Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1845

De Elementen. Eene Voorlezing, door G.J. Mulder. Te Rotterdam, bij H.A. Kramers. 1844. In gr. 8vo. 27 bl. f :-40.

Een eenvoudig en zoo wij hopen duidelijk verslag dezer voorlezing, die wij met genoegen lazen en herlazen, doch waarvan, gelijk uit het slot schijnt te blijken, het te hypothetische door den beroemden Schrijver zelven erkend wordt, zal den lezer niet onaangenaam zijn, te meer, daar van eene vroegere verhandeling van denzelfden Schrijver in N^o. X. 1844. (Mengelwerk) uitvoerig verslag is gegeven.

Na opgegeven te hebben, dat, voor zoo ver onze kennis strekt, onze aardbol uit 58 grondstoffen bestaat, en dat het begrip van element eerst sedert de ontdekking van lavoisier, ‘bij de scheikundige veranderingen, die ligchamen ondergaan, wordt er niets gevormd en gaat er niets verloren,’ duidelijk is geworden, welke stelling als de hoeksteen der hedendaagsche scheikunde beschouwd moet worden, geeft de Schrijver de eigenschappen op, die men thans aan een element toekent; deze zijn: 1^o. onscheidbaarheid (voor zoo ver wij ten minste tot nog toe weten); 2^o. zij kunnen onderling tot zamengestelde ligchamen vereenigd worden, welke eigenschap zij echter met de zamengestelde

[p. 370]

ligchamen deelen, en 3^o. zij bezitten eene zekere onveranderlijkheid onder omstandigheden, waaronder zij geene nieuwe verbindingen kunnen aangaan. Deze laatste eigenschap wordt nu afzonderlijk nagegaan, en uit de door berzelius aangetoonde allotropie van vele ligchamen (d.i. vatbaarheid voor wijziging of verandering) bewezen, dat deze onveranderlijkheid niet tot de eigenschappen der grondstoffen behoort, maar dat de elementen veranderlijk zijn en de ondergane veranderingen dikwerf in hunne verbindingen handhaven; als voorbeelden dienen koolstof, phosphorus, zwavel, ijzer enz. Hierna wordt de vraag behandeld, tot hoe ver deze veranderlijkheid gaat, en of het geheel onmogelijk zijn zou, dat het eene element in het andere overgebragt zou kunnen worden. De invloeden, over welke de scheikunde beschikken kan, zijn niet vermogend genoeg om zoo iets te bewerkstelligen, doch, hoe nietig ook, zijn zij toch in staat, veel van het oude karakter van een ligchaam verloren te doen gaan. Voorts wordt de omzetting van een ligchaam in eenen anderen allotropischen toestand voortgebragt door wijziging der krachten, die er in huisvesten. Er heerscht alzoo geen materiëel, maar dynamisch verschil tusschen de verschillende allotropische vormen van een element. Wat zullen dus krachtigere invloeden, b.v. die, welke bij de condensatie eener planeet werken, niet vermogen! Hieruit besluit de Schrijver, ‘dat er alle grond is, om bij den stand der tegenwoordige wetenschap reeds met eenigen graad van waarschijnlijkheid een dynamisch verschil tusschen de elementen vast te stellen, en het alzoo mogelijk te achten, dat de stoffelijkheid van vele of van alle elementen dezelfde is;’ en, dit denkbeeld verder uitbreidende, komt men eindelijk met den Schrijver tot het waarlijk duizelingwekkend resultaat, ‘dat er grond is om ons ééne enkele grondstof in alle elementen voor te stellen, ééne enkele grondstof, gewijzigd door geweldige invloeden, waaraan zij vroeger is blootgesteld geweest, en van die invloeden indrukken ontvangen hebbende, welke wij niet aan dezelve kunnen ontnemen.’ Deze hypothese wordt nader bevestigd door de beschouwing der dimorphische en isomorphische ligchamen; de eerste leeren ons verwijdering kennen van een element van deszelfs oorspronkelijken toestand, de laatste toenadering van verschillende elementen tot elkander. Voorts is uit de onder-

[p. 371]

zoekingen van kopp gebleken, dat ‘het aequivalent-volumen van verschillende composita, waarin hetzelfde element voorkomt, niet dezelfde grootheid geeft voor het aequivalentvolumen van datzelfde element.’ Dit verschijnsel schijnt, volgens den Schrijver, vooral van het veranderde soortelijk gewigt af te hangen, zoodat hier eene wezentlijke verandering in den aard der grondstof voorgevallen is. Hoogst opmerkenswaardig is voorts ‘de daadzaak, dat vele acquivalent-gewigten der ligchamen even groot zijn,’ of wel dat zij veelvouden of onderveelvouden zijn van andere.

De Schrijver komt vervolgens nader op het dynamisch verschil van één ligchaam terug, en leidt hieruit af, ‘dat hetzelfde element zoo vele malen eene wijziging ondergaat, als het met andere elementen of met andere hoeveclheden derzelfde elementen verbonden wordt, en het dus in al de verbindingen telkens iets anders is.’ Hieruit verklaart zich, dat zamengestelde ligchamen de eigenschappen der enkelvoudige ligchamen, waaruit zij bestaan, verliezen. Waren de invloeden niet sterk genoeg, dan verkrijgen de ligchamen bij herleiding hun vorig karakter terug; in andere gevallen treedt het ligchaam niet terug tot deszelfs oorspronkelijken vorm. Even zoo verklaart zich de verschillende rol, die de verschillende atomen van ééne grondstof in eene organische verbinding spelen; iets, hetgeen van de zuurstof reeds bekend is en misschien later ook voor andere elementen bewezen zal worden. Hierna komt de Schrijver als 't ware tot zich zelven terug, en ontveinst niet, dat de allotropie eenen nog niet te berekenen invloed op de scheikundige wetenschap hebben zal, welken men niet zonder schroom te gemoet kan zien, en dat het voorgedragene meer bespiegelend dan onomstootelijk waar is; en om te bewijzen, dat de elementen dynamisch en niet materieel verschillen, vordert hij, dat men zoo vele elementen in elkander omgezet hebbe, dat men regt heeft uit de analogie tot de nog niet veranderde te besluiten: hiervan zijn wij nog verre af, en de laatst vermelde stelling behoort dus nog niet tot de scheikundige wetenschap. Dit alleen is uit het voorgedragene af te leiden, dat wij de beteekenis van element bij ons wijzigen, het begrip van onveranderlijkheid er aan ontnemen, en de strenge voorstelling van stoffelijke verscheidenheid, die wij aan de onderscheidene elementen geven, verzachten moeten; dat wij meer regt aan de vermo-

[p. 372]

gens moeten toekennen, die in elementen huisvesten, dan wij tot nog toe gedaan hebben; eindelijk, dat wij onze schreden daarheen moeten rigten, om die vermogens meer te bestuderen.