Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1845

Geschiedenis van de voormalige Geldersche Hoogeschool en hare Hoogleeraren; grootendeels uit ongedrukte of zeldzame bescheiden. Door Hermannus Bouman, Hoogleeraar te Utrecht. Iste Deel. Te Utrecht, bij J.G. van Terveen en Zoon. 1844. In gr. 8vo. XXVIII en 379 bl. f 3-30.

In langen tijd kondigden wij geen werk aan, dat de vrucht is van zulk eene uitgebreide, naauwkeurige en in vele opzigten moeijelijke studie, als dat hetwelk hier voor ons ligt. Wij hebben de lezing volbragt met bewondering van zooveel arbeid, op een zoo klein gedeelte van de letterkun-

[p. 435]

dige geschiedenis onzer voorvaderen besteed. De Hoogleeraar bouman, voorganger op het gedenkfeest der voormalige Harderwijksche Academie, heeft de taak op zich genomen, om hare geheele in- en uitwendige geschiedenis opzettelijk te bewerken, en alzoo tijdgenoot en nakomelingschap bekend te maken met de lotgevallen eener stichting, die te midden van velerlei lotwisselingen eenen belangrijken invloed heeft uitgeoefend, en medewerkte, om ons het hoogere standpunt van verlichting en beschaving, dat onze dagen bestegen, te doen bereiken.

Daar het werk grootendeels uit ongedrukte bescheiden geput is, die ons geenszins toegankelijk zijn, moeten wij ons tot eene eenvoudige aankondiging van het hier geleverde bepalen, met aanwijzing van de kenmerkende voortreffelijkheid, waardoor deze letterarbeid zich, onzes inziens, aanbeveelt.

De voorrede begint (karakteristiek genoeg) met nederig excuus te vragen, dat de Schrijver zijne lezers nog vooraf met de geschiedenis van zijn boek bekend maken wil. Hij doet het voornamelijk, om zijnen dank te betuigen aan zoo velen, als hem bij zijnen uitgestrekten arbeid hebben ondersteund en voorgelicht, en tevens om, door aanwijzing van de veelvuldige moeijelijkheden, waarmede hij te worstelen had, de lezers tot toegevendheid te stemmen. Voorts geeft hij rekenschap van de beginselen, die de Schrijver bij de bearbeiding dezer geschiedenis zich heeft vastgesteld, van de gedrukte, zeldzame of ongedrukte hulpmiddelen, die hem ten dienste stonden, en van de voornaamste verkortingen, die in de aanhaling daarvan gebezigd zijn.

De grootste moeijelijkheden heeft de arbeidzame Schrijver wel te overwinnen gehad bij het onderzoek naar de lotgevallen der Harderwijksche Kwartierschool, die de oprigting der Akademie in 1648 voorafging, en waarover bijna nog niets met zekerheid bekend was. Voorzeker had hij zich zijne taak aanmerkelijk kunnen verligten, zoo hij zijn verhaal eerst met het laatstgenoemde jaartal had laten beginnen. Doch de historische wetenschap mag hem dank

[p. 436]

weten, dat hij voor de bezwaren van een' uitgestrekter onderzoek niet is teruggetreden, en uit de hier en daar verstrooide berigten aangaande die vroegere stichting met onvermoeide zorgvuldigheid een geheel heeft tot stand gebragt, dat zich, onzes inziens, door innerlijke waarschijnlijkheid en getrouwheid ten sterkste aanbeveelt.

In zes Tijdvakken is deze geschiedenis verdeeld. Het eerste bevat de geschiedenis der kwartiershoogeschool van Veluwe, van het jaar 1600-1648. Men kan het de vóórhistorie der Geldersche Academie noemen.

Het tweede loopt van 1648-1692, en verhaalt den aanvankelijken bloei der Universiteit, die daarna diep vernederd werd en den ondergang nabij kwam.

Het derde tijdvak gaat van het jaar 1692-1748. Het begin van dezen tijdkring doet haar langzaam herleven, terwijl deszelfs afloop haar met nieuwe gevaren bedreigt.

Het vierde omvat de jaren 1748-1787. De Hoogeschool, naauwelijks de tweede eeuw van haar bestaan ingetreden, wordt maar al te spoedig van een' magtigen Beschermheer beroofd. Vervolgens ontrust haar, bij de rust des vaderlands, het herhaalde, somtijds gelijktijdige verlies van beroemde Leeraars. En toen eindelijk de tweedragt hetzelve begon te verscheuren, mogt zij blijde zijn, van hare woede niet het slagtoffer te worden.

In het vijfde tijdvak, ten jare 1787-1812, zag men de Academie, geslingerd door het afwisselend lot van den Staat, deelgenoote van deszelfs gevaren, ten laatste medegesleept in zijn' ondergang.

Het zesde tijdvak eindelijk, ten jare 1815-1818, toont ons het Geldersche Athenaeum, in het herboren' vaderland voor eene korte wijle de plaats vervangende der voormalige Academie. - Men kan het, zoo men wil, hare nahistorie noemen. - Deze zes tijdvakken worden in zes boeken behandeld, waarvan hier de twee eerste (bedriegen wij ons niet, de moeijelijkste in bewerking) voor ons liggen. Ieder derzelve is in drie hoofdstukken verdeeld.

Het eerste hoofdstuk des eersten boeks vermeldt oorsprong, aanvang en eerste inrigting der kwartierschool van

[p. 437]

Veluwe. Hier vernemen wij, dat zij ontstaan is uit de pogingen van de Broeders des gemeenen levens, te midden van de bange worstelingen des ontluikenden staats, en in eene hoogere en lagere verdeeld. Het tweede geeft eene keurig bewerkte biografische naamlijst van Verzorgers en Hoogleeraren der kwartierschool. Belangrijk is vooral het medegedeelde aangaande thysius, vader en zoon, pontanus, en sevecotius. Het derde hoofdstuk eindelijk, loopende over den gang en het lot der kwartierschool, behandelt achtereenvolgens den invloed der landszaken op haren toestand, haar inwendig leven, haar bestuur, het aantal der studenten, de boekerij, en de geldmiddelen, die haar ten dienste stonden. De geringheid der laatste bragt haar tot eenen staat van kwijning, die echter juist aanleiding gaf, dat men haar krachtdadig te hulp kwam, en haar hooger verhief.

Het tweede boek houdt nagenoeg denzelfden gang. De Schrijver vertegenwoordigt ons de verheffing, inwijding en eerste inrigting der eigenlijk gezegde Hoogeschool. Aan de pogingen der beroemdste Verzorgers wordt betamende hulde gebragt. De Hoogleeraren, die haar hebben opgeluisterd, worden allen ten tooneele gevoerd. De treurige tweespalt der Geldersche kwartieren en de inval der Franschen worden in hunne noodlottige gevolgen voor de Academie beschreven. Over de Nijmeegsche Hoogeschool, gedurende dit tijdperk opgerigt, wordt hier een merkwaardig licht verspreid. Een vierde hoofdstuk wijst ons op het inwendig en huishoudelijk leven der Hoogeschool, gedurende haar tweede tijdvak, met gedeeltelijke vergelijking harer latere gesteldheid.

Dit werk, dat overigens voor eenig uittreksel minder geschikt is, en in zijn geheel moet gelezen worden, verdient den hoogsten lof, zoowel om de grondige bronnenstudie, die aan hetzelve ten grondslage ligt, als om de bedachtzaamheid, waarmede de hooggeleerde Schrijver zijn gevoelen heeft gekozen en uitgesproken over historische vraagpunten van duisteren en ingewikkelden aard. De stijl is hoogst zuiver en edel, schoon hier en daar een' Latijnschen

[p. 438]

constructie-vorm verradende De volledigheid laat niets te wenschen over. Kortom, het is eene hoogstbelangrijke bijdrage tot de kennis der vaderlandsche letterkunde.

Het zou een slecht lezer moeten zijn, die niets meer dan toegevendheid voor den Schrijver over had. Veeleer zal ieder met ons zich vereenigen, om hem hartelijk voor deze schoone lettervrucht te danken, en gezondheid, kracht en voorspoed te wenschen bij de bewerking van het tweede of laatste deel dezes classieken geschrifts.