Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1848

De Scheikunde van het onbewerktuigde en bewerktuigde rijk, bevattelijk voorgesteld en met eenvoudige proeven opgehelderd. Naar het Hoogduitsch van Dr. J.A. Stöckhardt, door J.W. Gunning. Met eene Voorrede van Prof. G.J. Mulder. Met eene menigte Afbeeldingen. Te Schoonhoven, bij S.E. van Nooten. 1848. In kl. 8vo. XX en 556 bl. f 4-50.

Van dit, ons voor eenigen tijd toegezonden werkje, willen wij, nu het voltooid voor ons ligt, eene korte aankondiging ter aanprijzing geven. Deszelfs doel is het geven eener wel korte, doch over het algemeen geenszins onvolledige noch oppervlakkige kennis der scheikunde; het verschaft dus het eerste onderrigt in deze in zoo vele opzigten voor elk beschaafd mensch belangrijke wetenschap, welker tegenwoordige toestand voorzeker niet minder geschikt is, om ons tot bewondering van den Schepper op te voeren, als om het menschelijke vernuft te leeren hoogschatten, dat door talrijke naauwkeurige nasporingen, door onvermoeid voortstreven op den ingeslagen weg, het zoo ver gebragt heeft in de ontwikkeling der door de natuur gevolgde wetten, en uit die nasporingen zoo ontelbare nuttige toepassingen heeft weten af te leiden. Tot bereiking van deze beide doeleinden schijnt het werkje ons bij uitnemendheid geschikt. Over het algemeen is het bevattelijk geschreven en worden de daadzaken zeer geleidelijk ontwikkeld, zoodat de volgende onderwerpen steeds als 't ware van zelve uit het voorafgegane afgeleid worden. De Schrijver vangt aan met eene korte beschouwing van hetgeen men onder scheikundige werkingen te verstaan heeft, geeft het onderscheid op tusschen anorganische en organische verbindingen, waarna hij het belangrijke der studie van de scheikunde schetst en hetgeen men onder verwantschap verstaat ontwikkelt, vervol

[p. 676]

gens als onderdeelen der scheikunde de analytische, synthetische en toegepaste scheikunde aanneemt, alle welke deelen als 't ware bekroond worden door de theorie. Hierop volgt een hoofdstuk over wegen en meten, en iets over de elementen der Ouden, waarvan de drie eerste als zinnebeelden van den vasten, vloeibaren of luchtvormigen toestand kunnen gelden, ten vierde het vuur, echter als zinnebeeld der scheikundige kracht. Nu volgt eene beschouwing der warmte en der veranderingen, welke dezelve in de ligchamen te weeg brengt, waarbij eenige algemeene scheikundige bewerkingen, oplossen, kristalliseren, smelten, ter sprake komen. Ongaarne misten wij eene dergelijke beschouwing der overige zoogenaamde onweegbare stoffen, van welke de electriciteit althans voor de scheikunde en vooral voor hare theorie niet minder belangrijk is dan de warmte. Na de zamenstelling van het water vermeld te hebben, gaat de Schrijver over tot de beschouwing der afzonderlijke scheikundig enkelvoudige ligchamen, zoo als natuurlijk was, beginnende met de zuurstof en de waterstof, waarna over de dampkringslucht (met hare belangrijke physische eigenschappen) gehandeld wordt; vervolgens stikstof, koolstof, theorie der verbranding, zwavel, phosphorus en de waterstofverbindingen van genoemde elementen, chlorium, jodium, cyanogenium, de zuurstofzuren en de waterstofzuren der beschrevene ligchamen, alsmede de drie belangrijkste plantaardige zuren, wijnsteen-, azijn- en zuringzuur. Nu worden de metalen der loogen, loogaarden en aarden, derzelver verbindingen en zouten beschreven. Eerst nu, dus als de leerling reeds eenig begrip van scheikundige verbindingen heeft, vinden wij eene geleidelijke ontwikkeling der scheikundige verbindingswetten. Daarop gaat de Schrijver over tot de beschouwing der zware metalen, welke door hem in drie groepen verdeeld zijn, en van derzelver verbindingen. Vooral is de geschiedenis van het ijzer regt fiks ontwikkeld. Na de beschouwing der metalen volgt die der plantaardige ligchamen. Het uitvoerigst worden hierbij de zoogenaamde indifferente plantenstoffen behandeld, waarbij de veranderingen, welke deze door de ver-

[p. 677]

schillende agentia ondergaan, en de daaruit volgende praktische doeleinden zeer naauwkeurig worden vermeld. De gistingen, de vorming van den aether en de zeepbereiding worden hierbij opgenomen en zijn zeer bevattelijk voorgesteld. De leer der kleurstoffen en theorie der verwkunst is in het, overigens meer technische werk van girardin (Scheikunde voor den beschaafden stand en het fabrijkwezen) uitvoeriger behandeld. Voorts worden de alcaloïden en de vroeger nog niet behandelde organische zuren zeer kort beschreven; deze afdeeling eindigt met eene wel duidelijke, doch niet zeer diepgaande beschouwing van den wasdom en den groei der planten. Ten slotte worden de dierlijke stoffen behandeld. Dit laatste deel, dat naauwelijks 24 bladzijden beslaat, is zeker het minst uitgewerkt en het oppervlakkigst van het geheele werkje, hetgeen vooral voor de physiologisch-scheikundige verrigtingen, als spijsvertering, voeding en ademhaling geldt. Achter elke hoofdafdeeling der genoemde ligchamen vindt men telkens een kort overzigt van de eigenschappen der beschrevene groep en der wetten, die uit de voorafgaande beschouwing voortvloeiden, waardoor aan het geheugen van den leerling zeer te gemoet wordt gekomen, terwijl de Schrijver niet minder gezorgd heeft overal de praktische aanwending der scheikunde in het fabriekwezen, den landbouw enz. in het oog te doen springen. Men ziet uit dit overzigt hoe zeer het werkje tot het voorgestelde doel dienen kan; wij gelooven dat, schoon beschaafde volwassenen hetzelve niet onvoldaan uit de hand zullen leggen, zelfs jeugdige lezers, voor welke de Hoogleeraar mulder het vooral aanprijst, gemakkelijk het gelezene zullen begrijpen. Zoo eenmaal op onze scholen ook eenig onderrigt in de wetenschappen der natuur gegeven mogt worden, vinden wij hier eene geschikte leidraad voor de scheikundige lessen. De meeste proeven zullen, wegens derzelver duidelijke en uitvoerige beschrijving, gemakkelijk herhaald kunnen worden; ook de houtsneden verdienen lof en verduidelijken zeer den tekst. Voor den aanstaanden geneeskundige, die echter niet door de scheikunde leert ziekten door artsenijmiddelen te verdrijven (bl. 4), den

[p. 678]

artsenijbereidkundige en fabriekant kan het werkje als allereerst en uitlokkend onderrigt niet ongepast zijn; het spreekt echter van zelf, dat deze eene dieper gaande studie behoeven. Op enkele uitdrukkingen zouden welligt kleine aanmerkingen te maken zijn; zoo had bij de phosphorwaterstof de niet van zelf ontbrandbare wijziging vermeld kunnen worden; zoo staat (bl. 117) de wet, dat, zoo twee ligchamen scheikundig op elkander zullen werken, één althans vloeibaar of gasvormig moet zijn, veel te absoluut. Op bl. 411 zegt de Schrijver, dat de spoeling als voedsel voor huisdieren, die gemest moeten worden, hooggeschat wordt. Het ondoelmatige der voeding met brandewijn-spoeling is onlangs krachtig aangetoond door d.f. ehlers, in de Blätter des Hamburgischen Vereins gegen das Branntweintrinken von 1847, van welk stuk eene vertaling gegeven is door Mr. c.c.e. d'engelbronner, achter zijne rede ‘de Afschaffing van den sterken drank als volksdrank, aangeprezen door de staatshuishoudkunde.’ Doch genoeg. Het gezegde moge tot aanprijzing van het werkje dienen, aan hetwelk wij vele koopers en nog meer vlijtige en nadenkende lezers toewenschen.