Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1855

[p. 1]

Boekbeschouwing.

Geschiedenis der Christelijke Godsdienst en Kerk, door Dr. A. Neander.Uit het Hoogduitsch vertaald, door W.C. Mauve,Predikant te Haarlem. Vierde Deel. Te Rotterdam, bij van der Meer en Verbruggen. 1854. In gr. form. XXIV en 488 bl. ƒ 4-80.

Neander heeft in dit werk een schat nagelaten die elk met diepen eerbied voor hem vervult. Hij was geen partijman, en kon dat ook niet zijn. Hij was in de geschiedenis en de bedrijven der menschen, en de beginselen en oogmerken die hen in beweging bragten, en de toestanden en omstandigheden waarin zij spraken en werkten, te zeer doorgedrongen, om zich tot eene eenzijdige opvatting te laten verlokken. Ook dit Vierde Deel, welks lezing wij volbragt hebben, bewijst dat ten volle. Het tweede tijdvak (van het einde der Diocletiaansche vervolging tot gregorius den Groote, Bisschop van Rome, van de jaren 312 tot 590) wordt daarin geëindigd met de geschiedenis der ontwikkeling van de leer des Christendoms gedurende dit tijdsverloop. Niet langs bevallige bloempaden leidt het den lezer, maar over een veld met doornen en distelen begroeid; doch 't is voor den beoefenaar der Kerkelijke Geschiedenis, en bovenal voor den jeugdigen Godgeleerde, eene wezenlijke behoefte dat hij er niet vlugtig over heen stappe.

De Inleiding bevat een helder overzigt van het geheel, dat met aandacht dient gelezen te worden. Wij zullen er een blik op werpen.

De strijd die over de opvatting der Christelijke waarheid ontstond, nam eene andere rigting dan vroeger. Dit lag in den veranderden toestand der Kerk. Tot op Keizer constantijn werd het Christendom in zijn geheel aangevallen. Toen echter het geheel als zoodanig geene verdediging meer behoefde, ving de strijd aan over de opvatting van enkele, bepaalde leerstellingen. Het kenmerkende van dit nieuwe tijdvak was dus: dat de over die leerstellingen uiteenloopende gevoelens te voorschijn

[p. 2]

traden en met elkander in botsing geraakten. De ontwikkeling kon niet stilstaan, en eerst uit den nu gevoerden strijd kon eene harmonische opvatting des Christendoms geboren worden. Het treurige daarbij was, dat in de hitte van dien kamp de bewustheid der eenheid van het geloof te vaak verloren ging, en dat elke partij de leerstellingen der andere slechts van haar eigen standpunt beschouwde, zonder naar heur innerlijk verband te vragen. Aldus kampten de partijen slechts voor hare bijzondere opvattingen; en alles zou geheel anders zijn geworden, indien zij de verhouding tusschen geloofsbegrippen en geloofsleven, en de betrekking der afzonderlijke leerstellingen tot de grondleer des Evangelies aangaande christus hadden ingezien en vastgehouden. Een bedaard onderzoek naar de waarheid zou dan den twist, en het streven naar eenheid de verdeeldheid der partijen vervangen hebben. Maar nu dong elke partij voor zich naar de overwinning, met eene onverdraagzaamheid die geen verschil van inzigt duldde, hoewel dit in de menschelijke natuur gegrond, en voor de ontwikkeling des Christendoms tot verlichting des verstands en heiliging des levens volstrekt noodzakelijk is. Zoo ontstond er een streven naar bekrompene en beperkende éénvormigheid, die alles onder het juk van één bepaald stelsel wilde gebragt hebben, en voor de vrije ontwikkeling van de geloofsleer en van het geloofsleven doodelijk moest worden.

De groote strijdvragen des tijds betroffen God en den mensch. De Oosterlingen, die gaarne zich in bovenzinnelijke bespiegelingen verdiepten, drongen door, zoo zij waanden, tot de geheimen der Driëenheid, doch verdwaalden in dien doolhof. Meer praktisch van geest, bepaalden zich de Westerlingen tot den mensch in zonde en verlossing, maar verstonden elkander evenmin.

Na die Inleiding wordt de lezer op het breede kampveld geplaatst, waar vorsten, staatsmannen, priesters, godgeleerden, beschaafden en onbeschaafden optreden, om met mond, pen en zwaard over het inwendig wezen Gods te beslissen.

In het Evangelie is de oneindige éénheid Gods geopenbaard in de aanschouwelijke denkvormen van Vader, Zoon en Heiligen Geest, en de Apostelen hebben die voorstelling voortgeplant. Toen later redenering het geloof wilde vervangen, ontstonden er afwijkingen, en de leer aangaande God werd aan

[p. 3]

groote veranderingen onderworpen door den strijd over de leer der Drieëenheid.

Het zou ons te ver leiden, als wij den loop van dien strijd wilden volgen. Neander doet ons den man kennen, die beweerde dat de logos een begin van bestaan heeft gehad, dat Hij uit niets geschapen is, en Zoon van God genoemd wordt, in zoo verre Hij 't volmaaktste schepsel is, waardoor de geheele verdere schepping is voortgebragt; dat Hij, naar zijne natuur, eenen veranderlijken wil heeft; dat Hij ‘God’ heet, niet naar zijn wezen, maar naar de genade, Hem verleend, en dat het wezen van God ook voor den Zoon ondoorgrondelijk is. - Hij zegt daaromtrent:

‘In de meening, dat hij alleen de oude kerkleer van het Oosten aangaande de Drieheid tegen Sabelliaansche en Gnostieke dwalingen verdedigde en in hare consequentie ontwikkelde, had hij zelf geen vermoeden van de uitkomsten, waartoe de rigting van zijnen geest en zijne grondstellingen heenvoerden. Desniettemin mogen wij uit den aard van dit stelsel en uit den ontwikkelingsgang der menschelijke natuur met grond besluiten, dat men, had het Arianisme de zege behaald, zich met de uitkomsten, waarbij arius staan bleef, met die halfheid in het leerstellige, die noch aan de eischen van het verstand, dat alles begrijpen wil, noch aan de vorderingen der Christelijke bewustheid en des Christelijken gevoels voldeed, niet vergenoegd zou hebben. Zijne prozaïsche verstandsrigting, die eene oneindige, niet te dempen klove tusschen God en de schepping plaatste, en, wilde zij zich zelve gelijk blijven, geene mededeeling van Goddelijk leven vermogt aan te nemen, zou, bij verdere ontwikkeling, hoe langer hoe meer tot Deïsme hebben heengeleid.’

Insgelijks maakt neander ons bekend met de tegenstanders van arius, en wij roemen den onbekrompen geest en zin des Schrijvers, die elk regt doet wedervaren. Hij staat niet aan de zijde van arius, maar zijn oordeel over hem is billijk. Hij doet zich ook niet kennen als een geestverwant van athanasius, maar eert de diensten welke hij aan de Kerk bewezen heeft. Wij worden als medegevoerd in den bruisenden stroom der verwarring. De Arianen verdeelen zich in ultra's en gematigden, of halve Arianen. De homo-ousianen, met de

[p. 4]

belijdenis van Nicea in de hand, staan de worsteling door en triomferen op Keizerlijk gezag, en de Niceensche belijdenis blijft het symbool der regtzinnige Kerk.

De Grieken van de vierde en vijfde eeuw toonden nog van hetzelfde geslacht te zijn waarvan de Apostel paulus getuigde, dat het enkel naar wijsheid vroeg. Weleer hadden zij bergen, stroomen en wouden vergoddelijkt en het goddelijke verzinnelijkt, en nu het Wezen dat niet bepaald kan worden, gevonden hebbende, wilden zij 't doorzien, en ontstaken daartoe zoo veel theologisch licht, dat de fakkel des Evangelies er door overschenen, en ieder die het oog er naar rigtte, verblind werd. Marcellus van Ancyra, photinus, apollinaris, nestorius, eutyches, en meer anderen droegen er toe bij. Daarbij kwamen nog de tegen elkander inloopende rigtingen van de Alexandrijnsche en Antiocheensche Scholen. En dat ieder zijne opvatting voor de ware wilde gehouden hebben, gaf het sein tot een strijd, aangeblazen door persoonlijk belang en allerlei hartstogten.

In het Westen volgt de ontwikkeling der Christelijke leerbegrippen een anderen weg: dáár was meer bepaald de mensch, met betrekking tot de leer der verlossing, het voorwerp van nadenken en redenering. Inzonderheid traden daar pelagius en augustinus met hunne verschillende gevoelens op den voorgrond. Neander hangt van elk hunner eene treffende beeldtenis op, bepaalt met grondige naauwkeurigheid den staat des verschils, en schetst beider bondgenooten en hulpmiddelen. Wij treden rond over het breede en lange slagveld, en als wij de beide slagordeningen overzien, en hare stellingen gadeslaan, komen wij tot het besluit, dat ook die kampstrijd heeft getoond, dat grondstellingen op het papier geheel wat anders zijn dan de uitdrukking van het werkelijke leven.

En welke was de eindelijke uitkomst van den strijd in de Westersche Kerk? Het kan niet ontkend worden, dat wij evenmin daarin, als in die van de twisten over de leer in de Oostersche Kerk, het gevolg zien van eene vrije ontwikkeling der strijdige gevoelens. Het Pelagianismus werd onderdrukt door het geweld eener uitwendige magt, die het verhinderde zich geheel te ontvouwen. Maar toch merken wij een groot onderscheid op. De uitslag werd hier niet gegeven door de kuiperijen eener Godgeleerde partij, die 't hof in haar belang

[p. 5]

had weten te stemmen, maar door den overwegenden invloed van éénen man, die, blakende van ijver, door zijne geestkracht heerschte over allen met wie hij in aanraking kwam, en ook de staatsmagt aan zijne overtuiging dienstbaar maakte. En hoewel ook hier een groot aantal van zelfstandig denkende mannen voor uitwendig geweld en het geschreeuw der menigte wijken moest, werd er toch niet, gelijk in het Oosten, de overwinning geschonken aan eene leer die der Kerk door de wereldlijke magt was opgedrongen. Integendeel had de leer die hier zegevierde, de stem der algemeene Christelijke overtuiging even krachtig voor zich, als deze zich tegen de Pelagiaansche denkwijze verklaarde. Met één woord: de leer die de overwinning behaalde, vond weerklank in 't geheele leven der Kerk, in alle kerkelijke gebeden, en liturgische bepalingen. Daarom volgde er ook van den kant van het Pelagianismus, niettegenstaande het meer door onderdrukking dan door geestelijke wapenen overwonnen was, geenszins zulk eene geweldige terugwerking, als wij in de Oostersche Kerk telkens door de haar opgedrongen leerstellingen zien te voorschijn treden. Maar juist daarom viel het aan augustinus ook zoo veel bezwaarlijker zijn stelsel van eene andere zijde ingang te doen vinden, omdat het daar met de hoogere, innerlijke magt der algemeene overtuiging, die in de diepten des Christelijken geloofs en levens haren wortel had, in strijd geraakte.

Wij raden vooral in dezen tijd elk, maar vooral elken Godgeleerde aan, dit Deel met aandacht te lezen, en de gewigtige leeringen die 't bevat, ernstig te overwegen.