Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1833

[p. 141]

Boekbeschouwing.

De Paussen, als tijdelijke Vorsten en Opperhoofden der Kerk beschouwd, sedert de vestiging van den H. Stoel te Rome tot het jaar 1822. Door Juan Antonio Llorente. IIde Deel. Nieuwe Uitgave^(*). Te Amsterdam, bij J.C. van Kesteren. In gr. 8vo. 358 Bl. f 4 - :

Wij verblijden ons, dat dit werk van llorente in onze moedertaal is overgebragt en nu voleindigd. Mogt hetzelve inzonderheid aan zulken onzer Medechristenen en Landgenooten in handen komen, wier blinde ingenomenheid met den Pauselijken Stoel alsnog gevaar loopt van zich, op eenen wenk van Rome en Jezuiten, tot muiterij, bitterheid en haat te laten opwinden tegen andersdenkende Medechristenen, wier voorzaten zich met groot regt en niet zonder zwaren strijd ontrukt hebben aan de Kerkelijke Hierarchij! Ons oordeel over het eerste Deel hebben wij (in de Lett. voor 1826, bl. 9 env.) reeds uitgebragt; en wat te dier gelegenheid over den schrijver en de vertaling gezegd is, mag ook hier gelden. Immers de uitgave van dit tweede Deel, hoezeer van de pers te Amsterdam in het licht gezonden, draagt, blijkens onderstaande noot^(†), geen merkbaar

(*) Waartoe dit bijvoegsel? Dit tweede Deel verschijnt in het licht bij eenen Amsterdamschen Drukker; het vorige was uitgegeven bij ijpma te Franeker. Uitgever en uitgave is geenszins hetzelfde.

(†) Daarlatende, of niet eene en andere fout uit het oorspronkelijke in de vertaling zij ingeslopen, teekenen wij, als drukfeilen, aan, wat ons bij de lezing min of meer zinstorende is voorgekomen. Zoo staat op bl. 41. Julij 1135 voor Julij 1153. Bl. 72 reg. 6 v.o. mist niet voor het werkwoord ondervonden had. Bl. 85 is cetus voor entius. Bl. 177. urbanus IV, lees urbanus VI. Bl. 200 en 201. michaël, zal manuel of joannes palaeologus moeten zijn; immers michaël palaeologus overleed in de 14de eeuw, vóór de Regering van martinus V. Bl. 201. Luthersche, lees Latijnsche. Bl. 229. schoonmoeder voor schoondochter (nurus). Bl. 250. alexander IV, lees alexander VI. Bl. 255. paulus VII voor paulus III. Bl. 277. filips IV, lees filips II. Bl. 284 en 290. leo XIX, lees leo XI. Bl. 296 reg. 2 v.o. vindt men het jaartal 1557 voor 1668, blijkens bl. 306.

[p. 142]

bewijs van betere en naauwkeuriger correctie. Ook gaf eene gepaste vergelijking met andere Schrijvers op nieuw ons aanleiding, om eenige misslagen bij llorente (zoo wij althans meenen) op te merken, welke de onzijdigheid, waartoe wij ons in dezen vooral verpligt achten, vordert, dat wij, met de meeste bekorting, hier beneden aanwijzen^(*).

(*) Behalve de bewijzen van onnaauwkeurigheden, door den Vertaler onder bl. 102 en 134 aangevoerd, die, zoo wij meenen, reeds met genoegzame duidelijkheid aantoonen, dat llorente zich verhaastte, en aan zijn werk de laatste hand der beschaving niet gelegd heeft, is er nog een en ander ons voorgekomen, dat dit gevoelen staaft. Zoo vindt men bl. 113, ten tijde van johannes XXI, gewag van ‘philippus den schoonen, Koning van Frankrijk, en sancho IV, of den dapperen Koning van Kastilië,’ beiden Vorsten van lateren dag, en dus te regt genoemd op bl. 120, 129 en 130. Hier moest men de namen lezen van philippus den stouten en alphonsus den wijzen; een te groot verschil, om zulks aan eene drukfeil toe te schrijven. - Eveneens vergist zich onze Schrijver op bl. 278, en noemde hij niet Paus sixtus V, maar deszelfs Vader, een zwijnenhoeder. Men weet immers, dat dit laag beroep in zijne vroegere jeugd door sixtus werd waargenomen, welken voltaire van daar le pâtre de Montalte genoemd heeft, en wiens vader een wijngaardenier, of arbeider in de wijngaarden, schijnt geweest te zijn. - Het grafschrift op bl. 229 gedacht, en dat wij hierna in eene noot zullen opnemen, wordt te onregte aldaar aan sannazarius toegekend, dewijl pontanus daarvan de maker geweest is. - Die misslagen al verder, welke men bij den vervolgden llorente, niet zonder eenigen schijn van rede, aan onwillekeurigen invloed van gevoeligheid, en verbittering tegen het Pausdom, zou mogen toekennen, verraden duidelijk genoeg eenig mangel aan onderzoek. Voor het minst laten wij liefst onbeslist, waaruit het ontstaan zij, dat deze en gene van Romes Opperpriesters misschien wel met eene al te zwarte kool hier geteekend werd. Behalve den misslag, in de noot onder bl. 134 verbeterd, vinden wij ter zelfde plaatse, ‘dat bonifacius VIII in zijne woede en toorn van eene koorts aangetast en bezweken zou zijn;’ eene daadzaak, welke wij voor onbewezen aanzien. Hij stierf, ja, deze Paus, veracht en gevloekt bij velen, gelijk een hond; en dat hij in zijnen vernederden trots door zware grief gefolterd werd, valt zeer te vermoeden. Alleen van het waarschijnlijke tot het zekere geldt het besluit bij eenen bedachtzamen Geschiedschrijver niet. Het stilzwijgen dus van villani, eenen tijdgenoot, die noch van woede noch van krankzinnigheid spreekt in zijn verhaal van 's Pausen dood, weegt ruim zoo zwaar als latere narigten, waarop llorente afging; narigten, waarvan zeer te vreezen is, of niet de nijd en lasterzucht het sterfbed van bonifacius VIII bezwalkt en deszelfs akeligheid vergroot heeft. - Wederom, op bl. 143 wordt, volgens opgave van villani, verzekerd, ‘dat johannes XXII door zichzelven tot de Pauselijke waardigheid benoemd werd.’ Maar is de enkele getuigenis van eenen tijdgenoot, vragen wij, voldoende, om zulk eene openbare vermetelheid in zoo aanzienlijke vergadering van Kardinalen te kunnen gelooven, ja, wat meer is, om ons te overreden, dat johannes op die wijze zijn doel zou bereikt hebben? Zulk eene bedenking doet met regt naar andere getuigenissen wegens het toen gebeurde in het Conclave rondzien, en de meeste eenparigheid verlangen. Doch hieraan ontbreekt het, en llorente valt te beschuldigen, dat hij de tegenbedenkingen tegen de onderstelde vermetelheid van Paus johannes XXII niet aanvoerde. Want, behalve eene strijdige getuigenis, door bower^(*) overgesteld tegen het verhaalde van villani, valt geenszins op te lossen, dat aanzienlijke en bittere vijanden van dezen Paus, die andere en velerlei beschuldigingen hem voorlegden, de openbare vlek zijner eigene benoeming hem niet zouden hebben aangewreven; ook niet, hoewel men weet, dat hij in een' rondgaanden brief aan Prelaten en Prinsen op de algemeenheid der stemmen bij zijne verkiezing roemdroeg, en daarin van zijne huivering, om die hooge waardigheid op zich te nemen, gesproken had. - Eindelijk, ofschoon wij tegen paulus II de grootste verontwaardiging gevoelen, mogen wij toch niet voorbij van op te merken, dat llorente al te ligtvaardig, op gezag van eenige, door hem niet genoemde Schrijvers, daadzaken geboekt, en gruwzame ondeugden dien Paus te laste gelegd heeft, waaraan men, zonder volledigheid van geschiedkundig bewijs, geen geloof mag hechten. Het is wel zoo, naar gelange het zedebederf, door aanwas van rijkdom en weelde gekoesterd, aan het Hof van Rome grooter werd, en, van den anderen kant, het vuur van tweedragt in den boezem der Kerk ontgloeide en dreigde uit te barsten, vonden losse en den Hierarch onteerende geruchten bij onvergenoegden meer ingang, en haastede zich de partijdige drift van velen, om hatelijke narigten zonder behoedzamen toets op te nemen in hunne gedenkschriften. Dus vindt men te dikwerf waar en valsch in de geschiedenis van dien tijd dooreengemengd; en mag men eenigzins llorente verontschuldigen, die zich met het nasporen der bronnen, de eenige weg om den laster af te scheiden van hetgene geloof verdient, niet vermogt onledig te houden, of mogelijk bayle niet ter hand had, die hem omtrent paulus II te dezen was voorgegaan^(*). Immers die scherpzinnige Wijsgeer heeft het zwakke van den laster, die paulus de vuilste ondeugden aanwreef en ook aan zijn sterfbed zich hechtede, bij uitnemendheid aan den dag gebragt. Vooral is het bij hem een stelregel, dat men van den beroemden platina (benevens andere Geleerden, door dezen stuggen Dwingeland vervolgd, in den kerker geworpen, en met wreedheid behandeld) niet kan verwachten, dat hij, ter gunste of uit vleijerij van den Paus, iets verzwegen zou hebben in zijne geschiedboeken, wat ten nadeele van denzelven naar waarheid kon geschreven worden, en bij het nageslacht geloof verdienen zoude. Van den anderen kant moeten wij, ten voordeele van den Schrijver, aanvoeren, dat bij hem, gewagende (bl. 114 en 115) van de verbolgenheid van Paus nicolaas III tegen karel van anjou, Koning van Sicilië, nogtans onvermeld bleef, dat gedachte Opperpriester een voorname raadsman en begunstiger is geweest van den gruwelmoord, aan de Franschen op dat eiland (ten tijde van zijnen Opvolger martinus IV) gepleegd, en, met den naam van de Siciliaansche Vespers, onder de ijselijkste bloedtooneelen in de geschiedenis van ons werelddeel opgeteekend. Het voorbijgaan toch van zulk eene andaad, waaraan Rome deel had, verraadt wederom geenerlei partijdigheid.

(*) The Hist. of the Popes, Vol. VI. p. 413.

(*) Dict. Hist. et Crit. Art. paul II, not. b.c.d.

[p. 143]

Niet minder belangrijk ondertusschen, dan het vorige Deel van dit werk des achtbaren en vervolgden Grijsaards

[p. 144]

voor zijne Geloofsgenooten was, mogen wij voor hen en allen, die hem met een onzijdig en leergierig harte lezen

[p. 145]

willen, den inhoud noemen van dit laatste. Hier ziet men van uit den boezem der Kerk, in den loop der eeuwen verbasterende in zeden, en overladen met staatsie en plegtigheden, van het vernietigd Heidendom ontleend, een tijdelijk Opperhoofd zich verheffen, in magt en grootheid klimmen, als Wetgever en Regter over het geloof en geweten zich zetelen, ja op het einde voor den doortrapten Hierarch, gregorius den VII, Keizers, Koningen en nagenoeg geheel Europa nederknielen, en den Paus als Stedehouder eeren van dien Heiland, ‘wiens Rijk niet is van deze wereld.’ Hier ontmoeten wij dat eigen voortbrengsel van domheid, bijgeloof en vooroordeel, met de duisternis der tijden omgeven, staande in zijnen meest verheven stand, zijne Hierarchij, wederom door den loop der eeuwen heen, schragende door het zaaijen van verdeeldheid, stoken van burgertwist, en aanvuren tot bloedigen oorlog; door menige kunstenarij, willekeurigen dwang, banvloek en helsche treken de volken uitmergelende tot voedsel voor onverzadelijke hebzucht, onbeperkte weelde en duizenderlei verkwistingen. Hier, terwijl de Kerk aan eigene genezing van het kwaad in haren boezem wanhoopt, zien wij den glans der driedubbele kroon verdooven, wereldmagten zich verzetten tegen den trotschen Hierarch, en volken zich ontrukken aan den gewetensband.

[p. 146]

Hier kondigen ons de latere dagen eene nog aanwezige, dan toch zwaar geknakte, grootheid aan der Opperpriesters te Rome, beurtelings in hun streven naar het oud en verloren gezag nu eens gedwarsboomd door de staatkunde van beleedigde wereldmagten, dan weder gevleid en opgebeurd door aanzienlijken, die, verontrust in hun geweten, zich dwaselijk aan Prelaten, Biechtvaders en Priesters overgeven, en zich laten diets maken, dat, buiten steun van den rietstaf der Hierarchij, Rijksmonarch en Troon geen vast bestaan of veiligen zetel hebben.

Doch, laten wij eenigzins van meer nabij, en voorgelicht door de fakkel der Geschiedenis, welke llorente ons biedt, voor het minst aan onze Lezers eenen wenk geven omtrent een getal van drieënnegentig Paussen, die, sedert de elfde eeuw (waarmede dit Deel begint) tot op het 22ste jaar der thans loopende negentiende, korter of langer, weinigen te Avignon, verre de meesten binnen Rome, in hoogheid stonden. Men gevoelt (het middeltal der regeringsjaren voor elk van hen nemende) daar waren er, wier ouderdom weldra bezweek, of die, gelijk van eenigen vermoed, zoo niet gestaafd wordt, buiten den gewonen loop der natuur en ontijdig ten grave geholpen zijn. Op elk van dezen laat zich, met eenige verandering, de regel van gellert overbrengen: Hij leefde, werd een Paus, en stierf! Anderen, die als braven bij het nageslacht verdienen genoemd te worden, en op verbetering in de Kerk of ten Hove zich toeleiden, waren zeer dun gezaaid. Wij vertegenwoordigen ons, als zoodanigen, eenen coelestinus IV, innocentius VI, urbanus V, nicolaas V, adriaan VI, marcellus II en clemens XIV, maar betreuren het tevens, dat er onder hen geweest zijn, welken of de boosheid van aterlingen, of de nijd en afgunst, uitziende naar den bekroonden mijter, het reeds gezegde noodlot deed ondergaan. Voor het overige treft men doorgaans, waar het boek openvalle, de zoodanigen

[p. 147]

aan, die, beter of minder dan clemens VI, van wien wij dit woord ontleenen, zich te wél verstonden Paussen te zijn. Verre de meesten traden in het voetspoor en volgden de verfoeijelijke beginselen van gregorius VII, namen de Godsdienst tot dekmantel, om volken tot oproer tegen hunne wettige Vorsten op te ruijen, verwekten burgeroorlogen, brand, moord, roof en geweldenarij, bewerkten misdaden en gruwelen in verre de meeste landen van Europa, dreven de simonie, het openlijk veilen en toewijzen van waardigheden in Kerk en Staat, met de uiterste onbeschaamdheid, en kenden zich het regt toe, om Koningen in den ban te doen, Vassalen van hunnen eed van getrouwheid te ontslaan, en het rijk eenen anderen Katholijken Vorst aan te bieden, onder voorwaarde van zich in alle opzigten aan den Paus onderdanig te betoonen. Geen wonder alzoo, dat men, bij de ontrezen westersche scheuring en verdeeldheid tusschen de Paussen, te Avignon en te Rome gelijktijdig ingekozen en gezeteld, het middel der Kerkvergaderingen tot herstel der rust en tegen de Hierarchij wilde doen gelden. Maar ook geen wonder, dat geestelijke hoogmoed, in den waan dat hij boven aardsche magt zich verheffen kon en mogt, den trotschen nek óf niet óf noode buigen wilde, en weldra ook den teugel weder afwierp. Wij zwijgen, hoe het bijgeloof der scharen eeuwen achtereen misleid werd langs honderd wegen en door eerlooze bedriegerij, om de schatkist van Rome te verrijken; terwijl men wederom met gretige handen haar ledigde, om zelve, en met hongerige of onverzadelijke bloedverwanten, aan lust en driften, aan pralerij en verkwisting bot te vieren. Menigvuldiger zijn de voorbeelden, die wij ter staving konden aanvoeren, dan dat wij niet liever, als onzeker, waarop de keuze te bepalen, tot llorente zouden overwijzen. Zijn boek is geheel ingerigt om Rome door daadzaken te logenstraffen in zijnen waan omtrent de onfeilbaarheid der Paussen en de gegrondheid van hunne Apostolische titels en regten. En wilt

[p. 148]

gij den Hierarch uit den ouden tijd, die bij uitnemendheid den achtbaren naam van Heiligen Vader zich toeeigent, u vertegenwoordigen, beroofd van den verbijsterenden luister van wereldgrootheid, kroon of staatsie, gelijk hij als mensch, van den kant zijner zeden, bij llorente, op goed gezag, geteekend staat; dan voorzeker legt gij vol van verontwaardiging bij meer dan één leven het boek ter zijde, en schaamt u over den Naasten. Eenen julius II, de paulussen (der 15^de en 16^de eeuw), en meer bijzonder alexander VI, dien Pauselijken nero, te gedenken, is hier genoeg; en wij willen, tot een afdoend staal voor onze Lezers, uit de gruwelen en wandaden des laatsten slechts vermelden ‘zijne dubbel bloedschendige ontucht met eigene dochter, zijne schoondochter tevens!’ Op die lucretia in naam, doch wezenlijke thaïs, vindt men hier het welbekende grafschrift van pontanus^(*).

(*) Het grafschrift bij pontanus is overbekend:

Hic jacet in tumulo lucretia nomine, sed re
Thaïs, alexandri filia, sponsa, nurus.

Evenzeer heeft sannazarius, in een uitvoeriger grafschrift, waarin hij meer gruwelen van alexander vermeld heeft, deze zijne vuile ontucht niet verzwegen. (Epigr. L. II. 29.) Wij plaatsen hier nog een ander van laatstgenoemden beroemden Italiaan (Ep. L. II. 31):

Nomen alexandri ne te fortasse moretur
Hospes, abi, jacet hic et scelus et vitium.

(Het vervolg en slot hierna.)

(*) The Hist. of the Popes, Vol. VI. p. 413.

(*) Dict. Hist. et Crit. Art. paul II, not. b.c.d.