Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1856

[p. 457]

Boekbeschouwing.

1. Stemmen des Heils. Leerredenen van J.J. van Oosterzee. 1854. In gr. 8vo. 365 bl. f 3-:
2. Natuur en Schrift. Tweetal Leerredenen van denzelfden. 1855. In gr. 8vo. 64 bl. f :-50. Beiden te Rotterdam, bij van der Meer en Verbruggen.

De preken van Ds. van oosterzee hebben iets geheel eigenaartigs. Van daar dat de meeningen er over zoo ver uiteenloopen. Wij gelooven dat het niet goed zoude zijn, als ieder even zoo predikte of trachtte te prediken; maar wie het harnas aantrekke tegen zijnen preektrant - Ref. houdt dien in onzen tijd voor een gelukkig verschijnsel, en verheugt zich, dat die poëtische manier een bekwamen verdediger in Dr. de jongh gevonden heeft. Hij stemt geheel er mede overeen, als deze in zijne uitmuntend geschreven Homiletische novelle zegt: ‘Is niet de poëzij eene heerlijke gave des Hemels, die ook aan de heilige zaak der Godsdienst bevorderlijk kan zijn? Is niet de Bijbel zelf vol van poëzij? Denk aan david, jesaja, hosea, nahum, en vergeet den Schrijver van het Boek job niet. - Bovendien. Is er niet in de gesprekken van christus, en in Zijne gelijkenissen menig poëtisch denkbeeld te vinden? Nam Hij niet op meesterlijke wijze beelden uit het rijk der Natuur, om dingen van Zijn geestelijk rijk te verklaren en te bevestigen? En zou dan Zijn dienaar in deze dagen de poëtische gave, die in hem is gelegd, niet mogen aanwenden tot heil der gemeente? Ik geloof juist dat de spreker die ze bezit en op gepaste wijze gebruikt, op jeugdige harten vooral een onbeschrijfelijk goeden indruk maken kan. Kleedt zich niet de wereld in een bedriegelijk gewaad, wordt niet juist door de verleiding op de verbeelding gewerkt, om haar te ontreinigen? En is het dan niet een weldadig tegenwigt, als door de kracht der verbeelding al het zalige der deugd wordt voorgesteld en gevoeld; als met schoone en heerlijke kleuren het heerlijke der Godsdienst wordt afgemaald? Zoo wordt dit edel

[p. 458]

vermogen bij den mensch gereinigd en op het goede gerigt. En dat zal voor den jeugdigen mensch, die op den tweesprong des levens staat, van de heilzaamste gevolgen kunnen zijn. Het zal geschikt zijn om zijne ziel voor het goede en heilige te ontvonken, als de deugd en Godsvrucht hem zoo in den schoonsten glans en van de belangrijkste zijde worden voorgesteld. Waarlijk! onze Protestantsche eerdienst werkt zoo weinig op de zinnen, dat het wel een zegen is, als er van tijd tot tijd een prediker opstaat, die door zijn woord niet alleen tot het verstand en het hart, maar ook tot de verbeelding spreekt. En het ware te wenschen dat ieder prediker iets van die hemelsche gave bezat.’

Na die inleiding zal het den lezer niet verwonderen, als Ref. zegt de veertien preken, in de bovengenoemde bundels vervat, met onverdeeld genoegen gelezen te hebben, en die te beschouwen als leerredenen van de schoonste en beste soort. Van oosterzee spant immer terstond de aandacht, en heeft de geheele belangstelling zijner hoorders reeds veroverd, vóór hij nog tot de behandeling zijner stoffen gekomen is. Zijne inleidingen zijn geene algemeenheden, die men voor elke leerrede kan plaatsen; ook geene vergezochte vergelijkingen of louter vernuftige toespelingen. Integendeel, hij doet altijd eene gelukkige greep, òf uit de geschiedenis, òf uit de gelegenheid des tijds, òf uit het gebied des geloofs en der ervaring; en zijn overgang van de inleiding tot de stof is ook immer zoo gemakkelijk, als de toegang naar het binnenste eener bouwing door eene geopende deur. De keuze der teksten is mede gelukkig, omdat zij steeds den grondtoon der rede aangeven, en het thema der rede volledig bevatten.

Men weet dat van oosterzee reeds vroeger zijne trilogische verdeelingen heeft laten varen. Zijne voortbrengselen zouden daarmede 't verwijt van eentoonigheid, hoe kunstig ze ook waren aangelegd, niet zijn ontgaan. Hij geeft in de Voorrede tot de ‘Stemmen op Patmos’ daar rekenschap van, zeggende onder anderen: ‘Men zal het, hoop ik, goedkeuren, dat ik meestal de historische ontwikkeling en praktische overbrenging van de woorden des Heeren op ongedwongen wijze vereenigde; dat ik streefde naar meerdere vrijheid en losheid van vormen, en niet onduidelijk toonde, daarin eenigzins af te wijken van mijnen vroegeren trant.’ Wie meester van zijne

[p. 459]

stof is, weet die ook te rangschikken, en zal bij de keuze des vorms zelden verlegen staan. Maar dat belet niet dat men veel vernuft moet bezitten, om zijne preken zoo treffend in te deelen, als v.o. dat gewoonlijk doet. Zijne verdeeling dringt in 't geheugen, en maakt het ieder gemakkelijk hem te volgen. Zij ligt niet buiten, maar in den tekst, en, al zoudt gij zelf haar niet daar gevonden hebben, toch verwerft zij uwen bijval, zoodra gij haar hoort uitspreken.

Wij zouden een ondankbaar werk doen, als wij de dispositiën van veertien preken uitschreven, en zullen er maar eene van mededeelen. In de vierde leerrede stelt de S. jezus voor als de hemelsche Zielenarts, en beschrijft achtervolgens, hoe Hij nog altijd dezelfde ellende ontmoet; dezelfde erbarming betoont; dezelfde gezindheid verlangt; dezelfde geneeswijze volgt; dezelfde herstelling bereidt; dezelfde hulde verdient.

Zulke schoone vormen, door een wegslependen stijl ondersteund, verwacht men billijk aan edele stoffen verbonden te zien. Wat zouden fraaije vormen baten, als de inhoud er niet aan geëvenredigd ware? Doch deze teleurstelling behoeft men hier niet te duchten. Van oosterzee dogmatiseert ook niet, maar bemantelt evenmin zijne overtuiging. Hij ontsiert den kansel niet met eene polemiek die andersdenkenden kwetst; maar voert een des te heviger strijd tegen de zonde. Hij grijpt het gemoed aan, en laat het niet los: met het geweten in verbond, beproeft hij telkens nieuwe wapenen.

Misschien zegt men: deze preken zijn te vol; men krijgt te veel op eens, om alles te kunnen bewaren; men voelt zich overstelpt als door een bergstroom. Dit laatste moge eenigzins waar zijn bij 't gehoor, maar kan niet gelden bij het lezen, en zelfs - wie zijn er die ze gehoord hebben, en niet met den wensch naar huis gingen om deugdzamer en Godvruchtiger te worden. Evenwel de veelheid en rijkdom van stoffen in deze preken aangeboden, heeft ook Ref. de vraag in den mond gelegd: of er niet te veel wordt gegeven, niet te hoog werd gesproken voor een gemengd gehoor? Het spreekt van zelf dat aan de eigenaartige voortreffelijkheden van deze preken ook eigenaartige leemten zich paren. Maar wie is er zonder? Zelfs chrysostomus was niet zonder feilen, en de éénige van der palm óók niet; maar de mildheid en humaniteit van dezen in de beoordeeling van het werk van anderen,

[p. 460]

ofschoon zij een geheel anderen trant dan den zijnen volgden, mogt beoordeelaren wel immer voor den geest staan. Zeker zou van der palm, indien hij nog leefde, bij 't inzien der preken van den Rotterdamschen Leeraar 't verschil in preekwijze niet ontgaan, doch evenmin dáárin als in de Leerredenen van borger, zou hij het vele voortreffelijke over 't hoofd zien, maar integendeel dat prijzen, en zich verblijden in den zegen, dien zij stichten in het rijk van waarheid en deugd, en de beide werken in veler handen wenschen, zoo als ook wij dat doen uit de volheid des harten.