Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1863

De Markies van Poza. Treurspel in 5 bedrijven, met aanleuning (sic!) aan (zeer welluidend!) Schillers ‘Don Karlos.’ Opgesteld voor Rederijkers, en verzeld van eenige nieuwe beschouwingen van gemengd letterkundigen (zoo kunst- als taalwetenschappelijken) aard. (Te) Deventer, (bij) A. ter Gunne, 1862. In kl. 8vo., 120 blz. Prijs ƒ 0,90.

Onze, nu eens, naar dat de franschgezinde wind waait, gepreconiseerde, en dan weder verafschuwde naburen, hebben het met het volste regt, en voorzeker niet zonder opmerkelijke menschenkennis, in hunne vloeijende spraak gezegd: ‘Les extrêmes se touchent. Wanneer wij, zonder dwaze vooringenomenheid met actuële toestanden, aan de eene zijde den waarachtigen zin voor het schoone en nuttige, die onze natie karakteriseert in aanmerking nemen, doch tevens van den anderen kant niet willens blind zijn voor den hartstogtelijken lust tot spreken, die velen, zelfs onder de deftigste en geleerdste van het volk aanzet tot de belagchelijke zucht, om toch iets te schijnen door het uitgalmen of het met ter nedergeslagen oogen opdreunen van versjes of rijmelarijen in openbare vergaderingen, met of zonder dames, wordt in het oog des onpartijdigen het bovenvermelde spreekwoord een waar woord, dat in allen geval verschijnsels aanduidt, waarvan men zich moeijelijk op afdoende gronden rekenschap kan geven. Referent kan het ten minste niet.

Immers, geachte lezers, er bestaat in 1863 bijna geen stadje van eenige beteekenis in Nederland, dat, volgens het Jaarboekje voor Rederijkers, geene vereeniging binnen hare muren bezit, tot zoogenaamde beoefening der uiterlijke welsprekendheid. Het is, alsof men alom kweekscholen voor toekomstige Cicero's en Demosthenessen wilde stichten, en het oude Karthago zich schaamde de rol van meesteres des

[p. 292]

wereldhandels te vervullen! De koortswoede der kiezersvereenigingen, in 1848 uitgebroken, is in reciteerwoede overgegaan, en de Aprilbeweging van 1853 heeft plaats gemaakt voor de periodieke September-Maartvergaderingen, in welke de dondergod der Noordsche volken (thor) en de plaatsvervanger van Petrus (de paus) eene zeer amicale plaats bekleeden. Ten einde nu die bijeenkomsten van de vrienden der edele dichtkunst te animeren, en haren bloei zoo lang mogelijk in stand te houden, hebben de bestuurders (die zoo gaarne over velen regeren) dier kamers (zoo noemt men ze!) den gelukkigen inval gehad, om er, van tijd tot tijd, hier en daar, vriendschappelijke heerensoupés en bals aan vast te knoopen, en tot resumtie een- of tweemaal in het jaar monstercongressen te organiseren, op welke l'admiration mutuelle voor het publiek, en het sub rosa denigreren voor de ingewijden, het attisch zout der oude Grieken vervangt. Ondingen zijn ze in de eeuw van stoom en electriciteit, zegt welligt deze of gene, en toch, waarde lezers, het is eene uitgemaakte zaak, dat menig verstandig Nederlander in die soort van would-be rederijkerskamers den kostbaren tijd in het openbaar verreciteert, verrookt en verluistert, dien hij in den schoot der zijnen veel nuttiger en hartveredelender had kunnen besteden.

Doch scherts ter zijde. Deze gedachten kwamen onwillekeurig in onzen geest op, toen wij het werkje, waarvan wij hierboven den langwijligen titel afschreven, ter beoordeeling ontvingen. De schrijver, die zich (en hij heeft gelijk gehad) niet noemt, maar die, volgens de mondelinge overlevering onder de ingewijden bij de reciteergenootschappen, niemand anders is dan de heer J.A., te Deventer, maakt in zijn naberigt wereldkundig: dat hij voor geruimen tijd aan de Rederijkers-kamer zijner geboorteplaats toezegging had gedaan, betreffende het leveren van eenigen tooneel-arbeid. Hij heeft die belofte gehouden, en zegt hiervan: ‘Inderdaad dan ook heb ik rudi Minerva een tweetal oorspronkelijke blijspelletjes vervaardigd; edoch slechts één daarvan leek me der nadere beschaving waardig, en misschien later wel eens zal ik aan een in dien zin ontvangen aanmoediging gehoor geven. Voor 't oogenblik evenwel trok mij een Tragische stoffe meer aan. Ik dacht aan Oldenbarneveldt, maar schrikte terug alleen reeds voor een eventuëel pathologisches Interesse: - inzonder-

[p. 293]

heid van de zijde des publieks, 't welk al zeer weinig aan vrij objectiveeren gewoon is. Van een treurspel Hannibal zag ik me afgeschrikt van wege de modernizeerings-noodzakelijkheid, welke voor-alsnog kwalijk ontzeilbaar is en van Scylla naar Charybdis voert. (Shakespeare levert hier geen tegenbewijs. In geenen deele!)

Ook over een koryfee der pen liet ik mijn gedachten gaan. Ecce spectaculum dignum ad quod respiciat intentus operi suo Deus: vir fortis cum mala fortuna compositus, heeft Seneka gezegd. Intusschen - ofschoon ik Gervinus en Julian Schmidt voor politische (en dus betrekkelijk weinig te vertrouwen) kunstrechters houde - zulke stoffe als de genoemde betoont zich lichtelijk wel wat ondrastiesch; - ten ware misschien bij tragikomische behandeling der heroën - op 't voetspoor der werkelijkheid!

In kleiner papiermunt zocht ik inmiddels bovenbedoelde geistige Schuldenmacherei zooveel mogelijk goed te maken; doch, wien ik met zulk surrogaat, zulk nood-betaalmiddel mag eenigermate voldaan hebben, mij-zelv' wel het minst. Daarom, zoodra de wakkere voorzitter der Kamer, door zijn voorgang, me een geschikten weg ter bereiking van schuldvereffening had doen ramen, heb ik onmiddelijk hand aan 't werk geslagen.

Op Schillers Don Karlos viel mijn keuze.’

Dit is, in korte woorden, de geschiedenis der geboorte van ‘De Markies van Poza.’ - En nu, het werkje zelf.

Op het titelblad prijkt het volgende latijnsche motto:

Da veniam scriptis quorum non gloria nobis
Causa, sed utilitas officiumque fuit;

terwijl pag. 1 geheel geheel wordt gevuld met deze woorden van Pückler Muskau:

Gewiss ist es, das auch der grösste dramatische Dichter des mitschaffenden Schauspielers bedarf, um sein Werk zu vervollständigen.

Nadat de schrijver opgave heeft gedaan van de namen en kwaliteiten (niet min!) der personen, (hij noemt hen personaadjes) die in het stuk zullen voorkomen, vangt het eerste bedrijf aan, dat in het gedeelte van het wandelpark achter het paleis van Philips II, koning van Spanje wordt gespeeld. In het tweede bedrijf worden wij in het slaapsalet en, in het

[p. 294]

derde, in het kabinet des konings verplaatst. Het vierde bedrijf speelt in een vertrek van het koninklijke paleis, door eene ijzeren traliedeur afgesloten van een groot voorhof, in hetwelk wachten op- en neêrgaan, en eindelijk wordt de handeling in het vijfde bedrijf voortgezet en voltooid in de voorzaal van het kabinet van Filips II. Vrouwen treden in het stuk natuurlijk niet op; maar wel eenige historische figuren, waarvan de voornaamste, Don Karlos, de Markies van Poza en de hertog van Alba eene groep vormen om Filips II, en afwisselend ellen-lange redeneringen tot elkander of alleenspraken houden, die wij, ambtshalve in onze kwaliteit van dilettant-beoordeelaar hebben gelezen, doch na volbragten arbeid den lezers der ‘Vaderlandsche Letteroefeningen’ niet als voorbeelden van stijl, noch van logica durven aanbevelen. Referent weet niet regt, of het ook soms aan hem zelven heeft gelegen, maar toen hij met lezen gedaan had, en hij ‘De Markies van Poza’ op een boekenrekje plaatste, was hij in geenen deele bevredigd met de ‘aanleuning aan Schillers ‘Don Karlos.’

Voor hen, die van afgebroken volzinnen, vraag-, uitroepings- en andere orthographische teekens houden, levert het werkje een uitgestrekt maaiveld, waar rijp en groen door elkander zijn gegroeid, doch het kwam ons voor, alsof eene babylonische spraakverwarring bij het taalkundig schikken der gedachten had voorgezeten, en wij waren genoodzaakt ons zelven af te vragen, of de schrijver zich wel behoorlijke rekenschap had gegeven van de billijke eischen, die het publiek mag stellen tegenover iemand, die geheel uit eigene beweging en ongeroepen (al is het dan ook uit loutere rederijkers-liefhebberij!) voor de vierschaar der kritiek treedt? Ons antwoord viel negatief uit.

Wat de ‘taalwetenschappelijke beschouwingen’ betreft, waarmede de schrijver zijn boekje eindigt, men ziet er zeer duidelijk en du premier abord, dat hij zich op een terrein begeeft, waar hij volstrekt niet te huis is. Eene enkele korte aanhaling tot staving van ons oordeel: men vindt ze op blz. 110. Le reste est à l'avenant, met dien verstaande, dat wij eene der minst ingewikkelde proeven van galimatias double hebben gekozen. Men leze toch aandachtig!

‘En waarlijk vrij wat meer ten laste van dergelijke overbe-

[p. 295]

volkte asyla abracadabrae der uitzondering-lievendheid, ten laste van het vele (relatief soms, maar niet zelden ook volstrekt) disharmoniesch-heterogene, het menigwerf schaarschrationele of vergezocht-rationele, het half konzequente, het vaak zoo weinig oordeelkundige, het soms even weinig praktische als wijsgeerige: waarlijk vrij wat meer ten laste daarvan, dan wel op rekening van - de gewoonlijk opgegeven redenen, of zelfs van het boven besproken karakteristieke partikularisme, komt de vrij groote oneenparigheid van spellingwijze te staan - de groote uiteenloopendheid van spelling, die zich ten onzent (en niet uitsluitend bij auteurs) openbaart.’

De schrijver zegt in zijn voorberigt, dat hij ‘in 't belang van een opvoering aangezocht om dezen tooneelarbeid ter perse te leggen, geoordeeld heeft daarop niet in weigerenden zin te mogen antwoorden.’ - Naar ons bescheiden oordeel had hij beter gedaan, zijn manuscript niet uit te geven.