Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1863

[p. 169]

Boekbeschouwing.

J.H. Scholten, hoogleeraar te Leiden. Geschiedenis der godsdienst en wijsbegeerte, ten gebruike bij de akademische lessen. Derde, verbeterde en vermeerderde druk. Leiden, akademische boekhandel van P. Engels, 1863. In gr. 8vo. 415 blz.

Een wetenschappelijk handboek, enkel uitgegeven ten gebruike bij akademische lessen, en dus alleen in druk uitgaande ten einde den hoogleeraar en zijne studenten een lastig en tijdroovend dicteren uit te sparen, - zulk een boek valt eigenlijk niet onder de openbare beoordeeling; anders toch zou die beoordeeling zich mengen in het hooger onderwijs, op eene akademie gegeven, en onzes bedunkens heeft de periodieke pers het regt niet om het onderwijs der professoren aan onze universiteiten regtstreeks of zijdelings te contrôleren. Iets anders is het echter eenigzins, indien de schrijver zelf zijn handboek voor eenen uitgebreider kring van lezers bestemt, en tevens het onderwerp van dien aard is, dat het de algemeene aandacht evenzeer verdient als vraagt. En dit is het geval met deze Geschiedenis der godsdienst en wijsbegeerte, meer uitgewerkt dan de korte schets, die de vorm was der twee eerste uitgaven. Hoewel nu een tijdschrift als dit in geene eigenlijke wetenschappelijke recensie kan treden, meenen we evenwel dit belangrijke boek een weinig nader te moeten doen kennen.

Na eene inleiding bevat het twee afdeelingen: de geschiedenis der godsdienst, en die der wijsbegeerte. De eerste is verreweg de kortste (slechts 55 van de 415 bladz.) en bevat in drie hoofdstukken een kort overzigt van de godsdienst: der Fetisch-dienaars, Chinezen en Egyptenaars - der Indiërs, Meden enz., Grieken, Romeinen, Kelten, Germanen en Scandinaviërs - en der Semitische volken, waartoe ook het Mozaisme, het Christendom en het Islamisme behooren. Dit overzigt is, hoe kort ook, zeer zaakrijk en heeft vooral hooge waarde door verwijzing naar die werken, waar men breedvoeriger berigten kan naslaan. Eene kleine misstelling vergunne prof. Scholten ons te verbeteren; ‘de hoofdbron der Noorsche godsdienstleer is de oudere Edda, onder den titel Edda sämundar hinus Froda. Eene deensche vertaling

[p. 170]

met commentarius verscheen te Kopenhagen 1787, 1788, en eene nieuwe uitgave leverde Munch, Den alldre Edda, 1847. De later gevonden Edda, of de jongere kwam in het licht te Kopenhagen 1848-1852’ (Bladz. 34.) Het zou kunnen schijnen dat dit ‘later’ betrekking had op het jaar ‘1847’ en dat dus de jonge Edda eerst in 1848 gevonden was. Doch dit daargelaten, de jongere Edda is eer gevonden dan de oudere, althans in haar geheel; de oude in 1643 door den IJslandschen bisschop Brijnjolf Sveinsson, de jongere in 1628 door Arngrim Jonsson, mede op IJsland.

De Geschiedenis der wijsbegeerte heeft vijf hoofdstukken: bij de Grieken en Romeinen - de Joodsche en Christelijke tot aan de middeneeuwen - de middeneeuwen - de hervormingstijd en de latere verhouding der protestantsche dogmatiek tot de wijsbegeerte - en de nieuwere wijsbegeerte, eerst van Cartesius tot Kant, dan van Kant tot den tegenwoordigen tijd. Ook hier heeft men eenen overgrooten rijkdom van zaken in een eng bestek. Het spreekt wel van zelf dat de stelsels van Cartesius, Spinoza, Leibnitz, Wolff, Baco, Locke, de Encyclopacdisten, Hume, Kant, Fichte, Schelling, Jacobi, Fries, Schleiermacher, Hegel, Krause Herbart - wij noemden slechts de allervoornaamsten - hier niet in alle bijzonderheden worden ontvouwd en beoordeeld, maar men leert toch hunne beginselen, rigting en betrekkelijke waarde kennen; en dat alles met eene helderheid van voorstelling, die toont hoezeer de opsteller zijn onderwerp meester is. Waar het niet wel mogelijk was, de meening goed in het Nederlandsch te vertolken, zijn de woorden der wijsgeeren teregt in het oorspronkelijke tevens aangehaald.

Wij wenschen onze wetenschappelijke letterkunde geluk met dit belangrijke boek en schrijven het slot af: ‘Het Christendom is de hoogste redelijke godsdienst, omdat het de rede als orgaan erkent, waarmeê de mensch Gods openbaring moet leeren verstaan, en de menschelijke rede tot de meest zuivere aanschouwing van God opvoedt. De God, dien Christus leert aanbidden, is evenmin onnatuurlijk als onredelijk en onmenschelijk, maar een God, die in den mensch Christus zich openbarende, juist hierdoor getoond heeft, dat de hoogste redelijkheid en menschelijkheid, m.a.w. de hoogste ontwikkeling der natuur, ook tevens de hoogste uitdrukking

[p. 171]

is van Zijn wezen. Het Christendom is de godsdienst der menschheid. Christen te zijn en mensch te wezen in de hoogste beteekenis des woords zijn één. In de waarheid dezen formule ligt de waarborg van den eeuwigen duur van het Christendom, als de godsdienst der wereld, en van de zegepraal der waarheid over dwaling, vooroordeel en logen.’