Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1856

[p. 201]

Boekbeschouwing.

Geschiedenis der Christelijke Godsdienst en Kerk. Door Dr. A. Neander. Uit het Hoogduitsch vertaald door W.C. Mauve, Predikant te Haarlem. Vijfde Deel. Te Rotterdam, bij van der Meer en Verbruggen. 1855. In gr. form. XVIII en 329 bl. f 3-30.

Herhaalde malen reeds is in dit Tijdschrift de verdienste van dit werk in het licht gesteld. Bij het verschijnen des Eersten Deels hebben wij er een breedvoerig verslag van gegeven, om het werk algemeen bekend te doen worden. Wij kunnen niet over genoegzame ruimte beschikken, om op dezelfde wijze te blijven voortgaan; doch het is ook niet meer noodig; immers wij vertrouwen dat het doel, hetwelk wij ons hebben voorgesteld, reeds lang is bereikt geworden, en bepalen ons nu tot de vermelding van den inhoud des Vijfden Deels.

Wij treden er mede in het derde tijdvak, dat twee-honderd-vier-en-dertig jaren duurt, beginnende met het Pausschap van den Eersten gregoor, en eindigende met den dood van karel den Groote. De eerste Afdeeling bevat de betrekking der Christelijke Kerk tot de wereld. De vereeuwigde gids verplaatst den lezer onder de oude Germaansche volkstammen, die in de nalatenschap van Rome een erfschat ontvingen, welke hen rijker maakte dan hunne erflaters geweest waren, toen deze hunne banieren in drie werelddeelen plantteden. Die schat was het Christendom, en wij zien in 't verhaal, hoe 't tot de Bourgondiërs en Franken, Engelschen en Duitschers gebragt werd. Als de lezer deze voorstelling van neander oplettend nagaat, wordt hem de latere ontwikkeling der Europesche volken in de Middeleeuwen duidelijk, en hij ziet dan reeds hier de kiemen waaruit de groote gebeurtenis in de eerste helft der zestiende eeuw moest voortkomen. Met eerbied begroeten wij de mannen die hun leven aan de bewaring en bevestiging der waarheid hebben toegewijd, en het zal niemand verwonderen, dat aan bonifacius, te regt de ‘Apostel van Duitschland’ genoemd, eene ruime plaats wordt aangewezen.

[p. 202]

Het licht des Christendoms, in 't Oosten beneveld door de dampen der Grieksche wijsgeerige Godgeleerdheid, werd in vele gewesten geheel uitgebluscht door mohamed, en diens karakter en werk worden dan ook, doch maar als in 't voorbijgaan, aangeroerd.

De tweede Afdeeling behandelt de geschiedenis van het Kerkbestuur en de betrekking tusschen Kerk en Staat. Dat teedere vraagstuk wordt hier niet opgelost; maar men vindt aangetoond hoe het in die dagen opgevat en toegepast werd, met betrekking tot het bezetten van Kerkelijke bedieningen, Kerkelijke wetgeving, vrijstelling der Kerk van Staatslasten, de bezittingen der Kerk en hare regtsbedeeling. Neander heeft over al die punten een bevredigend licht verspreid, de sterke zoo wel als de zwakke zijde der Kerk doen uitkomen, en doen zien dat de Kerk, hoe ook door scheve opvattingen misleid, toch aan hare roeping onder barbaarsche volken beantwoordde. Misschien komt dit nergens zoo scherp uit, als bij hare tusschenkomst in de onmenschelijke strafwetgeving dier dagen, en vooral in haar temperen, en, waar zij kon, afschaffen van de slavernij. Den slavenvrienden in ons Vaderland, die medewerken om deze smet van den Christelijken naam weg te wisschen, zal de lezing aangenaam zijn van de strafrede, die johannes eleëmosynarius, in 't begin der zevende eeuw Patriarch van Alexandrië, tegen zijne medeburgers uitsprak, die hunne slaven hard behandelden:

‘God heeft ons de dienstknechten niet gegeven, opdat zij door ons zouden geslagen, maar opdat wij door hen zouden gediend worden. En misschien was zelfs dit laatste niet eens zijn doel, maar wilde hij veeleer, dat zij uit de middelen, door hem ons geschonken, hun levensonderhoud zouden vinden. Of zegt mij, wat kan de mensch er voor geven, om een wezen te koopen, dat naar Gods beeld is geschapen en zóó door God met eer wordt gekroond? Hebt gij, die zijn heer zijt, een lid meer aan uw ligchaam, of hebt gij eene andere ziel? Is uw slaaf niet in alles aan u zelven gelijk? Weet gij niet dat het groote licht der Kerk, de Apostel paulus, zegt: “Zoo velen gij in christus gedoopt zijt, hebt gij christus aangedaan”? Hier is dus dienstknecht noch vrije; want gij zijt allen te zamen in christus één. Maar zijn allen bij christus gelijk, zoo laat hen het ook onder elkander wezen. Christus immers heeft

[p. 203]

de gestaltenis van een dienstknecht aangenomen, om ons te leeren, dat wij tegen onze dienstknechten niet hoogmoedig mogen zijn, daar wij allen denzelfden Heer hebben, die in den hemel woont en op het nederige ziet. Wat toch is het goud, dat wij gegeven hebben, om als slaaf eenen mensch aan ons te onderwerpen, die niet minder dan wij door den Heer wordt geëerd, niet minder dan wij door het bloed des Heeren is gekocht? Om zijnentwil zijn hemel, aarde en zee geschapen, met alles wat daarin is, terwijl het Woord der waarheid zegt: dat de Engelen Hem dienen. Om zijnentwil heeft christus de voeten zijner dienaren gewasschen, om zijnentwil is Hij gekruisigd, om zijnentwil heeft Hij al 't andere geleden, en gij zoudt aldus eenen mensch mogen onteeren, wien God zoo hoog heeft gesteld, gij zoo onbarmhartig met hem mogen omgaan, als hadt gij niet dezelfde natuur met hem gemeen!’

Neander handelt vervolgens over de inwendige verrigtingen der Kerk; het klimmend aanzien der monniken; den stand en het beroep, de regten en pligten der geestelijken; en de toenemende magt en invloed van het Pausdom.

In de derde Afdeeling geeft ons de Schrijver een diep inzigt in den gang van het Christelijk leven en de werking der eerdienst. Wij leeren de wijze kennen hoe, en de middelen door welke voor het Godsdienstig onderwijs werd gezorgd; welke pogingen een karel de Groote en andere verlichte en wèlgezinde mannen daartoe aanwendden; hoe het bijgeloof zijne veroveringen voortzette, door verouderde Heidensche bestanddeelen in Christelijke vormen te verjongen, door feestgetijden en gedenkdagen der heiligen bijkans tot afgoderij op te voeren, door aan de viering van het Avondmaal, zoo wel voor dooden als levenden, eene tooverkracht toe te kennen, en door de Kerkelijke tucht te maken tot een middel om God-zelven als ware 't het regt uit de hand te nemen.

In de vierde Afdeeling wordt de opvatting en ontwikkeling der Latijnsche en Grieksche Kerk gegeven. In de eerste treedt gregoor de Groote op den voorgrond. Door hem werd de vorm der Kerkleer, welken zij in de Christelijke Romeinsche wereld aangenomen had, aan de volgende eeuwen medegedeeld, zoodat wij in hem het zeer gewigtige punt van overgang zien tusschen de oude schepping des Christendoms, in

[p. 204]

den vorm der Romeinsche beschaving, die ten ondergang neigde, en de nieuwe, welke onder de volken van Germaansche afkomst zich ontwikkelde. De verdiensten van vele mannen, die een onvergankelijken naam verwierven, en als lichtende sterren in den donkeren nacht flonkerden, worden naar waarde geschat. De leerstellige twist over het Adoptianismus in Spanje wordt in zijne oorsprong, aanleiding en werking beschreven.

In de Kerk van het Oosten opent zich weder als van ouds een veld van dwaasheden in de beschouwing en opvatting van het schiftend verstand. Neander geleidt ons naar de kampplaats waarop de Monophysitische twisten worden gevoerd, en waar voor ditmaal de kampioenen voor het monothelisme en duothelisme tegenover elkander staan. Van meer belang, althans meer ingrijpend in het volksleven, was de beeldenstrijd, die menig tiental jaren het Oostersch en het Westersch Keizerrijk in onrust hield, en ook in het Westen onder de zonen der Germanen werd overgebragt. Ook hier triomfeerde in 't einde het bijgeloof, dat, met den voortgang der Christelijke verbastering, tot een bestanddeel van het Christendom werd.

Het Deel wordt besloten met een Hoofdstuk over de bestrijding van het heerschende leerbegrip, door de secten die men later in 't Westen ‘ketters’ noemde. Thans wordt men vooral met eene secte bekend, wier oorsprong in 't duister ligt, wier leer niet overal en altijd even juist is opgevat en medegedeeld, en wier zeden het onregt is aangedaan dat doorgaans de minderheid van de meerderheid heeft te verwachten. Neander doet een oordeelkundig onderzoek naar den oorsprong der Paulicianen, en naar hunne lotgevallen, begrippen en zeden.

Wij kunnen eene aanmerking niet weêrhouden. In 1848 is de vertaling reeds begonnen: hare uitgave lijdt dus volstrekt niet aan overhaasting. Als dat zóó voortgaat, zal men nog een aantal jaren moeten wachten, eer de vertaling compleet is. Zoo wordt men oud eer men 't werk heeft uitgelezen. Wij verzoeken de Uitgevers wat meer spoed te maken, en den Vertaler om een goed register bij het werk te voegen. Daarmede zal 't winnen in aangenaamheid en in nut.