Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1833

Gregorius van Nazianzus de Theologus. Eene Bijdrage tot de Geschiedenis der Kerke en des Leerstelsels in de vierde Eeuw. Door Dr. Carl Ullmann, vroeger buitengewoon Hoogleeraar in de Godgeleerdheid te Heidelberg, thans gewoon Hoogleeraar te Halle. In II Deelen.

(Vervolg en slot van bl. 337.)

In het tweede Deel geeft ullmann op de gevoelens van onzen Kerkvader met opzigt tot het leerstellige. Vooraf gaan aanmerkingen ter inleiding, welke zoo wel op den aard van het geleverde, als op de wijze van voordragt betrekking hebben. Moeijelijk is de historische opgaaf van 's mans leerstellige begrippen. Hij schreef meer als redenaar en dichter. Nergens deelt hij zijne gevoelens aaneengeschakeld mede, maar voert telkens datgene aan, wat met zijn doel strookt, en wel zoo als zijn doel dat vordert. Zijn redenaarsdoel belet hem dikwerf, zijne denkbeelden juist te ontwikkelen. Ligter wordt aan den anderen kant die opgaaf, omdat de Kerkvader zelden met zichzelven in tegenspraak is. Hij kleefde het overgeleverde aan. Mist hij hierdoor oorspronkelijkheid, hij is juist hierdoor vertegenwoordiger van de algemeene geloofsleer der Grieksche Kerk tegen het einde der vierde Eeuw. Over de hoogste bron van zijne geloofsleer drukt hij zich nooit duidelijk genoeg uit, en wordt, door te hooge achting voor overgeleverde leervormen, wel eens verhinderd, uit de zuiverste bron van Christelijke kennis te putten. Hij dringt steeds aan op het eenvoudige geloof, dat alle Christenen met elkander gemeen hebben, zonder evenwel de levendig werkzame Christelijke gezindheid hiervan

[p. 378]

uit te sluiten. Een overzigt van 's mans leerstellingen is te vinden in zijne Rede over den Doop. - ‘Zijne plaatsing tegenover een deel van zijne tijdgenooten maakt van zelf noodig, dat men zijne oogmerken als twistredenaar bij het overige in aanmerking neme. Hierom zullen wij de stellige opgave van zijne leer, althans bij de gewigtigste leerstukken, telkens met de aanwijzing der hoofdpunten van den strijd verbinden, welken gregorius tegen de wezenlijke of vermeende dwaalleeraars van zijnen tijd had te voeren.’ (Bl. 1-12.)

Afdeeling I. Leer wegens God. I. Leer wegens God in het algemeen, en strijd van gregorius tegen eunomius en deszelfs aanhangers. II. Leer wegens de Drieëenheid. A. Algemeene Drieëenheidsleer. B. De bijzondere ὑποστάσεις der Drieëenheid. 1. Over den Vader. 2. Over den Zoon. Weêrlegging van de Eunomianen. Schriftuurlijke bewijzen voor en tegen de Godheid van christus. 3. Over den Heiligen Geest. Bestrijding van de Macedonianen. Schriftuurbewijzen. (Bl. 13-87.)

Afd. II. Christologie. Leer nopens de betrekking tusschen het Goddelijke en menschelijke in christus. Strijd tegen de Apollinaristen. (Bl. 88-105.)

Afd. III. Anthropologie en Soteriologie. I. Over de stoffelijke en zedelijke gesteldheid der menschelijke natuur. 1. Oorsprong der ziel. Goddelijk evenbeeld in den mensch. 2. Zamengestelde natuur van den mensch en daaruit ontstaande strijd. 3. De leer nopens de Erfzonde. Gevolgen van adam's zonde. a. Neiging tot zinnelijkheid. b. Een algemeen gebrek in de onderlinge verhouding der menschen. c. Afgodendienst. d. Arbeid en smarten. e. Krenking der menschelijke rede. 4. Vrijheid en natuurlijke bekwaamheid tot het goede. 5. Genade. 6. Praedestinatie. 7. Verhouding van de dusver aangevoerde stellingen tot de leer van augustinus (over erkende genade en voorverordening). II. Soteriologie, of leer van de verlossing door christus. III. Over de kerkelijke heilsmiddelen. A. Doop. Bestrijding

[p. 379]

van valsche denkbeelden en misbruiken, welke in de vierde Eeuw plaats grepen. 1. Benamingen en uitwerkselen van den Doop. 2. Noodzakelijkheid van den Doop. 3. Vereischte gezindheid en wandel van den doopeling, vóór, bij en na den Doop. 4. Over het uitstel van den Doop, en over den Kinderdoop, en eenige andere daarmede zamenhangende dingen. 5. Toekomstig lot der ongedoopten. 6. Over de boete en het lot van hen, die na den Doop zondigen. Bestrijding der Novatiaansche hardigheid. B. Avondmaal. (Bl. 106-180.)

Afd. IV. Cosmologie, Pneumatologie, Eschatologie. I. Schepping en onderhouding van de wereld. II. Hoogere Geesten. 1. Engelen. 2. Satan. III. Over de laatste dingen. 1. Onsterfelijkheid en eeuwige zaligheid. 2. Straf der goddeloozen. Duurzaamheid van dezelve. Reinigingsvuur. (Bl. 181-196.)

Ofschoon anders niet gewoon met opgaaf van opschriften een werk aan te kondigen, achtte Rec. noodig, ten opzigte van ullmann's voortreffelijken arbeid eene uitzondering te maken. Zoo ziet men den belangrijken inhoud, en neemt het boek gretig ter hand, om te vernemen, wat gregorius over dat alles gezegd of geschreven heeft. De Aanteekeningen hebben genoegzame uitgebreidheid, om ten bewijze te strekken van de ongemeene moeite en stiptheid van ullmann in zijne opgaven, en, daar zij alle op de bronnen zelve heenwijzen, blijft het geheele werk van uitstekende nuttigheid voor allen, die in de kennis van Kerkelijke Geschiedenis belangstellen.

Van ullmann volgt nog, bl. 197-256, een gewigtig Aanhangsel, uit eenige Bijlagen bestaande. I. Wat gregorius van de Kerkleeraars over het algemeen, en bijzonderlijk van de praktische Geestelijken, vorderde. Vergelijking hiervan met hetgeen julianus van de Heidensche Priesters verlangde en als Opperpriester zelf met veel ijver verrigtte. II. Gregorius als Bijbeluitlegger. III. Oordeel van gregorius over de Heidensche Godsdiensten. IV. Over het

[p. 380]

geboortejaar en de geboorteplaats van gregorius. V. Over de sekte der Hypsistariërs.

Eindelijk geeft Prosessor clarisse, bl. 349-379, in een Naschrift, zijn oordeel op over eenige aanmerkingen, die door eenige Duitsche beoordeelaars gemaakt zijn, en hetwelk ullmann, zoo als hij aan onzen clarisse meldde, zelf niet ter hand kon nemen, bij zijne nieuwe en veelvuldige bezigheden, welke hem, na van de Heidelbergsche tot de Hallische Hoogeschool te zijn overgegaan, thans nog drukken. Ullmann zal even min als de vaderlandsche Lezer met dit oordeel van clarisse ontevreden zijn.

‘Moge (dezen wensch van clarisse, bl. 379, nemen wij gaarne over) zijn werk bij allen, die belang stellen in het onderzoek van wetenswaardige zaken, vooral die van de Godsdienst en het Christendom - inzonderheid ook bij jonge beoefenaren der verhevenste wetenschap - op den verdienden prijs staan, en, door bevordering van kennis, geloof en godzaligheid, voor hun verstand en hart heilzaam en gezegend bevonden worden!’