Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1859

De herleving der Sterrekunde aan het einde der middeleeuwen. Redevoering ter aanvaarding van het Hoogleeraarsambt aan de Hoogeschool te Utrecht, den 24^sten Junij 1859 uitgesproken door Dr. M. Hoek. 's Gravenhage, Gebr. van Cleef. 1859. In gr. 8vo. IV en 46 bl. f : - 60.

Den 24^sten Junij van dit jaar aanvaardde de ter vervanging van den bekwamen sterrekundige oudemans, wien eene andere betrekking in de N. Oost-Indiën opgedragen was, nieuw benoemde hoogleeraar in de sterrekunde Dr. m. hoek zijn ambt met eene sierlijke rede onder bovenstaanden titel. Zij behandelt, zooals die titel aangeeft, een deel van de geschiedenis der sterrekunde, en wel meer bijzonder den tijd die onmiddelijk voorafging aan de ontdekking van America door columbus. Men vindt daarin aangetoond het belangrijke aandeel dat de sterrekunde, of wil men liever de sterrekundigen, hadden in het voorbereiden dier ontdekking, de geestkracht die columbus aan de overtuiging van den sterrekundige toscanelli ont-

[p. 716]

leende en waardoor hij zich in staat voelde om gedurende achttien jaren van teleurstelling en bespotting niet te bezwijken, alsmede welke diensten de sterrekunde verder aan de zeevaart bewees, waardoor de belangrijke ontdekking eerst regt vruchtbaar worden kon. De Schr. toont aan, dat in de behoeften van de zeevaart vóór en vooral na de ontdekking van America, eene der magtigste oorzaken van de algemeene belangstelling in de sterrekunde gelegen was. Onder andere oorzaken die de herleving dier wetenschap uit den eeuwenlangen slaap waarin zij na ptolemaeus gevallen was, ten gevolge hadden, worden genoemd, de behoefte aan de regeling der Christelijke feestdagen, en verder de sterrewigchelarij. Bij het aanstippen der beide laatstgenoemde oorzaken wordt er op gewezen, hoe de voorgangers der godsdienst, nadat zij eerst voor de behoeften dier godsdienst de hulp der sterrekunde ingeroepen hadden en daardoor aan hare ontwikkeling bevorderlijk geweest waren, later aan den bloei dier wetenschap velerlei belemmeringen in den weg gelegd hebben, toen deze de van haar gevraagde diensten bewezen had en hare uitkomsten met de kerkleer in strijd kwamen. Wat daarentegen de sterrewigchelarij betreft - in zooverre zij de voedster der sterrekunde genoemd kan worden, werd de kweekeling later de moordenaar zijner voedster.

Dit is de hoofdinhoud dezer verhandeling in zooverre zij beantwoordt aan den titel, dien de Schr. daaraan schonk. Als inleiding gaat echter nog vooraf eene korte schets van de ontwikkeling der sterrekunde tot op ptolemaeus. In dit gedeelte draagt de Schr. eene stelling voor, waarvan eene nadere ontwikkeling zeker door velen, en niet het minst door Ref., gewenscht worden zou. Zij is deze: ‘de sterrekundige wetenschap is door de Grieken geschapen; op Rhodus werden hare eerste grondslagen gelegd.’ Ik wensch geen twijfel aan deze bewering, die ook door het gezag van den grooten bessel gesteund is, te berde te brengen, vooral niet in zooverre er sprake is van ‘eene wetenschap, die zich niet bepaalt tot het waarnemen der verschijnselen, maar opklimt tot hunne verklaring.’ Evenmin zou ik met grond kunnen beweren, dat de bedoelde stelling al te los weg tusschengegooid was, want voor de ruimte van eene verhandeling steunt de Schr. ze met voldoende gronden. Maar wij anderen, die gewoon waren de

[p. 717]

Chaldaeën, Chinezen en Indiërs als vroegere beoefenaars der sterrekunde, en de Egyptenaren zelfs als de leermeesters der Grieken te beschouwen, we zouden den wensch, den bescheiden wensch, willen uiten om eene nadere ontwikkeling der stelling. Men zou toch kunnen vragen, hoe het mogelijk was, dat eenig volk vóór de Grieken eene reeks van opmerkingen en waarnemingen gedaan hebbende, deze verzameld zou hebben zonder naar een onderling verband dier verschijnselen te zoeken en dus eene poging tot verklaring te wagen, al was die verklaring in strijd met vele andere verschijnselen, die men toen nog niet of niet in hunne juiste beteekenis kende. En evenzoo wanneer de Schr. erkent, dat de Grieken toch iets van de Egyptenaren leerden, al was het ook ‘niets dan de lengte van het jaar en de helling der ecliptica, beide tamelijk goed bepaald’, mogen we immers vragen of de kennis daarvan niet berust op verklaring van waargenomen verschijnselen, en of dit niet (volgens des Schr.'s eigen bepaling der wetenschap) tot het ligchaam daarvan behoort.

Dat de verhandeling met belangstelling gelezen kan worden, daarvan zal men zich na de gegeven schets van haren inhoud wel overtuigd houden, en sommige sterk uitgedrukte meeningen dragen er zelfs niet weinig toe bij om die belangstelling levendig te houden, ja gaandeweg te verhoogen.

Moge den nog jeugdigen Hoogleeraar eene lange en roemrijke loopbaan beschoren zijn, en de wetenschap aan wier beoefening hij zich gewijd heeft, vele vruchten plukken van zijne werkzaamheid.
a.s.