Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1858

[p. 770]

Natuurkundige Atlas. Vrij bewerkt naar de Hoogduitsche uitgave en met nieuwe figuren vermeerderd, (;) door J.H. van Koten, Onderwijzer der Wiskunde aan het Stedelijk Gymnasium; Privaat-Docent in de Wis- en Natuurkunde te Amsterdam, Gebroeders Binger. 1857. 12 platen, verklaring in 4to. 36 bl. f 5-:

Voorzeker zal men onzen tijd niet ligt beschuldigen van geene pogingen aangewend te hebben om de verschillende vakken van wetenschap meer toegankelijk te maken voor ieder die aanspraak op eene beschaafde opvoeding wil maken. Hier zijn het populaire verhandelingen en voordragten, daar populaire geschriften en maandwerken, ginds atlassen, albums, enz. enz. Allen hebben, hoe verschillend in vorm en bewerking, dezelfde leus: verspreiding van wetenschappelijke kennis. En wie de meening is toegedaan, dat verlichting en beschaving het geluk van een volk verhoogen, zal immers deze pogingen niet laken; veeleer zal hij er zich over verheugen, wanneer het blijkt dat zij inderdaad ware verlichting en wezenlijke beschaving bevorderlijk zijn. Kunnen deze pogingen aan den eenen kant veel nut stichten, aan den anderen kant werken zij niet zelden oppervlakkigheid in de hand, die tevreden stelt met bloote indrukken, die doet aannemen op gezag van anderen, wat een gevolg moest zijn van eigen nadenken en eigen overtuiging. Haar vrucht is eene vermeende, eene schijnbeschaving, welke driest maakt en niet zelden een oordeel doet uitspreken, dat voor 't minst voorbarig of onjuist mag genoemd worden. - Of zoudt gij meenen dat a., die in het openbaar of in besloten kring zijne hoorders zoekt te vermaken met het verhaal van den onnoozelen boer, die nog in den waan verkeerde, dat hem zijne parapluie langs de telegraafdraad was nagezonden, veel meer van de telegrafen weet, dan dat men geene pakjes langs den draad kan oversturen. Eene enkele vraag en gij zult u in de meeste gevallen kunnen overtuigen, dat hier meer schijndan wezenlijke beschaving in het spel is?

Populaire geschriften over eenigen tak van wetenschap zijn wenschelijk, maar in handen van goed ontwikkelde verstanden, wier streven het is ook van andere vakken zoo veel te leeren kennen als noodig is om daarover met kennis van zaken

[p. 771]

mede te spreken en te oordeelen. - Zij moeten den lezer zoo bezighouden, dat hij zich als het ware voelt aangetrokken om meer van een onderwerp te weten, dat hij vroeger meende geheel boven zijn bereik te wezen. - Er behoort dus veel toe als een populair geschrift aan de gestelde eischen zal voldoen, en niet alle pogingen mogen in dit opzigt als geslaagd beschouwd worden.

Het vak dat in boven aangekondigden Atlas is gekozen, is de natuurkunde. Een uitgebreid veld, en niet minder belangrijk. - In twaalf losse bladen vindt men de figuren en afbeeldingen, en in een kwarto boekje van 32 bladz. den geleidenden tekst, te zamen in een sierlijken omslag, zoodat alles den schijn heeft van een zeer geschikt feestgeschenk te zijn.

Bezien wij de zaak wat meer van nabij en beginnen wij met de afbeeldingen, dan kunnen wij de HH. binger onze tevredenheid betuigen over de nette uitvoering; trouwens dit was van hen met een dergelijk werk wel te verwachten. De keuze der afbeeldingen en teekeningen, alsmede de wijze waarop zij worden voorgesteld, droeg niet altijd onze goedkeuring weg. Nu eens vonden wij er die met de werkelijkheid in strijd waren, of waarvan de onderdeelen of de omgeving verkeerde begrippen doen ontstaan, zooals onder anderen de duikerklok met twee buizen, die hellende rots, die wagen met dat aantal zakken of balen, het wind-as, de wig in den nog staanden boomstam, de watermolen, die balans in twee stukken, die metaalschaar met zulk een excentriek, het waterrad met emmers, bij ons te lande niet in gebruik, de brandspuit in een bij ons ongebruikelijken vorm, de windbuks met den zuiger in den loop, de wijzer-barometer. - Dan weder troffen wij teekeningen aan, die den knaap minder aantrekken, omdat zij bloot moeten dienen om iets op te helderen en dus in een eigenlijk leerboek te huis behoorden. Pl. I, fig. 13, 16, 28, 32, 33 en 34. Pl. II, fig. 20 en 21. Pl. VII, fig. 2, 3, 8, 9 en 2^b (eene zeer slechte teekening van eene parabolische kromming), enz. Zulke teekeningen behooren eerder in den tekst dan in de platen. Eindelijk beviel ons niet die broksgewijze voorstelling van vele onderdeelen van anders bekende werktuigen, zoo als: de onrust, de compensatie-slinger en de regulateur in stoommachines op Pl. I, de veer, de snek, de excentriek en de kruk op Pl. III. Eerst eene voorstelling van het geheel, zooals het zich den beschouwer

[p. 772]

in de werkelijkheid voordoet, en dan eene voorstelling van de onderdeelen, met aanwijzing en verklaring van de wetten die hierbij ten grondslag liggen, zou meer met het plan van dezen Atlas overeenstemmen. Wij geven toe dat hetzelfde in de Duitsche Naturbildern en, zoo wij ons niet bedriegen, in het oorspronkelijke werk: Physical Diagrams, insgelijks voorkomt, doch zijn overtuigd, dat eene wijziging in dien zin eene wezenlijke verbetering zou geweest zijn.

Gaan wij nu na welk gebruik de knaap van dit geschenk maakt, dan verbeelden wij ons hem eerst bezig met de plaatjes achtereenvolgens te bekijken, en zijnen vader, vriend of leermeester naar den naam en het gebruik van 'tgeen deze of gene afbeelding voorstelt te vragen. Heeft hij het geluk zoo gemakkelijk het middel te vinden om zijne weetlust of nieuwsgierigheid bevredigd te zien, zoo kan hij veel nut uit het geschonkene trekken. Mist hij echter dit voorregt, en zal de tekst in dit gemis voorzien, dan zal deze niet boven zijne bevatting mogen gaan, maar in korte trekken de hoofdzaken zoo behandelen, dat de knaap een duidelijk begrip van hetgeen de afbeeldingen voorstellen, kunne krijgen. - Dit is waarlijk geene geringe taak om te vervullen bij de zeer verschillende vatbaarheid van hen, die dezen Atlas krijgen, dikwijls zonder dat de schenker heeft onderzocht in hoe verre zijn kleine vriend reeds is ontwikkeld. Van den kant des Schrijvers is in dit opzigt geene aanwijzing gedaan, 't welk wij van eenen onderwijzer toch wel mogten verwachten; doch wat meer is, bij de bewerking schijnt hierop evenmin veel gelet te zijn: nu eens worden zeer eenvoudige zaken opgehelderd, en dan weder vindt men van termen en waarheden uit de wiskunde gewag gemaakt, alsof de lezer daarmede reeds genoegzaam bekend is. Dit is wel heel gemakkelijk, maar weinig overeenstemmende met de strekking van dit werk. - Daarenboven hebben wij zekere onbepaaldheid, ja zelfs hier en daar onduidelijkheid in de bepalingen opgemerkt, die altijd is af te keuren, bij voorbeeld de kristallen, de ondoordringbaarheid (minder eene eigenschap der ligchamen dan van de stof, de materie), met de ophelderende(?) spijker in het hout; de duikerklok en die tweede buis om de uitgeademde lucht af te voeren; die ontzettend kleine ligchamen vooral in het dierenrijk als gevolg der deelbaarheid, is wel wat raadselachtig; de poreusheid en die ver-

[p. 773]

klaring van het middel om het bestaan van poriën te bewijzen in ligchamen, waarin men met de sterkste vergrootglazen ze niet kan ontdekken. Wij lezen daar: ‘de hitte doet de lucht, in die poriën vervat, uitzetten en die lucht beslaat dan meer ruimte dan vroeger; het gevolg zal zijn, dat de stofdeelen van het ligchaam verder van elkander gedreven worden en het geheele ligchaam meer ruimte zal beslaan dan straks.’ - Maar, mijnheer v.k.! hoe hebt gij zoo iets kunnen nederschrijven? heeft dan geen uwer leerlingen eenige opheldering gevraagd, geene enkele bedenking gemaakt, als gij hun dit voor een bewijs van het aanwezen der poriën in de ligchamen opdischtet? Immers de vraag ligt voor de hand, waarom de lucht, die door de hitte (warmte) uitzet, niet door de poriën ontweek, zonder de stofdeeltjes van het ligchaam van elkaâr te verwijderen, en hoe de uitzetting van de lucht zelf dan toch geschiedde; in de poriën van de dampkringslucht kon men toch geene dampkringslucht onderstellen? - Dergelijke vragen zouden den Heer v.k. immers naar eenig ander bewijs hebben doen omzien. - Wij zouden deze lijst van onduidelijke plaatsen en onnaauwkeurige uitdrukkingen en voorstellingen nog wel kunnen vermeerderen met de artikels: zwaarte, rook, massa, zwaartepunt, slinger, werktuigen, kapel (in plaats van de koepel) van St. Paul te Londen, doch wij achten de aangehaalde genoegzaam om te doen zien, dat de tekst de plaats van vader, vriend of onderwijzer bij den leerling niet kan vervullen. Onvoldaan leggen zij het boek ter zijde, en gaarne zouden zij het verwisselen voor eene eenvoudige opgave van den naam van het toestel, hoe het werkt en waartoe het dient. Populair te schrijven en wel voor kinderen, is nog anders dan populaire voordragten en verhandelingen te houden. Moeijelijk, ja zeer moeijelijk is het eerste, en weinigen is het gegeven daarin naar wensch te slagen. Dat de Heer v.k. daarin, naar ons oordeel, niet geslaagd is, zullen wij niet nader behoeven uiteen te zetten. Wij kunnen uit dien hoofde het werkje niet om den wille van den tekst, wel om de figuren aanbevelen. Met een oordeelkundigen en der zake kundigen ginds kan het aan de verspreiding van natuurkundige kennis bevorderlijk zijn en aan zijne roeping beantwoorden.