumpsit de Virgine;

 

surrexit, Deo gratias!

 

consolari miserias

400.

quas vidit in homine.

 

Sic Deus homo, veritas,

 

patris divina claritas,

 

latet carius onere;

 

cujus si sit rigiditas

405.

aut sensus contrarietas,

 

sacrosancte pagine

 

peribit gravamine.

 

Firmiter ista tene:

 

vives spe, mente fideque.

 

 

 

28.

410.

Ascendit hinc ad superos,

 

quid ammiramini, o vos!

 

ad sui patris dexteram;

[p. 192]

 

unde celi dulcis ros,

 

semper rorans super nos

415.

servantes disciplinam.

 

Venturus est ad populos,

 

judicans vivos, mortuos,

 

ac Sathane ruinam;

 

solem, lunam clarifluos

420.

suos linquentes radios,

 

lustrans aurifodinam,

 

fece purgans et scoriam,

 

flans igne limpham aridam,

 

vindictam per divinam.

425.

Valde repentinam

 

queramus ob hinc medicinam.

 

 

 

29.

 

Licet celos hinc conscendit,

 

caris suis hic rependit

 

carnem, quoque sanguinem;

430.

hoc sacerdos apprehendit

 

libando, tunc non offendit,

 

si digne per seriem.

 

Solvat vincula que tetendit,

 

arcum sibi, non descendit

435.

in terram fuliginem;

 

gustem corpus quod pependit,

 

hostem trudat qui succendit

 

nos luxu per rabiem,

 

indulgens malitiem.

440.

Luminis et saciem,

 

pande michi faciem.

 

 

 

30.

 

Jhesu Christi lateribus

 

ac ipsius vulneribus,

 

emanare ceperunt

445.

sacramenta, humilibus

 

passionis temporibus,

[p. 193]

 

quos crimine laverunt.

 

Jam fidem racionibus

 

discussi, mîs pro viribus.

450.

Sancti qui crediderunt;

 

hiis fidem perhibentibus

 

et nunquam hesitantibus,

 

merces quam meruerunt;

 

nam fine salvi erunt.

455.

Qui bona fecerunt,

 

gaudia multa ferunt.

 

 

 

31.

 

Jacobus.

 

Pulcre faris et decenter;

 

responde jam expedienter

 

de persona spiritus,

460.

mea fides ut ferventer

 

ad ipsum scandat libenter

 

qui donorum dominus;

 

nam de patre reverenter,

 

ac de filio prudenter

465.

modulum percepimus;

 

hinc laudant indesinenter

 

omnes sancti congruenter,

 

qui det tibi largius

 

frui dono celitus.

470.

Summus adest alitus,

 

sis dono mente potitus.

 

 

 

32.

 

Martine, docet Scriptura:

 

unus Deus ac natura

 

constant hii tres utique

475.

equemagni; mente pura,

 

crede, sares, nec sit cura,

 

constant sine tempore;

 

patris natique figura

 

hinc procedit ignitura,

[p. 194]

480.

septiformis gracie.

 

Pura deitas, quid plura?

 

pauca fari res secura

 

nam satis est hodie.

 

Contemplando pie

485.

verissima dona sophye.

 

 

 

33.

 

Qui dicitur paraclitus,

 

hiis spiritu pauperibus

 

quos docet jocumdari.

 

Hic fertur cordis jubilus,

490.

in tribulationibus

 

dignatur consolari.

 

O quam felicem eredimus

 

hujus qui rore spiritus

 

posset inebriari!

495.

tunc foret Deo proximus,

 

nec tempestas, nec gladius

 

hunc ledit, intoxicari

 

nequit, nec mens gravari.

 

Flamen adorari,

500.

vult mundo corde vocari.

 

 

 

34.

 

Donum patris et filii,

 

thesaurus roris celici,

 

sons vite perpetue.

 

Hinc gustans hausti modici

505.

nollet gazas periculi;

 

pungentes has metue.

 

Cuncta que dantur homini,

 

possident reges domini,

 

non valent comparamine

510.

hujus. Jhesu, sub lapide

 

pausans, nos dono resove

 

qui sumus samelici,

 

gementes valde lugubri.

[p. 195]

 

Fac simus pleni;

515.

Spiritus alme, veni.

 

 

 

35.

 

Tu, patris es dilectio,

 

caritas ac refectio,

 

quo pausat sancta trinitas;

 

prophetarum instructio

520.

ac verbi incarnatio,

 

te palam fit, o caritas!

 

Non fuit a principio

 

mundi, natus in gyrrulo;

 

quis salvus, ny tu facias?

525.

O spiritales unctio!^{V. 525}

 

languet, tabescit bonitas?

 

tibi laudes et gracias.

 

Hoc qui nos sacias,^{V. 528}

 

munere per ficias.

 

 

 

36.

530.

Tu, instinctu docuisti

 

apostolos, quos imbuisti,

 

effari linguis variis;

 

martires confortavisti,

 

quorum solamen fuisti,

535.

tormentis et exiliis.

 

Funde lumen mundo tristi,

 

cecos corde quos vidisti

 

illustrans beneficiis;

 

frigus, calidum, fecisti,

540.

tua veste nos vestisti.

 

In celi fastagiis^{V. 541}

 

fruamur plenis gaudiis.

 

Donis almifluis

 

auxiliare tuis.

 

 

V. 525 spiritales, aldus.

V. 528 sacias, voor satias.

V. 541 fastagiis, voor fastigiis.

[p. 196]

 

37.

545.

Silent, vilentque omnes^{V. 545}

 

verba, vires et sermones,

 

scrutando per ingenium.

 

Quamlibet personam pones

 

Deum esse, Deum sones,

550.

in qualibet harum trium.

 

Unus trinus, nobis dones

 

graciam, nosque corones

 

post hujus vite terminum.

 

Tibi sint confusiones

555.

non credenti; passiones

 

te trahent in interitum

 

tis anime post exitum.

 

Hic vite speculum

 

bene cernitur atque periculum.

 

 

 

38.

560.

Si qui forent, inter gentes,

 

fidei contradicentes,

 

digni confusione,

 

inter faces comburentes,

 

cum dyabolo lugentes,

565.

pereant talione.

 

Purga nostras, Jhesu, mentes

 

leti tenebris sedentes;^{V. 567}

 

ac perfruitione

 

Deitatis concernentes,

570.

ne tormentis simus flentes;

 

nos salva; Jhesu bone,

 

participes corone.

 

O Deus altissime,

 

prope te nos ethere pone!

 

 

V. 545 vilent, een werkwoord, zoo veel als niet bekwaem zijn.

V. 567 leti, de voorlaetste letter van dit woord is met rooden inkt eenigszins onleesbaer gemaekt. Misschien moet het leva, voor laeva, ter linker hand, of wel Lethe, voor de hel zijn.

[p. 197]

 

39.

575.

Amen, Jacob, Merlandinus

 

diceris, ego Martinus

 

te nimis molestavi;

 

hoc legendo sum divinus,

 

non a fide peregrinus,

580.

indulge si erravi;

 

supplex oro tis vicinus,

 

ne condempner jam supinus,

 

hoc qui translatavi,

 

ex quo rithmus fit latinus;

585.

sed suscipiat nos sinus

 

Abrahe, quod rogavi.

 

Amen do, suavi

 

modulo prestante sua vi.

Explicit Martinus, latine translatus a Johanne Bukelare, presbytero.

Terwijl dit werk van Jan Bukelare ter pers lag, werd ik indachtig dat Mone (1838)⁽¹⁾, reeds had doen opmerken dat Sanderus, in zyne Bibliotheca Belgica manuscripta, gewag maekt van eene latijnsche vertaling van den Wapene-Martijn, als ten tyde van dien geleerde (1641), bestaende onder de handschriften, welke de kanonik Denis de Villers, ten jare 1620 gestorven, by testament aen het Kapittel der Hoofdkerk van Doornijk bezettede.

Ik sla het beroepen boek van Sanderus open⁽²⁾ en vind daerin, op de lijst der handschriften door de Villers nagelaten, het volgende, dat ik met de schrijf- of drukfouten hier overneem:

(1) Uebersicht, bl. 346.

(2) I, bl. 222.

[p. 198]

Annales Hannoniae magistri Jacobi de Guisia. Prima pars.

Declaratio Proprietatum quarundam regionum in diversis locis ultra mare situatarum, per Ludolphum parochialis ecclesiae in Syrchem (lees Suchen) rectorem.

Dialogus inter Jacobum de Nierland (aldus), flandrensem, et Martinum, trajectensem, translatus de flamingo in latinum per Joannem Putselaere (aldus), presbyterum. Sunt rhythmi, materia moralis.

Statuta papalia in Officiis Divinis, et chronographica quaedam.

Deze stukken worden, zoo als men ziet, door Sanderus afzonderlyk opgegeven, en uit dien hoofde zou men wellicht hebben kunnen vermoeden dat die traktaten vier verschillende handschriften uitmackten; doch daer juist dit alles te samen, en omtrent in de zelfde volgorde voorkomt in den Codex van Bergen, blijkt het genoegzaem dat het handschrift hetwelk ik ter myner beschikking had, het zelfde is als dat hetwelk vroeger aen den kanonik de Villers⁽¹⁾ en, na dezen, aen het Kapittel te Doornijk toebehoorde. In der daed men leest daerin, achter de chronijk van Jacques de Guise, en onder de stukken waervan ik boven niet meende te moeten spreken: Incipit declaratio proprietatum quarumdam regionum in diversis locis situatarum ultra mare⁽²⁾, en nog een weinig verder: Sequuntur statuta papalia in Officiis Divinis, et quedam alia utilia. Hier achter volgt de Wapene-Martijn.

(1) Behalve de namen van twee der vroegste eigenaers dezes handschrift, welke uitgeschrabd zijn, ziet men nog op het eerste blad het handteeken van zekeren Jan Posteau (Jois Posteau), die blykends het schrift, in de zestiende eeuw leefde.

(2) Hiervoren bl. 117, heb ik van deze Declaratio, als voor ons zonder belang zijnde, niet gesproken. By eene nadere inzage van het handschrift is het my gebleken dat du chronijk van Jacques De Guise op bl. 185 recto eindigt en daer bl. 185 verso, en bl. 186 en 187 recto en verso, onbeschreven zijn gebleven, begint deze Declaratio slechts op bl. 188 recto.

[p. 199]

Verder moet alle twyfel hier omtrent verdwynen, wanneer men nagaet dat ook wezenlyk de handschriften der Hoofdkerk van Doornijk naer Bergen werden overgebracht. Het Kapittel van eerstgenoemde stad bleef in het ongestoord bezit zyner bibliotheek tot aen den inval der Franschen. Doch alsdan hadden de kanonikken het een en ander gevlucht of weggestoken, maer al het overige werd in beslag genomen, en toen men in 1794, te Bergen, eene École centrale stichtte, naer die stad, de hoofdplaets van het voormalig Département de Jemmapes, overgevoerd⁽²⁾.

Uit dit alles volgt dat de Codex, die te Gent in 1453 geschreven werd, zich reeds in 1620 te Doornijk bevond, en aldaer bewaerd bleef tot in 1794, wanneer hy naer Bergen overkwam, alwaer hy thands nog berustende is.

Eer ik van deze latijnsche vertaling van onzen Wapene-Martijn afscheide, denk ik hier ten slotte nog te moeten aenstippen, dat in het handschrift, noch het begin van het tweede, noch dat van het derde boek worden aengewezen. De eerste strofe van elk dezer volgt dadelyk op de laetste van het vorige, zonder dat er eenig grooter opschrift, zelfs niet eene aenvangsletter voorkomt, of eenige tusschenruimte bestaet. Ik heb dus de verdeeling naer den nederlandschen tekst gemaekt.

(2) Men zie Deflinne, Notice historique sur la Bibliothèque publique de Tournay. Brux., 1828. in-12, bl. 15.