Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1842

[p. 705]

Boekbeschouwing.

Clementia, of het geloof en de geloofsgronden der kerkelijk regtzinnigen onzer dagen, door Dr. K.G. Bretschneider. Uit het Hoogduitsch vertaald door K.T. van Setten, Predikant te Doeveren, c.a. Te Amsterdam, bij G.J.A. Beijerinck. In gr. 8vo. XIV en 339 bl. f 3-30.

Het is bekend, dat de Gothasche Superintendent bretschneider reeds vroeger twee romantische tafereelen heeft in het licht gezonden, ook in ons vaderland gunstig ontvangen. Het eerste derzelve, Hendrik en Antonio, had de strekking, om zich tegen de Jezuitische proselietenmakerij te verzetten; terwijl het andere werk, de Vrijheer van Sandau, het moeijelijke vraagstuk, rakende den twist in Pruisen over de gemengde huwelijken, op eene wijze behandelde, welke niet kon nalaten, eene gunstige vooringenomenheid voor des Schrijvers denkwijze en gezindheid bij den lezer op te wekken en na te laten.

Het boek, dat bij dezen aan ons lezend publiek wordt aangeboden, vormt met de beide genoemden een drietal, en heeft de strekking, om het geloof en de geloofsgronden der kerkelijk regtzinnigen onzer dagen te wegen en te toetsen. Wij hebben hier dus minder een eigenlijk gezegde Roman voor ons, gelijk er jaarlijks honderden op de stoomwagens der Leesgezelschappen onder de oogen komen van oud en jong, en voorspellen aan ieder, wiens wensch niet hooger reikt, dan naar de genoemde rijpe en onrijpe lettervruchten, dat hij zich bij de lezing van bretschneider's werk zal bedrogen vinden. Het is Theologie in den vollen zin des woords, maar in een romantisch kleed gehuld, die ons hier wordt aangeboden. De Roman is niets meer dan de schaal, waarop de vruchten van bretschneider's Godgeleerde beschouwingen ons worden aan-

[p. 706]

geboden. Om de laatste, minder om de eerste, verdient het werk onze belangstelling en toetsing.

Men kent het standpunt van bretschneider; het is dat van het Rationalisme. Die der zake kundig is, weet, dat deze rigting in Duitschland reeds aan het verdwijnen is, om voor nieuw wetenschappelijk, kerkelijk en Christelijk leven plaats te maken. Het verwondert ons dan ook niet, dat bretschneider over zijne vorige werken, door de hoofdorganen van andere Theologische rigtingen, heviglijk is aangevallen. Dit zal ook buiten twijfel met dit werk het geval zijn. Mogt men echter ook de wijze van zien, door bretschneider gevolgd, niet in alle opzigten deelen, en meenen, dat er eene hoogere opvatting van het Christendom mogelijk is, dan de zijne, dit verhindert ons niet, het goede, dat in zijn werk gevonden wordt, dankbaar te erkennen. Zoo als hij de kerkelijke regtzinnigheid onzer dagen opvat, heeft hij zeker een' gelukkigen strijd tegen dezelve gevoerd. Hij meent, namelijk dat zij op twee stellingen rust: ‘vooreerst die, dat adam in het Paradijs iets gedaan hebbe, waardoor de menschelijke natuur gansch en al verdorven, tot alle goed onbekwaam, een voorwerp van den toorn Gods geworden, en aan de eeuwige verdoemenis der hel onderworpen zij; en ten tweede, dat de Godmensch christus, door zijn aan het kruis vergoten bloed, den toorn Gods gestild, en ons van de eeuwige verdoemenis verlost hebbe.’ En tegen den harden, ruwen vorm, waarin de overdrijving onzer dagen deze hoofdzaken opvat, heeft bretschneider zeker gelukkig gepolemiseerd. Eene andere vraag is het intusschen, of de wederlegging dezer beide overdrevene begrippen, welke den hoofdinhoud van het boek uitmaakt, voldoende is, om het beginsel der overdrevene kerkelijke regtzinnigheid te ontzenuwen. Rec. is er verre van verwijderd, hetzelve te zijn toegedaan. Hij meent echter, dat er op deszelfs practische zijde veel meer acht had moeten geslagen worden, dan hier is geschied. Bij de ware voorstanders toch, der kerkelijke regtzinnigheid, die weten, wat zij doen, zijn de genoemde leerstukken geene losse

[p. 707]

theoriën, die geheel op zichzelven staan, maar ten naauwste verbonden met hunne opvatting van en rigting in het Christelijk leven. Bretschneider integendeel stelt beide hoofdzaken als bloot theoretische voorstellingen in het licht, welke hij voornamelijk wederlegt door redeneringen van het gezond verstand. Hierdoor nu heeft hij zich zijne taak wel gemakkelijk gemaakt, maar, naar wij vreezen, zijner tegenpartij ook niet altijd regt laten wedervaren. - Wat voorts de wijze betreft, waarop bretschneider over zijne partij de overwinning behaalt, deze is voor ieder, die het standpunt des Schrijvers kent, gemakkelijk te raden, en anderen verwijzen wij naar het werk zelf. Alleen smartte ons het liefdeloos oordeel, dat hij, zoo in het voorbijgaan, over iedere denkwijze en rigting uitspreekt, die niet met de zijne overeenkomt, b.v. over de Evangelische Kirchenzeitung, p. 191, over de Hegeliaansche opvatting van het Christendom en andere. Ofschoon toch zulke uitspraken in den mond der handelende personen gelegd worden, geven zij tevens duidelijk genoeg de denkwijze van den Schrijver zelven te kennen over punten, die waarlijk niet met eene enkele pennenstreek kunnen worden afgedaan.

In diepe verontwaardiging lazen wij de proeven van het naauwe verband, waarin de overdrijving der kerkelijke regtzinnigheid, in sommige streken van Duitschland, met de politiek schijnt te staan, en van de echte Jezuiten-streken, waaraan hare voornaamste voorstanders zich schuldig maakten. Het gesprek tusschen den Inspector en den Candidaat, bladz. 193 en verv., gelijk ook dat tusschen den Hofraad en den Professor, bladz. 269 en verv., bevat bijdragen tot kennis van die verkeerde denk- en handelwijze, waarvoor men inderdaad moet beven. In hoever die teekening getrouw is, kunnen wij niet beoordeelen. Alleen moeten wij ons met den Eerw. Vertaler verheugen, dat te dien aanzien in ons vaderland een edeler geest woont, en de overdrijving in het godsdienstige slechts zelden (ach, ware het nimmer!) door zulk een snood Jezuitisme verergerd wordt.

[p. 708]

Het werk van bretschneider is niet alleen eene belangrijke bijdrage, om den stand der strijdende partijen in Duitschland te leeren kennen, maar het verdient tevens om deszelfs innerlijke waarde eene algemeene belangstelling. Alleen worde het met voorzigtigheid gelezen, en, wanneer men er uit leert, om geene formulieren op hun woord te gelooven, houde men toch evenzeer in het oog, dat ook bretschneider's leerstellingen, hier voorgedragen, getoetst moeten worden aan het eeuwig Evangelie zelf, en, waar zij blijken dit verkeerd voor te stellen, moeten worden verworpen. Bovenal vergete men niet, van hoeveel belang het is, niet alleen licht des gezonden verstands, maar vooral ook warmte des Christelijken levens tegenover de overdrijving onzer dagen te stellen. En hoe meer wij hier, met alle regt, zien afbreken van die schoolsche vormen, waarin voor nog maar al te velen de Christelijke waarheid is gehuld, des te meer leere men zich op te bouwen in Hem, die het hoofd is, namelijk christus. Daaraan bevorderlijk te zijn, naar ambt, lust en pligt, was voorzeker ook het doel van den Eerw. Vertaler, die voor de wijze, waarop hij zich van zijne, niet altijd gemakkelijke taak heeft gekweten, aanspraak heeft op onze erkentenis.