Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1859

Kort begrip der Dampkringskunde. Door A. Winkler Prins, Math. et Phil. Nat. Cand. (Volksbibliotheek, N. 11.) Amsterdam, H.W. Weytingh. 1858. In kl. 8vo. 73 bl. f : - 50.

Het aangekondigde werkje maakt een gedeelte uit van eene uitgebreide onderneming der uitgevers, welke aan de eischen van dezen tijd voldoende, zeer veel kan bijdragen tot verspreiding van nuttige kennis. Het is geschreven ten behoeve van het volk, althans dit mag men uit den algemeenen titel ‘Volksbibliotheek’ afleiden, en daarom kan men hier geene streng wetenschappelijke behandeling van het onderwerp verwachten. Daarenboven hangt het er veel van af, op welk standpunt van ontwikkeling het volk, waarvoor over dergelijke onderwerpen wordt geschreven, ondersteld wordt te staan. - Uit de wijze van bewerking van dit nommer, blijkt al heel spoedig, dat aan het begrip, 't welk gemeenlijk door ‘volk’ wordt uitgedrukt, niet al te streng moet worden vastgehouden. Een groot deel zou het onvoldaan ter zijde moeten leggen, want tot regt verstand van het behandelde behoort, behalve eene bepaalde zucht om van het onderwerp wat te leeren, eene zekere mate van ontwikkeling in het algemeen en van natuurkennis in het bijzonder. Bestaat deze, dan kan men hier voor vijftig centen eene reeks van bijzonderheden leeren kennen den dampkring betreffende, die ieder mensch in zijne betrekking van een uitgebreid nut kunnen zijn. In een afzonderlijk werkje vindt men hier, hetgeen in grootere werken over natuurkunde, onder den afzonderlijken titel van meteorologie wordt aangetroffen. Schrijvers doel bij de zamenstelling van dit ‘Kort begrip’ was volstrekt niet om iets nieuws te leveren, maar alleen om het belangrijke onderwerp meer onder het bereik van velen te brengen.

Achtereenvolgens worden hier besproken de lucht in den toestand van rust en van beweging, de waterdamp, de voort-

[p. 451]

brengselen van den waterdamp, de warmte der lucht, de winden, de dampkringsverschijnselen van het licht en van de electriciteit.

Meer tot de bijzonderheden afdalende, zoo vindt de lezer eene beschrijving van de meest in gebruik zijnde werktuigen tot meting van den druk, van de warmte en van de vochtigheid der dampkringslucht, van de kracht der winden, van de hoeveelheid regen die gevallen is, enz. - Van sommige wordt ook gezegd hoe zij zijn ingerigt om zelf hun stand, hetzij op bepaalde tijden, hetzij doorloopend aan te geven, dat is zelfregistrerend te zijn. - Verder treft men er verklaringen aan van het ontstaan van nevelen, van wolken, van den regen, sneeuw, hagel, rijp, ijzel, dauw, honigdauw, het weêrlicht, den bliksem, volgens meeningen die in dezen tijd voor de meest waarschijnlijke worden gehouden.

Over het algemeen hebben wij het met genoegen gelezen; hier en daar wordt van den lezer wel wat veel gevergd; dit is inzonderheid het geval in verklaringen en beschrijvingen als van den aneroïde-barometer, den maximum- en minimumthermometer, thermometrograaf en nog enkele; deze zijn niet zoo duidelijk en eenvoudig als zij konden en behoorden te zijn. Daarenboven troffen wij hier aan dat galileï en torricelli in 1640 den eersten barometer vervaardigden; dit is niet geheel juist, daar, volgens bepaalde bescheiden, zulks alleen door torricelli in 1643, en dus een jaar na galileï's dood, geschied is. Algemeen wordt torricelli voor den uitvinder van dit nuttige werktuig gehouden, hoewel het ontwijfelbaar is dat galileï's inzigten aangaande dit onderwerp, hem niet weinig van dienst zullen geweest zijn. - Bij het behandelen der winden vinden wij vermeld dat op de Londensche tentoonstelling eene kaart aanwezig was, waarop door beweegbare pijltjes aangegeven werd hoe de wind op ruim dertig plaatsen op een zelfde oogenblik van den dag was geweest. De Schrijver had er kunnen bijvoegen, dat eene dergelijke kaart in het kristallen paleis te Sydenham aanwezig is, ten bewijze hoe groot het verschil in rigting van den wind kan zijn voor twee of meer niet zeer ver verwijderde plaatsen. - Vreemd is het ons voorgekomen, dat de Schrijver bij het bepalen van de grootte van afstanden, of uitgebreidheid, zoo weinig eenheid heeft gevolgd; nu eens gebruikt bij ‘kilometers’,

[p. 452]

dan ‘toises’ en ‘geogr. mijlen’; dan is de maatstaf ‘koperen teerlingen, van welke iedere zijde duizend ellen lang is’. Zoo ook kwam ons de voorstelling als deed ‘de dampkringsdruk den mensch ongeveer 17500 pond dragen’ (?), niet zeer juist voor.

Hoewel wij gaarne bekennen willen, dat het zeer moeijelijk is om over dergelijke onderwerpen zoo eenvoudig te schrijven als vereischt wordt, hebben wij niet geaarzeld den Schrijver enkele deelen, die in dit opzigt te wenschen overlieten, onder de aandacht te brengen. Zich overal een juist begrip te vormen van de behoefte en de mate van ontwikkeling dergenen voor wie men schrijft, is gewis ten allen tijde wenschelijk; in dit geval is het een hoofdvereischte, dat zoo min mogelijk mag voorbijgezien worden. In weerwil van de gemaakte bedenkingen vinden wij ons volstrekt niet bezwaard om het ter lezing en herlezing aan te bevelen. Wij hopen zelfs dat het in veler handen kome, en dat het moge medewerken ter verspreiding van die kennis welke zoo zeer kan bijdragen om vooroordeelen te bestrijden en duidelijke begrippen van hetgeen om en boven ons in den dampkring gebeurt, te bevorderen.

De uitvoering is zeer goed; de beide kaartjes op bl. 47 en 61 zijn intusschen niet zeer duidelijk, en bovendien weinig geschikt om een gunstig denkbeeld van de vaderlandsche houtgravures te geven.
v.d.w.