Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1851

Dr. W.R. van Hoëvell. De beschuldiging en veroordeeling in Indië en de regtvaardiging in Nederland. Te Zalt-Bommel, bij J. Noman en Zoon. 1850. In gr. 8vo. III en 146 bl. f 1-50.

Het boeksken dient, volgens het Voorberigt, om hen te bestrijden, die het gedrag van den Heer van hoëvell in 't begin van 1848 of misschien zijne geheele loopbaan in Indië berispen of veroordeelen. Het bevat de volgende Hoofdstukken:

I.	Vroegere jaren;
II.	Wat ik in de zaak van 22 Mei 1848 gedaan heb;
III.	Beschuldiging, vervolging en veroordeeling;
IV.	Verdediging en Regtvaardiging.

Van bl. 49 af volgen Bijlagen of bewijsstukken tot de zaak betrekkelijk.

In het 1ste gedeelte zegt de Schrijver, hoe hij reeds in 1859, bij de aanvankelijke uitgave van het Tijdschrift voor Nederlandsch Indië, op de gebreken en moeijelijkheden van het onderwijs in Indië heeft gewezen, en hoe destijds eenige ingezetenen verlangden naar een Gymnasium in de nabijheid van Batavia, waar ‘alle vakken van middelbaar onderwijs zouden gedoceerd worden.’ De kosten echter van die nieuwe inrigting wilde men bestreden hebben ‘uit de som, die toen voor het Instituut te Soerakarta werd uitgegeven.’ Zij moest alzoo gevestigd worden op de puinhoopen van eene toen bestaande Instelling, welke men beschouwde gebrekkig te zijn en weinig nut te stichten. Het was intusschen een onbeslist vraagstuk, of het bedoelde Gymnasium vrij zou blijven van de gebreken, waaraan het Instituut mank ging. De weg, dien men aldus insloeg, en later ook het uitvaren tegen de Delftsche Akademie en de verpligting der ouders, om hunne kinderen in Nederland ‘door vreemden te laten

[p. 306]

opvoeden’ (zie bl. 10), waren, dunkt ons, niet zeer geschikt om het doel, dat men zich voorstelde te naderen. De gemelde ingezetenen toonden destijds ook niet, dat zij voor de opvoeding hunner kinderen eenige belangrijke opöfferingen over hadden, zoo als er thans, door anderen, bij de oprigting van het Instituut te Pondok-Gedee, onder Dr. gastmann met der daad gebragt worden.

De Heer van hoëvell ontkent geenszins in hetgeen de zoogenoemde demonstratie is voorafgegaan, werkzaam te zijn geweest. Wij vernemen, dat de Heer canter visscher en andere personen hem op den 16den Mei zijn komen raadplegen. Op den 17den begaf hij zich naar den Gouverneur-Generaal, en het ontvangen antwoord ‘deelde hij mede aan allen, die zijne hulp en medewerking inriepen.’ - ‘Wij kwamen overeen (zegt hij bl. 15) om Maandag den 22 Mei in de zaal van het Bataviasche Genootschap eene bijeenkomst te houden.’ - De vergadcring werd echter eenige dagen uitgesteld, om Convocatie-billetten te kunnen rondzenden. Men vroeg consent tot het houden der bijeenkomst. Het gold zoo als door den Heer van hoëvell aan den Gouverneur-Generaal was gezegd, ‘verbetering van onderwijs en afschaffing der bepaling omtrent de uitsluiting van de in Indië geboren en opgevoede personen van het radicaal van ambtenaar’ der eerste en tweede Klasse. Daarop slaat ook het antwoord, op de aanvraag om consent, dat op bl. 17 te lezen is.

Eene bijeenkomst van zoo buitengewonen aard, van welke zoo vele menschen kennis droegen, kon niet missen te Batavia groot opzien te baren, en spanning te veroorzaken, die tot eene soort van opschudding klom, toen Mr. p.c. ardesch, President van den Raad van Justitie, in een verspreiden brief aankondigde: ‘dat hij ook andere zaken bij die gelegenheid ter behandeling zou voordragen.’

Dat de Heer van hoëvell van alles en overal het middelpunt en de ziel was van de geprojecteerde bijeenkomst, is uit het geheele werkje merkbaar. Op den 21 Mei des middags kwam Mr. p. mijer, Vice-President van het

[p. 307]

Hoog Geregtshof hem ‘over de te houden bijeenkomst raadplegen,’ en, zegt hij, ‘'s avonds stelde ik, ten huize van Mr. p. mijer, gezamenlijk met de Heeren Mrs. donker curtius en prins, Lid en Griffier van het Hoog Geregtshof, eene soort van programma, 't welk wij zouden volgen, indien een van ons, door tot President verkozen te wordan, op de leiding der bijeenkomst eenigen invloed mogt verkrijgen.’ - De Heer van hoëvell ging (bl. 23) den 22 Mei des avonds naar de Harmonie, werd bij meerderheid van stemmen tot President gekozen, en nam het Presidie op zich. Wanneer wij dus van den Schrijver vernemen, hoe bedrijvig hij in de zaak is geweest, kan het wel geene verwondering baren, dat sommigen hem voorstelden als trachtende de gemoederen op te ruijen.

Ten gevolge van de geruchten deswege, door verklaringen gestaafd, werd, zoo als de Schrijver zegt (bl. 28), den 4 Julij 1848 besloten hem te ontzetten van zijn ambt; doch hij voegt er bij, dat men hem, ‘die eigenlijk de hoofdpersoon was, volkomen onkundig hield van het lot, dat men hem bereidde,’ en dus schijnt van die ambts-ontzetting niets officiëels gebleken te zijn.

Er worden in de Bijlagen geheime stukken medegedeeld, van welke den Heer van hoëvell de inzage was geweigerd. Als die stukken naauwkeurig zijn, blijkt er uit, dat het Bestuur over de Protestantsche Kerk in Nederlandsch Indië oordeelde, dat de Heer van hoëvell als Protestantsch leeraar ‘met terzijdestelling (zegt het stuk) van de dure pligten, die het herderlijke ambt, dat hem is toevertrouwd, medebragt, geheel strijdig gehandeld heeft met de verpligtingen, die, bij Art. 4 van het Reglement op dit Bestuur, aan een ieder, die in eenige betrekking met het Kerkelijke Bestuur belast is, zijn opgelegd.’ - Het komt ons voor, dat op dit gedeelte van de Bijlage, waaraan wij 't ontleenen (bl. 100 en 101), bij de behandeling van het verder gebeurde niet genoegzaam is gelet. Immers, beschouwt men 't in verband met het latere berigt van gemeld Bestuur (bl. 119 en 120), dan schijnt het verlangen, dat ‘aan den Predikant Baron van hoëvell, het ernstig ongenoegen der Regering,

[p. 308]

over zijne bedoelde gedragingen wierd te kennen gegeven, met bedreiging tevens, dat, zoo hij zich andermaal mogt schuldig maken aan, met de achtbaarheid van het karakter eens Predikants strijdige en met zijn beroep onvereenigbare en daarom berispelijke handelingen, alsdan de meest gestrenge maatregelen te zijnen aanzien zullen worden genomen’ - op niets anders te kunnen slaan, dan op de bemoeijingen, welke tot het houden der Demonstratie of Bijeenkomst hebben geleid.

Bij Besluit van den 19 Julij 1848 (bl. 123), werd aan ‘Dr. w.r. Baron van hoëvell, Predikant bij de Protestantsche Gemeente te Batavia, aan Mr. p.c. ardesch, President van den Raad van Justitie te Batavia, en aan j.t. canter visscher, President van Boedelmeesteren te Batavia’, wijl zij, bij ‘het gebeurde te Batavia, op den 22 Mei 1848, in meerdere of mindere mate, hunne verhouding tot de Regering hebben uit het oog verloren, ter zake van deze hunne handelingen Hare ontevredenheid, kenbaar gemaakt, in het vertrouwen, dat zij geene nadere aanleiding zullen geven tot meer gestrenge maatregelen.’ - Naauwelijks was dit besluit ontvangen, of Ds. van hoëvell verzocht, hem ‘ten spoedigste te verleenen een eervol ontslag uit zijne betrekking van Predikant der 1ste Klasse bij de Mateische Gemeente te Batavia.’ Dit ontslag werd hem, op den 3 Aug. 1848 verleend, en tevens, ‘voor rekening van den Lande, vrijen overtogt naar Nederland, voor hem en zijn wettig gezin, als passagiers der 1ste Klasse.’ (bl. 125).

Deze zijn de voornaamste bijzonderheden van hetgeen wegens de bijeenkomst en hare gevolgen door den Steller wordt medegedeeld.

Een jaar later verzocht de Heer van hoëvell, dat hem, met intrekking van zijn ontslag, ‘verlof mogt worden toegekend als Predikant te Batavia, van den tijd af, dat hij Indië had verlaten; opdat hij, in 't vervolg zijne betrekking als Leeraar aldaar weder zou kunnen vervullen.’ Dit werd hem toegestaan, bij Koninklijk Besluit van den 5 September 1849; en hij tevens ‘in het genot gesteld eens verloftraktements van f 5000 's jaars, gere-

[p. 309]

kend van het tijdstip, waarop zijn activiteits-traktement in Indië heeft opgehouden.’ - Sedert door het 8ste District van Gelderland tot Lid der Tweede Kamer gekozen, heeft hij zich van alle betrekking tot de Kerk losgemaakt.

Het werkje, waarvan wij getracht hebben verslag te doen, zal om de daarin gevoegde Bijlagen steeds belangrijk zijn, onder de geschriften over het gebeurde te Batavia in 1848.

Wij veroorloven ons ten slotte twee aanmerkingen. Op bl. 34 lezen wij, dat Dr. s.a. buddingh ‘getracht heeft om in de vergadering van 22 Mei President te worden.’ Dit schijnt onjuist te zijn, want, op den 17 Mei, toen Ds. buddingh zoo iets aan den Heer j.t. canter visscher (zie bl. 121) zou gezegd hebben, was er nog geene sprake van de bijeenkomst in de Harmonie, en de ‘algemeene warmte en opgewondenheid begon eerst later te heerschen’ (zie bl. 17 en 19.) - Ook zegt de Schrijver, op bl. 46, dat hem de bevestiging werd gegeven: dat er, bij den Koning, geene redenen van ontevredenheid over zijne handelingen en verrigtingen in Indië bestonden. Maar die bevestiging schijnt dan mondeling te zijn gegeven; want in de Ministeriële Dispositie van 13 Septb. 1849 (bl. 146) vinden wij haar niet, en ook des Konings Besluit van 5 Septb. behelst goednoch afkeuring.

l.