Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1854

[p. 289]

Boekbeschouwing.

Losse bladen uit de Geschiedenis van de invoering der Kerkhervorming in Nederland. Herinneringen voor het Nederlandsche volk uit de jaren 1521-1581. Door J.I. Doedes, Theol. Doct., en Predikant te Rotterdam. Te Utrecht, bij Kemink en Zoon. 1853. In kl. 8vo. 83 bl. f :-50.

‘Losse bladen uit de Geschiedenis van de invoering der Kerkhervorming in Nederland’, zoo heet dit werkje te regt. Méér moet men er niet in zoeken. Dáárom evenwel achte niemand deze ‘herinneringen’ uit de gedenkwaardige jaren van 1521-1581 minder gewigtig. Wij hebben ze met grootere belangstelling gelezen dan menig doorloopend, geregeld verhaal der Vaderlandsche of Kerkelijke Geschiedenis.

Uit brandt, wiens ‘Historie der Reformatie’ in zoo menig aantrekkelijk verhaal de voorvallen dier dagen schetst, en uit andere vroegere en latere berigten, wordt, onder de opschriften: ‘verdrukking, lijden, geloofsmoed, zegepraal’, het in de verschillende gewesten en steden van Nederland, inzonderheid te Utrecht in dien bangen tijd gebeurde, voorgesteld.

Hoe reeds vóór het optreden van luther de eerbied voor de Roomsche Godsdienst, hare instellingen en plegtigheden verminderd was, leeren wij ook hier (bl. 4) uit het voorbeeld van zekeren hans uyttenhole, die in 1514 beboet en tot het doen eener bedevaart naar Rome veroordeeld werd, omdat hij op vollen aschdag vleesch gegeten had, maar wiens stoutheid slechts de algemeene bewondering wekte. Hoe weinig de plakaten, die sedert 1521 elkander opvolgden, en de ijver der geloofsonderzoekers den stroom der nieuwe denkbeelden keeren konden, zag Keizer karel zelf zich gedwongen te belijden in zijn schrijven aan het hof van Utrecht in 1545 - onder de Bijlagen opgenomen; en wordt ten volle blijkbaar uit de beide publicatiën van den Raad dier stad in 1551 en 1552, waarvan de laatste in deze woorden vervat was: ‘alzoo dagelijks de jonge knechts en kinderen meer en meer zich onderwinden, als men de processie draagt in de Domkerk en voorts

[p. 290]

op de straten, tegen de Heeren en andere dienaars, en mede tegen elkander vechterij, kijfachtige woorden en andere onzedigheid te bedrijven’, zoo wordt verboden zich hieraan in het vervolg schuldig te maken (bl. 11).

Onder de opschriften: ‘lijden en geloofsmoed’, worden nu tafereelen geleverd van vervolgingen en verdrukkingen, in vuile kerkers, met schaars toegedeeld voedsel, aanvechtingen en bedreigingen van den eenen, beloften van den anderen kant, het verlangen naar gade en kroost, dikwijls onverzorgd achtergelaten, gevolgd door martelingen en pijnigingen, die gewoonlijk in den dood door zwaard of vuur eindigden. Dat er niet veel noodig was om iemand in de handen der vervolgers te doen vallen, zien wij uit het (bl. 20) medegedeelde omtrent zekeren cornelis pietersz., ‘die veroordeeld werd om strengelijk gegeeseld en daarna verbannen te worden, omdat hij, toen zijn oom jakob stoelweck, in zijn leven Pastoor van de Vaart, overleden was, als zijn medeërfgenaam gevonden en onder zich gehouden had onderscheiden boeken van luther, karlstad, melanchton en meer andere gereprobeerde auteurs, zoowel in druk als geschreven, en in eenige van die had gelezen; terwijl hij zich verontschuldigde met te zeggen, dat hij niet had geweten aan wien hij ze ter hand stellen moest.’

Maar indien het hart wegkrimpt bij de beschouwing van het ligehamelijk en geestelijk lijden dier martelaren, wij verheugen ons over de standvastigheid onder de verdrukkingen, die ons de eerste tijden des Christendoms herinnert. Bezweken al sommige, andere waren door banden, pijn noch dood aan het wankelen te brengen. Hen, die op de bedreiging ‘van verbrand te zullen worden’ blijmoedig spraken: ‘die mij waardig acht om zijns naams wil met geduld te lijden, zal mij ook wel begenadigen, dat ik de pijnlijkheid des vuurs zal kunnen verdragen’; - die op de vraag: ‘hoe zij met zulk eene zware keten geboeid, slapen, eten of drinken konden’? ten antwoord gaven: ‘zij zijn mij eerlijk; ik acht ze dierbaarder dan gulden ketenen, gouden ringen en andere diergelijke kostbare juweelen’; - die naar de strafplaats gaande, hunnen medegevangenen om het geloof in den Heere jezus toeriepen: ‘lieve broeders! ik heb mijn voet nu gezet op den dorpel des martelaarschaps; hebt goeden moed als sterke helden van

[p. 291]

jezus christus, opgewekt door mijn voorbeeld! verdedigt de Evangelische waarheid tegen alle ongeregtigheid!’ - die de houtmijt, waarop zij stonden, in brand ziende steken, uitriepen: ‘dit schijnen mij rozen te zijn, die men onder mij strooit’; - en die in het midden der vlammen loofden en baden: ‘Uw wil alleen is heilig, hemelsche Vader! vergeef het hun, want zij weten niet wat zij doen! - hen beklagen wij niet, maar achten ze veeleer gelukkig, als gezaligd in hun lijden om christus' wille. Wat Zijne kracht ook in de zwakkere kunne vermag, blijkt hier onder anderen uit de voorbeelden eener vrouw, die op de bedreiging: ‘gij vreest den dood niet, omdat gij dien niet gesmaakt hebt’, het rustig antwoord gaf: ‘dat is waar, ook zal ik dien nimmer smaken, want christus heeft gezegd: indien iemand mijn Woord bewaart, hij zal den dood niet smaken in eeuwigheid’; en van eene moeder, die, nadat zij reeds door de monniken tot de herroeping van hare gevoelens was gebragt, door de treffende geloofstaal van haren zoon bewogen werd om zich met hem te laten verbranden.

Ten slotte volgt, onder het opschrift: ‘zegepraal’, de openbare preek; de worstelstrijd tegen Spanje; de afzwering van filips; en de volkomen overwinning, door den Vrede van Munster bekroond.

Behalve den reeds genoemden brief van karel V zijn nog onder de Bijlagen opgenomen: het lied van luther op den marteldood van hendrik voes en johannes esch, met eene Hollandsche overzetting van den Heer l. van hoogeveen sterck; van denzelfden Hervormer de Brief aan de Christenen in Holland, Braband en Vlaanderen in betrekking tot de genoemde getuigen van jezus; van herman schinckel, wiens kloekmoedigheid en bedaardheid in zijne laatste uren ons brandt verhaalt, vier afscheidsbrieven, de eerste den dag vóór zijnen dood aan zijne huisvrouw, de drie laatsten op zijnen sterfdag aan zijne kinderen ter gedachtenis geschreven; benevens het Wilhelmuslied. Wij danken den Schrijver voor de uitgave. Zulke stukken verdienen niet alleen bewaard, maar ook algemeen bekend, en vooral in onze dagen in het geheugen geroepen te worden.

Onze grootouders hadden gewoonlijk naast hunnen huis-Bijbel het martelaarsboek liggen. Het laatste is nu uit vele

[p. 292]

woningen verdwenen, en heeft ook in inhoud en vorm voor onzen tijd veel gebrekkigs. Maar wie uwer, mannen en vrouwen van het eenmaal van Spanjes en Romes dwingelandij vrijgevochten Nederland! voor kleinen prijs, in een kort bestek, naar het leven wenscht geteekend te zien wat uwe vaderen geleden hebben ter bekoming van de vrijheid, die gij thans geniet, om God naar zijn Woord te dienen, hij sla deze bladen op, leze ze zijnen kinderen en onderhoorigen voor, en stelle ze aan minvermogenden in handen. God geve dat nooit weêr een vader of moeder de smart ondervinde door h. schinckel in den brief aan zijne jongste dochter zoo aandoenlijk uitgedrukt, bij de gedachte aan zijne, toen hij gevangen werd weggeleid, hem schreijend naloopende kinderen!

Mogt de Schrijver nog meer dergelijke losse bladen in zijne portefeuille hebben, dat hij ze niet achterhoude! Heeft hij de geleerde wereld door zijne bekroonde Verhandeling over de Tekstkritiek, en door andere schriften aan zich verpligt, de Hervormde Kerk en al wie in Nederland op zijne Evangelische belijdenis prijs stelt, is hem voor het hier geleverde dank schuldig. - Eene enkele fout hebben wij gevonden, aan den voet van bl. 45, waar ‘neef’ in plaats van ‘zoon’ moet gelezen worden.