Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1836

De laatste dagen van eenen Wijsgeer, door Sir Humphry Davy, Baronet. Naar de derde Engelsche uitgaaf. Te Leeuwarden, bij G.T.N. Suringer. 1836. In gr. 8vo. 335 bl. f 3-60.

Waarschijnlijk zal een deel onzer landgenooten met het oorspronkelijke werk, welks vertaling wij hier aankondigen, reeds bekend zijn. Het laatste geschrift van den beroemden Scheikundige, door hem in Italië opgesteld, van meer gods-

[p. 396]

dienstig-wijsgeerigen dan streng wetenschappelijken aard, trok de opmerkzaamheid van het beschaafd en letterkundig Europa, en verdiende ook in een Nederlandsch kleed te verschijnen. De werkzame alexander, te Utrecht, heeft deze taak op zich genomen, en zijne landgenooten door eene keurige vertaling en bijgevoegde aanteekeningen op nieuw verpligt. Te regt zegt hij in het Voorberigt: ‘De personen, in het werk voorkomende, hebben het doel, om belangrijke waarheden op eene nuttige en bevallige wijze mede te deelen; de gevoelens, door hen aan den dag gelegd, de medegedeelde leeringen zijn de aandacht waardig van elk, die naar het schoone, het goede, het ware streeft.’ Wij onderschrijven gaarne deze getuigenis, en zullen, ten dienste onzer lezeren, die het oorspronkelijke niet kennen, met de noodige beknoptheid, den geest, welke in dit hoogstbelangrijk werk heerscht, doen kennen.

In zes Afdeelingen, die echter in dadelijk verband tot elkander staan, zijn deze laatste gedachten van den verdienstelijken Brit gesplitst. De eerste draagt ten opschrift: Het Gezigt (the Vision). Ambrosio en Onuphrio zijn daar de sprekers. Het reusachtige Colosseum geeft hun eene ongezochte aanleiding, om over de vergankelijkheid, over den invloed des Christendoms op de beschaving hunne verschillende gevoelens bloot te leggen; terwijl de derde aanwezige, (de Schrijver zelf) als zwijgend, in krachtige en beeldrijke taal, hunne gesprekken mededeelt. Weldra verlaten hem de twee vrienden; hij blijft alleen, te midden der eerwaardige bouwvallen, en wordt aldaar met een Gezigt verwaardigd, waarin de ontwikkeling des menschelijken geslachts, op eene geheel dichterlijke, stoute en verhevene wijze, wordt voorgesteld. Tooneelen aan tooneelen ontplooijen zich voor zijn oog; met poëtischen gloed als bezield, biedt hij ons de rijkste wijsgeerige denkbeelden aan, tot dat des Schrijvers Genius hem boven de zigtbare stoffelijke wereld verheft; hij bewandelt de ruimten der schepping: wereld- en kometenstelsels, met derzelver bewoners, staan voor zijnen geest. Het was ons hier, alsof wij eenen Britschen jean paul hoorden, die zelfs de hoogste vlugt van zijn genie door wetenschappelijken ernst beteugelt. Men leze en oordeele!

Het tweede Hoofdstuk draagt ten opschrift: Onderzoek aangaande het Gezigt in het Colosseum. Het zijn wederom Ambrosio en Onuphrio, die op den top van den Vesuvius el-

[p. 397]

kander ontmoeten; maar nu wordt ook de anders zwijgende Schrijver, Philalethes, in het gesprek gewikkeld. De dichterlijk-wijsgeerige denkbeelden, in het voorgaande Hoofddeel, onder den vorm van het Gezigt, voorgesteld, worden hier veelzijdig beschouwd, ontwikkeld, getoetst. Ambrosio, de bedachtzame, streng godsdienstige, - Onuphrio, de ongeloovige wijsgeer, - Philalethes, de gevoelige en geloovige, (door Onuphrio den ‘droomen-droomer’ genoemd) laten zich over de gewigtigste belangen der menschheid onbewimpeld uit. De Godsdienst van jezus, het Bij- en Ongeloof der Heidenen worden in dadelijke tegenstelling gebragt; en wij weten inderdaad niet, wat hier meer aan te bevelen is: de echt Christelijke geest van den Schrijver, de grondigheid zijner wetenschappelijke onderzoekingen, of de zeldzame kunst, waarmede de drie sprekers hunne gedachten zamenvlechten, waardoor al het gedwongene eener wijsgeerige zamenspraak geheel wordt weggenomen.

In het derde Hoofddeel, De Onbekende getiteld, neemt het gesprek eene meer natuurkundige wending. De voorgaande sprekers ontmoeten eenen belangwekkenden onbekende in het binnenste van den Tempel van neptunus, die, op eene even duidelijke als bevallige wijze, zijn geologisch stelsel ontwikkelt. De beschaafde Nederlander, al is hij ook slechts met eene oppervlakkige kennis der Geologie uitgerust, zal hier eenen rijken schat vinden, bovenal wanneer hij bedenkt, dat een der beroemdste Scheikundigen onzer eeuw aldaar de slotsom zijner navorschingen blootlegt.

De vierde Afdeeling is genoemd: De Proteus, of Onsterfelijkheid. Wij ontmoeten den geheimzinnigen vreemdeling weder. Een noodlottig toeval, waardoor de Schrijver bijkans was omgekomen, brengt hem in naauwere aanraking met den onbekende; en hunne natuurkundige navorschingen over zekere merkwaardige dierensoort, de Proteus anguinus, leidt tot een Loogst leerzaam gesprek, waarin over het levensbeginsel en deszelfs wijziging en voortduring, met scheikundige toelichting en wijsgeerige naauwkeurigheid, wordt gehandeld; terwijl het einde van dit gesprek, in den toon der warme godsvrucht gesteld, ons voor den Christen-wijze, aan den rand zijns grafs staande, de diepste achting inboezemt.

In eenen meer zuiver wetenschappelijken geest is het vijfde Hoofddeel, De Scheikundige, vervaardigd. Het is eene doorgaande, met gloed en kracht geschrevene, apologie der

[p. 398]

Scheikunde, waarin dezelve, naar hare waarde, tot de wetenschap der wetenschappen wordt verheven, en haar alzijdige invloed op eene overtuigende wijze voorgesteld, zonder echter van de kennis des lezers meer te vorderen, dan men billijk verwachten kan. Wij gelooven niet, dat de Scheikunde ooit zoo krachtig en welsprekend verdedigd is, als hier door haren voedsterzoon, die der moeder zelve zoo veel luister bijzette.

De laatste Afdeeling voert ten opschrift: Pola, of de Tijd. Wij moeten ook hier zeggen: het einde kroont het werk; het is daar, dat de onbekende den Tijd uit een natuurkundig oogpunt beschouwt. Verandering, ontwikkeling, vereeniging, oplossing der stoffen worden ons in derzelver wijzigingen voorgesteld, de wetten der schepping en die der verwoesting in verband gebragt, en alles besloten met een' vromen blik op de Sterrekunde, deze tolk van Gods grootheid.

Houdt men nu in het oog, dat, buiten dezen rijkdom van wetenschap en natuurkennis, in dit uitmuntend werk kwistig ten toon gespreid, buiten den Christelijken zin, die daar heerscht, hetzelve doorvlochten is met treffende, schilderachtige natuurbeschrijvingen, eenen thompson waardig, dan is het wel niet te verwonderen, dat deze laatste dagen van eenen Wijsgeer door ons beschaafd werelddeel met vreugde en dankbaarheid zijn aangenomen, en tevens te verwachten, dat dezelve ook in ons Vaderland, te midden van zoo vele weinig beduidende geschristen, in derzelver waarde zullen erkend worden. Wij kunnen ons niet bedwingen, ten bewijze van des Schrijvers en ook van des Vertalers bekwaamheid, eene kleine proeve hier mede te deelen; - de beschrijving van 's menschen toestand in den staat der beschaving, in tegenstelling van dien der wildheid, (bl. 270:) ‘Hoe verschillend hiervan (van den staat der onbeschaafdheid) is de mensch in zijnen hoogsten staat van beschaving! Elk gedeelte van zijn ligchaam is bedekt met de voortbrengsels van schei- en werktuigkundige kunsten, die niet slechts nuttig zijn, om hem voor de gure jaargetijden te beschermen, maar die ook in hunne vormen schoonheid en afwisseling vereenigen; - hij schept uit het stof der aarde onder zijne voeten werktuigen tot nut en versiering; - hij haalt metalen uit het ruwe oer, en geeft aan dezelve honderd verschillende gedaanten tot duizende verschillende einden; - hij kiest en veredelt de voort-

[p. 399]

brengsels uit het plantenrijk, met welke hij de aarde bedekt; - hij bedwingt niet alleen de wildste, vlugste en sterkste bewoners der bosschen, der bergen en der lucht, maar temt dezelve tot makke huisdieren; - hij gebiedt den wind, hem naar elk gedeelte van den onmetelijken Oceaan te voeren; - hij dwingt de elementen, de lucht en het water, ja zelfs het vuur, om voor hem, als 't ware, te werken; - hij weet stoffen zoodanig te vereenigen, in eene beperkte ruimte, dat zij als de bliksem werken, en hare krachten zoo te rigten, dat zij op aanmerkelijke afstanden vernielend treffen; - hij splijt rotsen, verzet bergen, en leidt het water uit de dalen naar de hoogten; - hij geeft duurzaamheid aan de gedachten, door onvergankelijke letters, en onsterfelijkheid aan de verrigtingen van het genie, dezelve aanbiedende als het algemeene eigendom van alle ontwakende geesten; - in één woord, hij wordt een getrouw beeld der Goddelijke wijsheid, daar hij, door den invloed der beschaving, den adem des levens ontvangt en weder anderen inblaast.’