Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1853

Gelofte en trouw. Familie-roman. Door T. van Westrheene, Wz.II Deelen. Te Utrecht, bij N. de Zwaan. 1853. In gr. 8vo. 721 bl. f 6-70.

Alle begin is moeijelijk. De begaafde Schrijver, door zoo menige novelle en klein verhaal reeds gunstig bekend, heeft dat gevoeld, toen hij de pen opnam, om dit werk aan te vangen. Zijne voorrede draagt er de indrukken van. Geen wonder ook. Zou een jeugdig schilder, die roem behaalde met de uitvoering van kleine familiegroepen, niet de waarde maar ook het gewigt en gevaar van het oogenblik beseffen, als hij voor 't eerst zich plaatst voor een rensachtig doek, waarop hij geroepen is een veldslag te schilderen. Maar de Heer w. begon ‘onder opzien naar den Gever van alle krachten en talenten’, en de uitkomst heeft bewezen, dat hij, starende op de romans van onze meesterschrijvers, in dat opzien sterk, bij zich-zelven mogt zeggen: ‘ook ik ben schilder!’ - en allezins berekend was om de verwachting te vervullen dergenen die hem aanmoedigden om zijne kracht aan dit uitvoerig werk te beproeven. - Indien zijn eersteling nog niet gelijk is te stellen met hetgeen onze letterkunde in dit genre doorwrochtst en keurigst bezit, als eersteling is het werk een meesterstuk, wel waardig dat men er de letteren zoo wel als hem-zelven geluk mede wensche.

Wij willen aan het verhaal de nieuwheid voor den lezer niet ontnemen, door een overzigt van den inhoud te geven, maar het zou ook niet gemakkelijk zijn dat te doen, in het bestek van eene aankondiging. Zooveel kunnen wij zeggen, dat de brave willem terveer, op het punt om de echtgenoot

[p. 609]

te worden van mathilde van oudenhoven, eensklaps het uitzigt op die vervulling van zijne vurigste wenschen verliest. Het wordt openbaar, dat hij betrekkingen onderhoudt met een ander meisje, en hij is buiten staat rekenschap van die betrekking te geven. Eene gelofte bindt zijne tong, en aan hare getrouwe nakoming brengt hij zijn geluk, en dat van zijne beminde ten offer. Maar wie hem van ontrouw en zedeloosheid verdenken, wie ook zich tegen hem verklaren, niet mathilde. Zijn gedrag is voor haar, gelijk voor allen, een ondoorgrondelijk raadsel, maar welke harde proeven haar geloof aan zijne onschuld hebbe door te staan, zij wankelt niet in haar vertrouwen op zijne deugd. Tot haar en zijn geluk neemt de Heer van oudenhoven eene edele bannelinge in zijne woning op, en deze scherpzinnige, ervaren vrouw, door het toeval geholpen, gist de waarheid, en de dankbaarheid doet haar handelen om het raadsel op te lossen. Zoo wordt het geheim, onafhankelijk van terveer ontsluijerd, en op die ontknooping volgt de echt der beproefde gelieven.

De held des verhaals, slagtoffer van het geheim waaronder hij gebukt gaat, deed onwillekeurig ons denken aan avice athelring, de dochter des hemels op aarde. De Gelofte en trouw is een waardige tegenhanger van dien fraaijen roman. Gelijk avice zich alles getroost, om de eer te redden van den man haar vreemd voor de wereld, doch wiens wettige gade zij is; zoo getroost terveer zich alles, om de nagedachtenis rein te houden van den oorsprong van zijn bestaan. Er is overigens geen zweem van overeenkomst tusschen de beide verhalen, maar het eerste schetst de vrouw, het tweede den man op het toppunt van zedelijke kracht en zelfbeheersching, uit beginselen van grootmoedigheid en getrouwheid. Doch ja, daarin komen zij mede overeen, dat beiden zelf de oorzaken zijn van hunne rampen. Gelijk alice door eene onberaden handeling den grond legt tot ál haar volgend leed, aldus ook terveer; want hoewel de wezenlijke aard der betrekking tot anna geheim moeste blijven, er was, dunkt ons, geene reden om die betrekking te verzwijgen: de wereld mogt niet weten wie anna eigenlijk was, en wat zij inderdaad was voor hem, - gelijk ook zij-zelve dat niet wist, - maar hij had voor de wereld haar voogd kunnen zijn; gelijk hij de voogd was van charlotte. Dan ware elke aanleiding tot

[p. 610]

verdenking afgewend, en dat vorderden zijn belang en zijne eer, en dat vorderde ook de eer en goede naam van anna. Hopende dat alles verborgen zou blijven, terwijl hij haar geregeld bezocht, en zelfs met haar wandelde, stelde hij zich iets voor waarvan de onmogelijkheid bij het minste nadenken moest blijken. De onwaarschijnlijkheid van dien grondslag van het verhaal, zal wel de voornaamste aanmerking zijn waarvoor het bloot staat. Maar wij kennen schier geen roman boven zulke aanmerkingen verheven. En het onwaarschijnlijke ik ook niet altijd onwaar. Zonder die onwaarschijnlijkheid zouden de denkbeeldige gelieven zoo vele en zoo zware beproevingen niet te verduren hebben gehad; maar zouden wij ook het werk niet bezitten, zoo uitmuntend in de beschrijving en schildering van het beloop der zaken, en van de aandoeningen en hartstogten der hoofdpersonen, en van allen die rondom hen zijn gegroepeerd.

Het plan in zijn geheel verraadt den aanleg eens meesters. De gevallen en handeling van marie en albert, van charlotte en louis, van de Gravin ladizky en haren broeder, en van den duivelachtigen van dolen, zijn op de natuurlijkste wijze met de hoofdgebeurtenis zaâmgeweven, en boezemen op zich-zelve onafgebroken belangstelling in, zonder de klimmende deelneming in het lot van terveer en mathilde in het geringste te benadeelen. Niet minder gelukkig zijn ook de karakters gedacht en tot het einde toe volgehouden: ook dat van louis; hoewel eene liefde zoo hevig als hij voor anna opvat, in den eersten opslag, met het égoïsme dat zijne daden bestuurt niet schijnt te stroken. Wij dachten hem met van dolen te zullen zien gevangen nemen, en toen de Justitie hem op vrije voeten liet, vreesden wij charlotte met hem door den echt verbonden te zullen zien. Des te grooter was de verrassing toen hij, terwijl alles zijne plannen begunstigde, zelf de oorzaak werd van het afbreken dier voor haar gevaarlijke verbindtenis.

De geest des Schrijvers is geheel in overeenstemming met de wetten van het Godsbestuur: de misdaad wordt gestraft; boosheid en onberadenheid dragen het leed van hare gevolgen; deugd en onschuld ontvangen heur loon. De gevolgen van het geheim bevatten eene afschrikkende voorstelling van de vruchten des overspels. De Schrijver tilt voor den over-

[p. 611]

spelige een gedeelte op van den sluijer over volgende dagen, en toont hem ééne van de duizenderlei wijzen, op welke onschuldigen, in smaad en ramp, aan het gif dier vruchten levenslang kunnen kwijnen, als zijn gebeente reeds verworpen en zijne assche verwaaid is. Rampzalig, wie de oorzaak en voor God verantwoordelijk is van en voor de duurzame schande, smart en ellende, al ware 't ook maar van één enkelen, en dat om oogenblikken van verachtelijk en misdadig zingenot! Als zedelijk geschrift is het werk zeer aan te bevelen.

De stijl is vloeijend, op verschillende plaatsen schoon en voor het burgerlijke verhaal levendig, dikwerf zelfs schilderachtig. Tot een klein staaltje dáárvan volge hier iets uit een blik op Anna (D. I, bl. 193):

‘Ook in haar uiterlijk voorkomen was veel, dat aan de heerlijke beschrijving van dien dichter (beets) kon herinneren, maar tevens bestond er een groot verschil, want:

Over 't elpen voorhoofd hong

Geen wolk te droef voor een zoo jong.

Integendeel troonde daar enkel kalmte en reinheid, en de opslag dier donkerbruine oogen was zoo vrolijk en helder, dat aan geene weekheid te denken viel, maar veeleer aan eene zachte, minzame blijmoedigheid, welke aan dien blik moest boeijen; al had reeds het contrast u niet levendig getroffen van die donkere kijkers, met het matblonde hair, dat overigens in volmaakte harmonie was met de fijne, doorzichtige blanke kleur van gelaat en hals. Dit laatste, maar ook dit alleen, had zij voor het uiterlijke met hare moeder gemeen; want waar deze, zoo als wij zagen, de edele gelaatslijnen miste, gaven ze hare dochter eene hoogere schoonheid, die deed denken aan de afkomst uit een dier geslachten, waar edele fijne formen erfelijk schijnen te zijn. Zoo ge u daarbij voorstelt die spitse vingertoppen aan de fraaije handen, die ranke gestalte en dat kleine voetjen, dan zult gij volkomen begrijpen, welken indruk zij naast hare moeder moest maken; maar het verschil was nog onnoemelijk veel grooter, wat het innerlijke betrof.’ - Zoo vonden we menigte schoonheden van detail en een aantal fraaije bladzijden. Ietwat, een hard, lelijk word, en te over, ons niet verstaanbaar, vonden we hier en daar, en ook wel eens eene drukfout, doch deze

[p. 612]

laatsten van te weinig belang, om ze aan te teekenen. In één woord, wij wenschen den jeugdigen Schrijver en onze reeds bedaagde letterkunde met dezen eersteling geluk, en hopen dien spoedig door meer scheppingen van zijn vernuft gevolgd te zien.

Ook den Uitgever komt lof toe voor zijne zorg en uitgaven om het werk met een aangenaam uiterlijk te doen verschijnen. Het papier is goed, de druk helder, en de grijze titel met witte in plaats van zwarte letters, is zoo niet fraai, dan toch vreemd. Elk Deel prijkt, tegenover den titel, met een gekleurde steendrukplaat. De figuren voor D. II zijn ongemeen houterig en stijf, en de figuur voor D. I heeft haar krommen rug denkelijk aan den steenteekenaar te wijten; maar in spijt van die gebreken zijn zij behagelijk.