Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1855

De Vrucht der Godsdienst. Door Mr. c.w. opzoomer. Tweede druk van: het Wezen der Deugd. Te Amsterdam bij J.H. Gebhard en Comp. 1854. In kl. 8vo. 155 bl.

Het is niet te ontkennen dat, hoezeer de beoefening der Wijsbegeerte in onzen tijd vele vruchten van bespiegeling en van eene heilzame toepassing op de Natuur- Wis- en Geschiedkundige Wetenschappen heeft opgeleverd, zij zich met de Zedeleer minder bezig heeft gehouden, dan men van haar wel zoude verwacht hebben, sedert kant die op vaste grondslagen vestigde. Bij de oude Wijsgeeren, bij plato, aristoteles, bij zeno en epikurus, bij cicero, plutarchus en epictetus, was de zedekunde hoofdzaak, en de geschriften waarin zij die behandelden, of hunne opmerkingen daaromtrent, door een ander opgezameld, zullen altijd hunne waarde behouden. In de middeleeuwen, toen de Wijsbegeerte in de dienst van een kerkelijk leerstelsel gekluisterd was, werd door haar van de Zedekunde minder werk gemaakt; doch bij de herleving der letteren werd zij weder het geliefkoosde onderwerp waarmede zich de denkers bezighielden. Montaigne en pascal waren, hoewel uit een verschillend standpunt, fijne zedelijke opmerkers, en zelfs de meer Sensualistische Wijsgeeren, als baco, gassendi en vooral locke, verzuimden de Zedekunde niet. Bij descartes, spinoza en leibnitz was het een voornaam punt van hunne bespiegeling en onderzoek, en de materialistische Schrijvers of de zoogenoemde Wijsgeeren van de achttiende eeuw in Frankrijk meenden moralisten te zijn, ofschoon zij niet anders dan de leer van het welbegrepen eigenbelang voorstonden. Rousseau was, op het gebied der Zedekunde, voornamelijk hun hevige en gevoelige tegenstander.

Het was kant die zegevierend een einde maakte aan de leer van het Endomenismus, en de onvoorwaardelijke heerschappij der zedewet op onwrikbare grondslagen vestigde; doch hetgeen hij verrigtte bleef binnen de grenzen der weten-

[p. 226]

schap en werkte niet zoo naar buiten als het wel wenschelijk zoude geweest zijn. Zijne volgelingen overdreven zijne beginselen of pasten die verkeerd of onmenschkundig toe. Fichte, schelling en hegel behandelden de Zedekunde te afgetrokken en niet zoo toepasselijk als de Schotsche school van reid, dugald stewart en huchtseson, zelfs als de nieuwe Fransche van royer-collard en victor cousin. Jouffroy en benjamin constant zijn voortreffelijke zedekundige Schrijvers; de voorrede van het werk van den laatste de la Religion is hoogt belangrijk. Doch de Duitsche Wijsgeeren in onzen tijd hielden zich liever met hoogvliegende bespiegelingen, dan met de zedeleer onledig. De Hegelianen, in plaats van zich met de pligten van den mensch bezig te houden, vonden het gemakkelijker hem op den troon der Godheid te verheffen, en niettegenstaande deze menschvergoding, vervielen zij in een grof materialismus, en streefden door een uitsluitend egoïsme naar een onbeteugeld zingenot. Zij hebben in Duitschland de Wijsbegeerte in een kwaden roep gebragt, en hunne groote voorgangers verloochend; hunne stem heeft geen weerklank gevonden, omdat zij de inspraken van Godsdienst en Zedekunde in hun gemoed hadden versmoord. Het was meer dan tijd geworden dat beide in hunne regten hersteld wierden.

Men zag weldra de Wijsbegeerte tot het vruchtbaar onderzoek van 's menschen natuur terugkeeren, zich weder in een naauw verband plaatsen met de andere, vooral zedelijke en staatkundige wetenschappen; de wijsgeerige beschouwing der Zedekunde verkreeg weder den rang dien zij in het rijk der bespiegeling moet bekleeden.

Het deed ons dus in het crisisvolle jaar 1848 groot genoegen, een jeugdig en begaafd geleerde, den Hoogleeraar opzoomer, met eenige krachtige en kernachtige Voorlezingen Over het Wezen der Deugd te zien optreden, waarin het beginsel der deugd, de onverschillige daden en overtollige deugden, het doel der deugd, hare hulpmiddelen, de bekeering, en de zegepraal der deugd, op eene wetenschappelijke, maar voor elk beschaafd en denkend mensch bevattelijke wijze werden voorgesteld; waarin niet alleen de kennis onzer pligten en bestemming werd opgehelderd, maar ook het hart voedsel verkreeg, en het gemoed gestemd werd om de deugd uit liefde tot God en uit belanglooze achting voor hare voor-

[p. 227]

treffelijkheid te betrachten. IIet was geene koele beschouwing, maar een vurig woord, dat tot de ziel sprak en er eenen diepen indruk in naliet. De Spreker wederlegde hiermede op de voldingendste wijs de miskenning en de verkeerde beoordeeling waaraan hij, bij sommigen, ten doel heeft gestaan.

Waren deze Voorlezingen toen een woord op zijn pas, zij zijn het ook nog heden; en wij zagen met innige voldoening eenen tweeden druk er van verschijnen, onder een nieuwen titel, die den eersten voorafgaat. Wij wenschen dat de beoefening der deugd de vrucht der Godsdienst moge blijven, dat is, van eene godsdienstige overtuiging, die op redelijke gronden gevestigd is, en een uitvloeisel van eene grondige beschouwing der waarachtige en onveranderde zedelijkheid. Hierdoor zal het Christendom meer kracht verkrijgen, dan door een onbestemd en mystiek geloof, dat aan eene woordelijke opvatting van sommige duistere leerstukken meer gewigt hecht, dan aan eene reine zedelijke gesteldheid, die het gevolg is van den helderen blik des geestes, of daarmede gepaard gaat. Wij achten dit werkje van Prof. opzoomer tot opbouw van deugd en godsdienstzin ongemeen geschikt, en gelooven daarom wel te doen met de lezing er van, bij ieder die 't nog niet kent, aan te bevelen.

Het deed ons ook genoegen toen wij lazen hetgeen de Schrijver ter inleiding van dezen nieuwen druk zegt: dat hij geene verandering van eenig belang daarin gemaakt heeft; want het zouden dan de Voorlezingen niet meer geweest zijn die hij te Utrecht heeft uitgesproken. In een streng wetenschappelijk geschrift kan men gemakkelijk wijzigingen aanbrengen; doch dat is moeijelijk te doen in redevoeringen, waarin zich het hart, met al de opgewektheid die het toen bezielde, heeft uitgestort. Wij hebben vroeger in dit tijdschrift deze redevoeringen uitvoerig beschouwd, en nemen nog niets terug van hetgeen wij toen daarover gezegd hebben. Nu zij weder in een bevalliger uiterlijk verschenen zijn, kunnen wij niet anders dan ze bij herhaling aan allen, die in deugd, Godsdienst en opgeklaarde zedelijke begrippen belang stellen, ruimschoots aanbevelen. Het is een krachtig tegengif tegen den reactionairen tuimelgeest, die voor Christendom en Godsvereering datgene uitgeeft hetwelk juist eene tegenovergestelde uitwerking voortbrengt; omdat het op strijd van meeningen

[p. 228]

en veroordeeling van andersdenkenden uitloopt, en slechts het hoofd warm, doch het hart koud maakt. Hier kan men daarentegen een weg aangewezen vinden, om de denkbeelden aangaande God en de deugd te verhelderen, en het gemoed met eene koesterende warmte te doorgloeijen voor al wat goed, regt en edel is.

Wij zouden met groote belangstelling méér zulke belangrijke geschriften van den begaafden Schrijver ontvangen, omdat daaraan in onze letterkunde een wezenlijk gebrek is; zij konden heilzaam medewerken, tot versterking van onze zedelijke denkwijs, die in ons Vaderland van tijd tot tijd wel eenen nadrukkelijken prikkel behoeft, om niet in verslapping over te gaan, of door de stoffelijke belangen te veel van het ware doel te worden afgeleid.

j.a.b.