Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1862

Johan Gotzkowsky of Frederik de Groote en zijn koopman. Geschiedkundige roman van L. Mühlbach. Naar den 2den druk, uit het Hoogduitsch. Te Zaandam, bij P.N. Sombeek Cz., 1861.

Zelden zagen wij een grooter onderscheid tusschen twee werken van éénen auteur, dan tusschen dezen voor ons liggenden roman en de novellen, ons door denzelfden uitgever toegezonden. Zoo ongunstig ons oordeel over de laatsten moest zijn, zoo gunstig kunnen en moeten wij gewagen van den eersten.

Dit werk bezit, onzes inziens, groote verdienste. Menige historische roman is eene verdraaijing van feiten, al naarmate dit met het plan van den romanschrijver overeenkomt, en wie de geschiedenis daaruit wil leeren, zal zich dikwijls bedrogen vinden. Hier, daarentegen, is de geschiedenis getrouw gevolgd, zoo als blijkt uit de opgaven, onder aan de bladzijden voorkomende, en zoo beschouwen wij dan, aan de hand der geschiedenis, het leven van eenen man uit den tijd van Frederik den Groote, die zich niet beroemd maakte door schitterende krijgsbedrijven, maar door een edel karakter.

De koopman Johan Gotzkowsky is een model-mensch, zoo als men er weinigen zal aantreffen. Door zijnen ijver en oppassendheid is hij van een arm mensch een schatrijk handelaar geworden, bij al dien rijkdom leeft hij evenwel, om anderen gelukkig te maken. Dat toont hij in de behandeling zijner talrijke arbeiders, die hem vader noemen, en bovenal toont hij dat tijdens de inname van Berlijn door de Russen en Oostenrijkers. Hij deed letterlijk wonderen, en bijna

[p. 135]

zouden wij de schrijfster van overdrijving beschuldigen, wanmeer niet alles door de geschiedenis werd gestaafd.

Gesterkt door het gevoel, dat hij eene edele daad verrigt, vreest bij den toorn van den Russischen generaal Tottleben niet. Hij denkt om allen, vraagt voor allen, zorgt voor Christenen en Joden, voor vrienden en vijanden, slooft zich af voor anderen, gunt zich zelven gemak noch rust en is overal de reddende engel.

Gesterkt door het bewustzijn, dat hij handelt, zoo als zijn geweten hem voorschrijft, vreest hij niet om den koning de waarheid te zeggen, hem het lot der ongelukkige bewoners van Leipzig voor te houden, en met eene vrijmoedigheid, die alleen uit dat bewustzijn voortvloeit, den koning zijne gebreken onder het oog te brengen.

En dit alles is in boeijenden stijl voorgedragen en draagt den stempel van waarheid, want de schrijfster verheelt het niet, wanneer haar held, even als alle menschen, ook zijne zwakke zijde heeft.

Het portret van den koopman heeft ons zoo zeer bezig gehouden, dat wij bijna zijne dochter zouden vergeten, wier liefdesgeschiedenis met eenen vijand van haar land, een Rus, door de schrijfster op meesterlijke wijze, tusschen de andere draden van het werk is ingevlochten. Zijne dochter, zijn ecnig kind genoot alles, wat zij konde wenschen. Rijkdom en weelde omgaven haar, maar één voorname schat miste zij, of scheen zij te derven, namelijk het hart haars vaders. En toch beminde die vader, wiens hart aan de menschenliefde zoo ruime plaats inruimde, zijn kind vurig, maar zoo zeer was hij van den morgen tot den avond met zaken en bezigheden als overladen, dat deze over al zijnen tijd beschikten, en hij schijnbaar zijne dochter vergat. En toch was zijn werken en streven op een doel gerigt: op het geluk zijner Elise. Zoolang de zou van den voorspoed hem bescheen, scheen, schenen beiden elkander niet te begrijpen.

Duidelijk verkondigt dit werk ons verder de waarheid, dat het aardsche geluk wisselvallig en de dankbaarheid der vorsten en grooten dikwijls een ijdele klank is. De man, die duizenden had geholpen, die altijd gereed stond, om invloed en vermogen ter bevordering van eens anders geluk aan te wenden, wordt juist hierdoor in groote ongelegenheid ge-

[p. 136]

bragt en vindt nu niemand, die hem helpt. De grootste ondank loont al zijne weldaden; zijne vijanden juichen in zijnen val; hij ziet zijne goederen verkoopen, en nu eerst vindt hij eenen grooten schat terug; want zijne dochter is nu degene, die hem getrouw blijft en een vriendelijken zonnestraal werpt op zijn nu zoo somber levenspad. Nu eerst leert hij inzien, hoe ijdel de aardsche grootheid is en keert zich tot Hem, dien hij te midden zijner schatten misschien te weinig had gezocht.

Met regt zegt de schrijfster: de geschiedenis heeft den naam van Johan Gotzkowsky bewaard en voert dien aan als een voorbeeld van de edelste vaderlandsliefde, maar tevens van de ondankbaarheid der menschen. Als men het boek leest, grijpt diepe weemoed de ziel aan en roept men uit: zoo loont de wereld!

De vertaling is zeer verdienstelijk en de correctie mede zeer goed. Een paar malen heeft men zich in de namen vergist. Zoo moet op bladz. 116 van het 2e deel, in plaats van Berlijn, het woord Leipzig gelezen worden, maar dit zijn fouten, die een opmerkzaam lezer zelf wel verbetert.

De druk is zeer duidelijk en net.

Des Ch.