Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1853

[p. 481]

Boekbeschouwing.

Stemmen van Patmos. Leerredenen over de brieven aan de zeven gemeenten van Klein-Azië; door J.J. van Oosterzee.Te Rotterdam, bij van der Meer en Verbruggen. 1852. In gr. 8vo. VIII en 275 bl. f 2-75.

De Christelijke Kerk geniet een voorregt waarvan de oude wereld, bij al hare wetenschappelijkheid, letterroem en kunstzin zich geen denkbeeld heeft kunnen vormen: het levend woord uit den hemel tot het volk. Hellas en Latium noemen redenaren, die zoowel staatsmannen boeiden, als de menigte bekoorden, die verdrukten beschermden, en tirannen deden sidderen; maar zij schitterden slechts in enkele tijdperken, en in enkele steden. Welk eene verbazing zou demosthenes en cicero, indien 't hun gegund wierde uit het graf op te staan, in eene Kerk aangrijpen! Duizendtallen zitten daar onbewegelijk. De statige orgeltoonen klinken, en eenstemmig zingt de menigte een godvruchtig lied. Nu treedt een man in eenvoudig ambtsgewaad op, vouwt de handen, en allen rijzen omhoog, en vouwen de handen met hem en bidden. Daarna wordt de voorbidder redenaar. Hij schittert niet; hij verblindt noch bedwelmt; allerminst wekt hij de hartstogten op. Men ontwaart geene blijken van goed- of afkeuring en toch worden de hoogste en teederste aangelegenheden des levens behandeld. De prediker spreekt van God en het eeuwige, van ongeregtigheid en deugd, van ellende en verlossing, en wekt op tot liefde, en sticht onderling vrede, en ontsteekt in alle harten een heiligen afkeer van de zonde.

Dat voorregt is het eigendom der Christelijke gemeente. Geen dorp zelfs dat niet zijn prediker heeft, die, al moge hij niet uitmunten door schitterende welsprekendheid, toch dezelfde blijde boodschap brengt; als hadde hij eene zending uit den hemel.

Is dit eigendom der Christelijke gemeente zoo groot, dan spreekt het van zelf, dat elke prediker alle mogelijke zorg dient te besteden aan hetgeen hij tot de gemeente zal zeggen.

[p. 482]

Hij is wel geen redekunstenaar, maar een spreker; en de spraak is de overbrengster der denkbeelden, en de denkbeelden beheerschen de wereld. Hij mag niet arbeiden voor de kunst, maar moet toch de kunst dienstbaar maken aan zijne taak. Van het eerste was cicero niet vrij te pleiten, het laatste was de kroon van demosthenes. Daarom zeide het volk als de eerste gesproken had: ‘wat sprak hij schoon!’ maar deed niets van 't geen hij zeide; doch toen de Atheensche redenaar tegen den Macedoniër gewaarschuwd had, riep het volk uit: ‘komt laat ons gaan strijden tegen filippus!’

Het is even zoo waar van de preek, dat hare waarde door hare uitwerking bepaald wordt. Juicht men den spreker toe en blijft men werkeloos, de roem van christus, - want prediken is niet anders dan christus roemen - sterft weg met de laatste orgeltoon in 't kerkgebouw. Gelukkig dáárom, dat men niet volstrekt een groot of uitstekend redenaar behoeft te zijn, om gemoederen te winnen voor het Koningrijk der hemelen; maar het voorregt is toch begeerlijk, dat de prediker steeds met belangstelling worde gehoord, en dat zijn woord aan de pers vertrouwd gezocht worde door duizenden.

In dit voorregt deelt van oosterzee bij uitnemendheid: een overtalrijke gemeente hangt steeds aan zijne lippen, en hoe vele leerredenen hij door de pers verspreid, de eene druk verdringt den anderen; in weerwil zelfs van de scherpte der kritiek, die misschien, hares ondanks, tot zijne ontwikkeling heeft bijgedragen. Daarvan getuigen de stemmen van Patmos, die hij in den bundel welke voor ons ligt, doet hooren. Deze leerredenen bewegen zich los en vrij op het homiletisch gebied, en dragen, als wij het zeggen mogen, een Chrysostomischen tint. Van oosterzee heeft hier zijne kunstige wijze van verdeelen laten varen, zonder zijn scheppend en gelukkig vernuft te verloochenen. Hij volgt den tekst op den voet; maar verrast door de treffende lichtpunten, waarin hij de overgangen plaatst. Hij toont te weten wien en wat hij predikt. Hij is meester van de taal en heeft altijd de juiste woorden vaardig, om uit te drukken wat hij zeggen wil. Zijne redenaarsgave is rijk en mild, zoodat zij hem nooit en nergens verlegen laat. Zijn zuivere smaak behoedt hem voor de misgrepen van eene weelderige verbeelding, of weet die althans onschadelijk te maken. Zijn rijkdom van gedachte voert een

[p. 483]

edelen wedstrijd met de schoonheid van zijne uitdrukkingen. Hij onthoudt zich van geheimzinnige woordspelingen, vlecht historische opmerkingen op gepaste wijze in zijne verklaringen, en maakt er een waardig en gepast gebruik van. Wij durven geene plaats vragen tot opgave van den inhoud, die de meeste lezers toch welligt, reeds bij den eersten blik voor gezien zouden houden. Wij behoeven evenmin ons oordeel met proeven te staven, want de stijl en de verdiensten des waardigen mans zijn algemeen bekend. Wil men weten hoe van oosterzee dezen bundel wil beschouwd hebben, hij verklaart zich daarover aldus:

‘Aan het zevental [brieven] is eene leerrede ter inleiding, eene andere ten besluite toegevoegd; beiden, gelijk uit de dagteekening blijkt, buiten verband met de overigen opgesteld en gehouden, maar thans als lijst om de schilderij van “christus tusschen de kandelaren” gehecht. Ik vertrouw, dat zij daarbij niet geheel misplaatst zullen wezen. Eene vlugtige gedachte om ze allen leerredenen te noemen, “naar de behoeften des tegenwoordigen tijds”, wees ik bij nadere overweging terug. Elke Evangelieprediking, die aan hare bedoeling beantwoordt, moet naar de behoefte der tijden ingerigt zijn; en zonderling zou het klinken, als ik aan enkele mijner preken eene eigenschap toekende, die ik wensch, dat in geene van alle ten eenemale gemist worde. Ook zonder zulk eene opzettelijke vingerwijzing zal men mijn streven kunnen ontdekken, om het eeuwen-oude en toch eeuwig jonge Woord des Heeren zóó over te brengen, als ik meen, dat het tot een Nederlandsch gehoor, op de helft der negentiende eeuw onzer jaartelling gerigt worden moet. Wie het zien wil, zal zich bij vernieuwing kunnen overtuigen, zoowel wat ik geloof, als in wat verhouding ik mij-zelven, ook op den kansel, tot den geest des tijds heb geplaatst; wat ik als schaduwzijde betreur, en waar ik het licht zoek in deze donkere dagen. Veel wat bepaaldelijk naar den toestand en de behoefte van ééne gemeente gesproken werd, zal ook wel in ruimeren kring zijne toepassing vinden. Ik heb getracht, het zwaard des Geestes niet slechts te doen schitteren in mijne hand, maar ook wonden te doen slaan, tot genezing der ziele. Men zal het, hoop ik, goedkeuren, dat ik bij betwiste uitlegkundige vraagstukken, zonder beoordeeling van andere meeningen, eenvoudig

[p. 484]

mijn gevoelen heb opgegeven; dat ik meestal de historische ontwikkeling en practische overbrenging van de Woorden des Heeren op ongedwongen wijze vereenigde; dat ik, in één woord, streefde naar meerdere vrijheid en losheid van vormen, en niet onduidelijk toonde, daaromtrent eenigzins af te wijken van mijnen vroegeren trant. Gaarne erken ik voor zulke homiliën, mits met de noodige eenheid gepaard, meer sympathie te gevoelen, dan voor het strenge motto- en themapreken, dat zich op het terrein der homiletiek moeijelijk bestendig zal kunnen handhaven.’

Wij bidden den hoogbevoorregten Prediker een ruimen zegen op dezen arbeid toe, en wenschen dat zijne Apocalyptische brieven opgenomen worden in de harten der tienduizenden die ze reeds gelezen hebben of nog zullen lezen.