Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1859

[p. 1]

Boekbeschouwing.

Specimen Historico-Dogmaticum de Arianismo, quod,... Pro Gradu Doctoratus... in Academia Rheno-Trajectina... examini submittet Jacobus Cramer, Roterodamus. Trajecti ad Rhenum, apud Kemink et Filium, typogr. 1858. 8vo. XII et 82 pgg.

Eene dissertatie, die zich wel niet door oud-klassische vorming, maar toch door vlijtige theologische studie, wel niet door vindingrijk vernuft, maar toch door een scherpziend oordeel, zeer gunstig onderscheidt, al is 't dat de hooge toon ons hindert. Ziedaar in twee woorden onze kritiek, die we nu voorts naar behooren zullen motiveren.

Het Haagsch Genootschap stelde in 1855 de prijsvraag (we zijn in de noodzakelijkheid, om de Latijnsche opgave van c. te volgen): Welk het gevoelen geweest zij van arius en zijne aanhangers over den persoon van christus? Welke vormen het Arianisme in den loop der eeuwen hebbe aangenomen? En welk oordeel men over dit gevoelen hebbe uit te brengen? In deze vraag vond de Heer c. een geschikt onderwerp voor zijne promotie, dierwijze namelijk, dat hij in zijn Specimen alleen hare beide eerste gedeelten, doch het geheel, breeder uitgewerkt, in eene gelijktijdige Hollandsche commentatie wilde behandelen, welke thans evenwel (zoo 't schijnt; en zal ze nu ook wel Hollandsch blijven? De S. is ten opzigte zijner plannen al bijzonder onduidelijk) enkel 't ontbrekende laatste gedeelte zal bevatten, en tot het einde dezes jaars - toch niet, als 't oudtijds plag te gaan, ad Kalendas Graecas? - is uitgesteld. Of onder de ‘vele beweegredenen’, die den S. voor zijn grooter werk het Hollandsch boven 't Latijn deden kiezen, ook behoord hebbe eene mindere gemakkelijkheid om zich in deze door onze tegenwoordige studerende jongelingschap maar al te veel op non-activiteit gestelde taal uit te drukken? We zouden het bijna vermoeden, wanneer we volzinnen lezen zóó gewrongen als deze: ‘Hujusmodi quaestiones non proponi non potuerunt ab iis, qui adversarii erant ecclesiasticae expositioni christi

[p. 2]

Deitatis doctrinae; Arianisque opus fuit ecclesiae ut his quaestionibus responderet.’ Zoo hier als doorgaans maakt c.'s stijl op ons den indruk van Hollandsch met Latijnsche woorden; 't geen ons bij den leerling te meer afviel, naarmate we ons nog zóó kortelings aan de overschoone Latiniteit van zijn leermeester bouman vergast hadden.

Het kleed maakt den man, zegt het spreekwoord; hier echter is gelukkig de man beter dan 't kleed. Niet dat men juist door nieuwe opmerkingen gefrappeerd wordt. Want dat b.v. de Anomoei niet als wezenlijk van arius verschillende, maar integendeel als strenge Arianen te beschouwen zijn, of dat de Niceensche vaderen met hunne ὁμοουσία niet reeds eene numerieke (gelijk Prof. scholten wil), maar nog slechts eene bloot specifieke éénheid bedoeld hebben, kan men o.a. even goed uit gieselers Dogmengeschichte leeren; en dat de Semi-Arianen veeleer Semi-Nicaeners moesten heeten, heeft c. zelf als eene stelling van dorner geciteerd. Maar - en dit achten we voorwaar geene onbeduidende verdienste - het oude is uit de niet voor ieder toegankelijke bronnen en bewerkingen met onpartijdige getrouwheid, met rigtige keuze, met ordelijke rangschikking, met praecise klaarheid, met afgeronde volledigheid, weêrgegeven en geëxponeerd. Wie van 't Arianisme en zijne latere vormen een zaakrijk en toch beknopt overzigt wenscht te erlangen, schaffe zich c.'s geschrift aan. Na een goeden Introitus over de verhouding van 't Arianisme tot het voorafgegane Ebionitisme, Gnosticisme en Monarchianisme, ontvangt hij hier eerst de sententia van arius zelven, gelijk ze door hem - gematigder - in zijne brieven aan eusebius van Nikomedië en alexander van Alexandrië, en - scherphoekiger - in zijne Thalia is ontwikkeld; dàn de sententiae der eerste, historisch met dien naam bestempelde Arianen, zoowel der Anomoëers of liever volbloed-Arianen, waarvan het stelsel van eunomius, als der Semi-Arianen of liever Semi-Nicaeners, waarvan het stelsel van eusebius van Caesarea hem als typen worden voorgelegd; en ten slotte de gemodificeerd-Ariaansche systemen van den nieuweren tijd, met name het Socinisch-Ariaansche van samuel clarke, het op dat van p. maty gebouwde Beryllisch-Ariaansche van den Maassluisschen Predikant p.w. brouwer, en... het Docetisch-Ariaansche van Prof. hofstede de groot.

[p. 3]

Ligt mogelijk, dat de Orthodoxie luide applaudisseert. Wij deden 't niet, al waren we orthodox. Wel willen we in geenen deele met al zulke kunstmatige schijngronden, als de benaauwd-hartigheid pleegt in te geven, gaan beweren, dat de S. de Christologie der Groninger School uit partijzucht vervalscht of verminkt hebbe, noch ook dat hij die ten onregte als Docetisch-Ariaansch hebbe gekenmerkt. Maar wij vragen - ondanks de hedendaagsche emancipatie der jeugd - met groote vrijmoedigheid, of het een jong akademieburger dan inderdaad wèlstaat, dat hij een bejaarden en gewis niet alléén door zijne jaren eerbiedwaardigen Hoogleeraar, bij uit- zoowel als inlander, bij half- zoowel als heel-geleerd, een nog altijd in kwaad gerucht staanden ketternaam naar 't hoofd werpt? Men zegge niet, dat het onderwerp der dissertatie dit onvermijdelijk medebragt; want het Arianisme maakt bij h.d.g. niet, als bij clarke of brouwer, de karakteristieke pointe van zijn leerstelsel uit, maar is een louter accidens zijner hoofdgedachte: christus de hoogste openbaring Gods; wesvolgens de Heer c. zelfs de verdenking niet ontgaan kan, of niet zijn geheele proefschrift ter wille van dien laatsten aanval op de Groningers door hem zij geschreven. Men zegge evenmin, dat het hier slechts de eenvoudig-historische uiteenzetting van een dogmatisch feit geldt; want dáárin ware geene plaats geweest voor dien kwalijk verholen spot met de Groningsche superlativi (Deo simillima en meer dergelijke, van christus' natuur gebezigde uitdrukkingen), waarbij het odium theologicum trouwer schijnt te zijn geraadpleegd dan het Paulinische ‘Uwe bescheidenheid zij allen menschen bekend’, of het Mozaïsche: ‘Voor het graauwe hair zult gij opstaan.’ En eindelijk zegge men nóg minder, dat de bestreden Hoogleeraar immers niet tot die des S. behoort; want om 't even of men te Utrecht dan wel te Groningen of Leyden studere ('t geen wel meest van de localiteit en andere toevallige omstandigheden zal afhangen), piëteit is de echte kweekeling der Alma Mater aan al wat door wetenschap en regtschapenheid achtbaar zij, verschuldigd. Gelukkig intusschen voor Groningen, dat het in de afkeuring des Heeren c. aan Leyden een lotgenoot heeft: adres - onder veel - aan Thesis X: ‘Vocabula ϕα νέρωσις et ἀπ οϰάλυψις in ss. ll. promiscue usurpantur.’ Wel ja, waarom niet? Cramerus dixit!

[p. 4]

Overigens willen we aan deze dissertatie bij menigen anderen lof, dien we er alreeds aan toekenden, ook nog dezen niet onthouden, dat zij boven vele al te schitterende of doorwrochte specimina de zekerheid vooruit heeft eigen werk te zijn. Met vertrouwen daarom, en tevens volgaarne, moedigen we Dr. c. tot eene spoedige uitgave van wat hij over 't Arianisme nog in portefeuille heeft, aan. Alleen, wil hij niet heelemáál van 't vlagvoeren afzien, hij hijsche haar ten minste niet weêr zoo hoog in top!
v.p.