Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1855

Geschiedenis der Hervorming in Schotland. Een spiegel van Christelijke geloofskracht in leven, lijden en strijden. Uit het Hoogduitsch van K.G. von Rudolff,door B.J. Westerbeeck van Eerten.Met eene Voorrede van Dr. H.J. Roijaards,Hoogleeraar te Utrecht. In twee Deelen. Eerste Deel. Eerste Stuk. Te Rotterdam, bij van der Meer en Verbruggen. 1853. In gr. 8vo. 262 bl. ƒ 2-20.

Een aanzienlijk krijgsman, een Generaal-Majoor, treedt hier als schrijver op met eene geschiedenis, niet van eenen oorlog, of van oorlogswerktuigen, of van iets anders dat meer bepaald tot het krijgsmansgebied behoort, maar van eene Kerkhervorming. De eerste indruk dien zulks op ons maakte, was meer die van eigenaardige bevreemding dan wel van hooge ingenomenheid. Niet zelden toch wordt eene hoogst ernstige, gewigtige, moeijelijke zaak door eenen zoogenaamden liefhebber oppervlakkig behandeld, verkeerd voorgesteld of scheef beoordeeld. Meer dan één dilettant heeft den mannen van het vak moeite en inspanning veroorzaakt, om den door hem gemaakten verkeerden indruk weder uit te wisschen. Vooral vreesden wij overal sporen van te weinig studie te zullen ontdekken, daar het een geheel eigenaardig land gold, waarover reeds zoo dikwijls een verkeerd oordeel geveld is. Land en volk toch moet men naauwkeurig kennen om eene juiste voorstelling te geven van de ontwikkeling des geestes en het godsdienstig leven, van de oorzaken, geschiedenis en gevolgen van

[p. 14]

omkeeringen in Kerk of Staat. Onmisbaar is die kennis vooral wanneer het Schotland geldt met zijne bergzonen, vol godsdienstigen zin en zucht naar vrijheid, en wanneer 't de Kerkhervorming aldaar betreft.

Onzen hoogen, in veler oog misschien overdreven eerbied voor de geschiedenis der Hervorming in Schotland zal men toch bij nadenken eenen Nederlandschen Hervormde niet ten kwade duiden. Boven de Hervormden van alle landen stellen wij Nederlanders in die geschiedenis een groot belang. Immers er zijn vele opmerkelijke punten van overeenkomst tusschen de Hervorming daar en hier. Al kwam ook in een betrekkelijk veel korteren tijd de Hervorming in Schotland dan in Nederland tot stand; in de beide landen toch streed men voor burgerlijke en godsdienstige vrijheid; in de beide landen heeft de Hervorming ontelbare offers gekost, maar in de beide landen ook is op de treffendste wijze bewaarheid, dat het bloed der martelaren het vruchtbaarste Evangeliezaad is geweest. En hoe dieper men indringt in de geschiedenis der Kerkhervorming in de beide landen, hoe meer men zich genoopt gevoelt om het woord van onzen ter haar te onderschrijven: ‘Over het geheel heeft de geschiedenis der Hervorming van Schotland eene treffende overeenkomst met die van ons Vaderland. Zij begon, even als bij ons, met martelvuren, en won leven en wasdom door de vervolging. Ook hier bragt die vervolging, gevoegd bij de inbreuk zoo wel op burgerlijke als op Godsdienstige regten, het gewapend verbond der Edelen, en eindelijk den opstand voort. Ook hier werd de vrijheid des gewetens niet zonder bloed gekocht; maar terwijl de reuzenstrijd tegen Spanje tachtig jaren aanhield, was de strijd die in Schotland het lot der Hervorming besliste, binnen negentien bange maanden volstreden.’

Dat intusschen die Geschiedenis der Hervorming in Schotland van den hooggeplaatsten krijgsman, door eenen Leeraar der Hervormde Kerk in ons Vaderland werd gebragt, en dat de (helaas! reeds overleden) Hoogleeraar roijaards haar eene aanbeveling medegaf, deed onze bevreemding welhaast in belangstelling verkeeren, en de begeerte naar verdere kennismaking levendig worden. Die verdere kennis hebben wij met uitstekend genoegen gemaakt. Schier elke bladzijde getuigt dat hooge belangstelling in de Hervorming,

[p. 15]

en sterke begeerte om eene leemte in de litteratuur der Kerkgeschiedenis aan te vullen, den Heer von rudolff de handen aan het werk deden slaan, maar dat hij 't niet gedaan heeft dan na langdurige wetenschappelijke voorbereiding. Immers, terwijl velen reeds de geschiedenis der Schotsche Kerk behandeld hebben, wilde v.r. eene uitvoerige geschiedenis der Schotsche Hervorming geven; om, dat doende, tevens een leesboek voor zulke Christelijke lezers op te stellen, die ook in andere kerkelijke vormen en symbolen één Heer; één geloof, één doop erkennen, en niet in den waan verkeeren, dat de confessionele grenzen der kerkelijke gemeenschap de grenzen van het Godsrijk uitmaken. - Dit leesboek zal bestaan uit twee Deelen; het eerste Deel zal het tijdvak behandelen van het begin der Hervorming tot 1638, of tot de zoogenaamde tweede Hervorming; het tweede Deel van 1638 tot op de erkenning en vestiging der Schotsche Presbyteriaansche Kerk als Landskerk. Het eerste Stuk van het eerste Deel ligt voor ons; het loopt tot 1581 en handelt over het tijdvak toen in Schotland de akker werd voorbereid, waarop onder het storten van veel bloed en tranen, maar met bewonderens waardige volharding, moed en kracht, het onschatbare Evangeliezaad is uitgestrooid.

Na in een woord van Inleiding algemeene opmerkingen over het eigendommelijke des lands en volks gemaakt, en op eenige karaktertrekken der Schotsche Hervorming, waardoor zij zich onderscheidt, gewezen te hebben, geeft de Schrijver in het eerste hoofdstuk eene schets van den toestand van Schotland en de Kerk vóór de Hervorming. Een kort overzigt geeft hij van de invoering der Christelijke Godsdienst in dat land, - die volgens overlevering reeds dagteekent van de tweede eeuw onzer jaartelling, - van hare afdwalingen, van de pogingen ook, die Hervormers vóór de Hervorming in het werk stelden om het echt Christelijk leven op te wekken, de knellende ceremonieboeijen te verbreken, en het drukkende priesterjuk af te schudden. Wij hadden gaarne bij een werk als dit, dat nog al van eenige uitgebreidheid zal worden, de Inleiding en het eerste Hoofdstuk meer uitgewerkt gezien. Zij toch maken het fundament uit waarop het volgende gebouwd is. Meer had dan nog in het oog gesprongen hoe hetgeen later geschied is noodzakelijk in zoodanig land, bij zoodanig volk, onder

[p. 16]

zoodanige omstandigheden, zoo en niet anders, kon en moest plaats hebben. Het schijnt als of de Schrijver zich gehaast heeft om aan de eigenlijke zaak te komen. De andere Hoofdstukken zijn dan ook veel boeijender en levendiger geschreven. Het tweede Hoofdstuk handelt over het begin der Hervorming in Schotland, over den hevigen strijd tusschen licht en duisternis, en schetst in levendige kleuren hoe daar ook het vreeselijk licht der brandstapels het helderste Evangelielicht is geworden. Maar eene huivering bevangt ons telkens bij het lezen der wreedheden en martelingen, waarmede zich noemende dienaars van jezus christus, Die het land doorging goeddoende, allen, die van hunne on-Evangeliesche kerkleer afweken, vervolgden. - De uitvoerige mededeelingen die men vindt over het leven, werken en karakter van wishart en van knox, die ijsbrekers der Hervorming in Schotland, zijn allerbelangrijkst en op zich-zelve reeds de aanschaffing van dit werk waardig. Vooral knox, den Apostel der Schotten, schetst v.r. met bijzondere levendigheid; hij stort geheel zijn gevoel in den lezer over voor dien volksprediker bij uitnemendheid, die krachtig en onverschrokken was in spreken en handelen, en de zeldzame gave had om de uitwendige belangen der Kerk te behartigen met hetzelfde talent waarmede hij de inwendige voorstond. - Met historische trouw schetst v.r. ook maria stuart, de wegens haar indedaad beklagenswaardig uiteinde, ontelbare malen beklaagde en bezongene Koningin. Gelijk andere onpartijdige geschiedschrijvers doet hij door mededeeling van onloochenbare feiten haar kennen in al hare ontrouw, ligtzinnigheid en fanatismus, en hoe zij, die de bondgenoot van alba en de guisen werd, ook het trotsche, wraakzuchtige karakter dier aanzienlijke beulen bezat.

Treffend doet de schrijver op vele plaatsen het karakteristieke der Hervormde Godsdienst in Schotland uitkomen, o.a. hoe reeds de eerste Evangeliepredikers, later de Schotsche Presbyteriaansche Kerkinrigting het één is uw Meester altijd op den voorgrond geplaatst en getracht hebben in de Kerk zoo veel mogelijk het denkbeeld der christus-regering te verwezenlijken, in het uitwendige harer eeredienst zoo wel als in hare geloofsbelijdenis.

Doch genoeg ter aankondiging en aanbeveling van dit voortreffelijk werk eens vromen krijgsmans. Wij hopen dat de

[p. 17]

Uitgevers, die door de Nederduitsche uitgave van merle d'aubigné's Duitschland, Engeland en Schotland reeds een voortreffelijk geschrift over Schotland hadden in het licht gegeven, ook thans weder een ruim debiet mogen hebben, opdat het vervolg van dit werk spoedig verschijne. Ook den Eerwaarden westerbeek van eerten komt alle lof toe voor de vertaling. Voor al te lange volzinnen (gelijk op bl. 8, reg. 18) wachte hij zich. Op enkele onnaauwkeurigheden viel onze aandacht, zoo als vooral St. Andrews, in plaats van Andreas; bl. 102: Gemeente leden, l.: Gemeenteleden; bl. 107: lompen dragers, l.: lompendragers; bl. 160: wat hem en haar of anderen, l.: wat hem in haar of anderen. Doch het klein getal onzer aanmerkingen bewijst genoeg, dat ook de correctie maar weinig te wenschen laat.

†‒.