Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1832

Geschiedkundige aanteekeningen, betrekkelijk het hoogheemraadschap van Rhijnland en deszelfs verschillende uitwateringen.
Door F.W. Conrad, Ingenieur van den Waterstaat.

....‘En inderdaad het was geen gering gedeelte van het werk onzer Vorsten, om op den Waterstaat van Holland een wakend oog te vestigen. Het onderhoud der dijken, het leggen van sluizen, en alles, wat tot het afweren der overstroomingen zijne betrekking heeft, werd het gedurige voorwerp hunner oplettendheid.’

Meerman, Geschiedenis van Graaf willem van holland, Iste D. bl. 7.

De vroegere Vorsten des Lands hebben zich ten allen tijde in ons Vaderland veel aan eene geregelde inrigting van den

[p. 269]

Waterstaat gelegen laten liggen. De oprigting der verschillende Besturen van de meer en meer ingedijkt wordende landen, onder den naam van Heemraadschappen bekend, is daaraan onder anderen derzelver oorsprong verschuldigd. Onder dezen bekleedt het Hoogheemraadschap van Rhijnland eene eerste plaats, zoo wel uit hoofde van deszelfs uitgestrektheid, als omdat het onder de oudsten dezer soort van inrigtingen kan worden gerangschikt. Het kan dan ook niet geheel onbelangrijk zijn, eenige aanteekeningen en opmerkingen daaromtrent mede te deelen.

Het schijnt wel, dat de juiste tijd der oprigting van dit Hoogheemraadschap met geene volkomene zekerheid kan worden bepaald. Men kan echter uit den aard der zaak aannemen, dat de oprigting van dit Bestuur in een noodzakelijk verband staat met de eerste bedijkingen en de verschillende bepoldering der landen, en de tijd daarvan moet dan ook zonder twijfel óf omstreeks die eerste bedijkingen, óf liever bij het vermenigvuldigen der verschillende bedijkte polders, in Rhijnland, gezocht worden.

De eerste bedijking in Holland is, volgens simon van leeuwen^(*), waarschijnlijk geweest in het lage land van Rhijnland omstreeks Leiden, waarvoor het zoogenaamde Marendijkje gehouden wordt. De berigten van den juisten tijd van het maken van den Marendijk zijn echter vrij onzeker; en het schijnt, dat men zulks alleen voor eene eerste beveiliging van eenige lage landen tegen de meer en meer hooger wordende zeevloeden moet houden: en, hoewel een groot gedeelte van Holland misschien reeds zeer vroeg bedijkt was, zullen wij tot ons oogmerk hier vooraf alleen aanvoeren, 't geen gemelde Schrijver nog zegt; namelijk, dat het leggen van het Marendijkje lang vóór het leggen van den Spaarndamschen dijk moet geschied zijn, van welke laatste bedijking men meer zekere berigten kan aanvoeren.

De tijd van deze bedijking, die meer in het algemeen belang van geheel Rhijnland zal gedaan zijn, kan met eenigen grond worden afgeleid van het leggen van den dam in het Spaarne, waarop met het maken der spoije of eerste schutsluis aldaar de verschillende Handvesten van Koning willem van 1253 en 1255, van floris V van 1285, en van willem III van 1315 betrekking hebben.

(*) Batav. Ill. bl. 153.

[p. 270]

Ik meen in eene Bijdrage over de Geschiedenis der eerste Schutsluizen in Holland, te vinden in den Vriend des Vaderlands, 1831, Vde D. No. X, met eenige waarschijnlijkheid aangetoond te hebben, dat deze spoije of eerste schutsluis omstreeks den jare 1300 moet zijn gemaakt; zoodat dus ook de dam in het Spaarne, en gevolgelijk de volkomene sluiting der bedijking, niet vóór dien tijd kan zijn daargesteld.

Hoewel nu het leggen van den dam door het Spaarne, en het bouwen van eene spoije daarin, omstreeks den jare 1300, onder de eerste werkzaamheden der Heemraden schijnt behoord te hebben, zoo kan men echter, behalve uit gissingen, ook nog uit zekere bewijzen aantoonen, dat dit Bestuur al reeds lang vóór dien tijd moet bestaan hebben.

In de Handvest van 1253 vindt men dit Bestuur nog wel niet bepaald genoemd^(*); maar de Handvest van 5 October

(*) Meerman, in zijne Geschiedenis van willem II, IIde D. bl. 117, spreekt mede van de Handvest van 1253. Hij schijnt daar te onderstellen, dat er reeds werkelijk vóór dien tijd sluizen tusschen het Spaarne en het IJ bestonden, welke zoo smal waren, dat slechts de kleinste en ligtst geladene schepen daardoor een' doortogt hadden; waarom men van alle zijden voorstellen deed, om eene breede spuisluis door den dijk aan het IJ te vervaardigen. De Koning besloot dan ook, bij de bekende Handvest van 9 April 1253, na hierover den raad te hebben ingenomen van alie zijne Edelen, groote en kleine Leenmannen, om eene spoije of sluis van 24 voet wijd aldaar te maken. Het schijnt echter, dat hij verzuimd heeft de Heemraden van het Landschap daarover te raadplegen (zie bl. 254), die in 1255 staande hielden, dat eene onderneming van dezen aard zonder hunne toestemming niet mogt worden begonnen.
Koning willem, hunne vorderingen gegrond vindende, heeft den 11 October 1255 zijne vorige verordening ingetrokken, en besloot bij Spaarndam geene spuisluis te laten leggen. - Meerman zegt verder: het leggen van de sluis schijnt ook geen voortgang te hebben gehad, en floris V deed in 1285 den dam in het Spaarne in een' dijk veranderen.
Ik meen in mijne genoemde Bijdrage op aannemelijke gronden te hebben aangetoond, dat het zeer twijfelachtig is, of er vóór of omtrent 1285 wel eene sluis te Spaarndam bestaan en er dan ook geen dam in het Spaarne gelegen heeft, alzoo er volgens de Handvest van 1285 nog de wilde zee invloeide, ten zij de vloed van 1277, volgens mijne aangevoerde gissing, alles vernield hebbe.
Hoewel ik derhalve nog niet volkomen kan toestemmen, dat er vóór 1253 sluizen te Spaarndam bestonden, zoo laat zich uit het hier aangevoerde gereedelijk de oorzaak der aangehaalde verordeningen afleiden, en wordt mijn gevoelen door de laatste gezegden van meerman volkomen gestaafd; terwijl men eindelijk hieruit kan zien, welk eene magt de Heemraden toen reeds uitoefenden.

[p. 271]

1255 spreekt van des Gemeenelants raitsluyden, die geheten zijn Heemraden^(*); en het blijkt derhalve, dat in 1255 dit Bestuur reeds bestond, en zelfs waarschijnlijk toen reeds een' geruimen tijd bestaan had.

Het is dan onder de regering van Graaf willem II, Roomsch Koning, die als Graaf van Holland van 1235 tot 1256 regeerde, dat zich de magt der Heemraden van Rhijnland doet kennen, zoodat dit Bestuur toen misschien reeds lang bestond; ten minste kan men daaruit afleiden, dat er toen eene eenigzins geregelde inrigting van dit Heemraadschap was ingesteld. In de Handvest van floris V van 1285 wordt reeds van een' Baljuw van Rhijnland gewag gemaakt, en hij gaf in dat zelfde jaar aan de Heemraden het regt, om zelven het getal der uitstervende Heemraden te vervullen. Op dit wettig verkregen regt heeft Keizer karel V naderhand anno 1515 eene inbreuk gemaakt, door zekeren charles van poitiers, een Vlaming, aan te stellen tot Superintendent over alle de Hollandsche dijken, aan wien hij de magt gaf, om Dijkgraaf en Heemraden af te zetten en nieuwen te beëedigen. Sedert stond de verkiezing aan den Stadhouder tot den jare 1655, wanneer zij weder in hun vorig regt hersteld werden^(†).

(*) De naam van Heemraden komt hier te lande reeds zeer vroeg, en wel in echte stukken van den jare 1155, voor. Zie meerman's Geschiedenis, Iste D. bl. 8.

(†) Volgens het Oktrooi van 8 Dec. 1655 geschiedde de vervulling der Hoogheemraadsplaatsen door Hoogheemraden zelven (namelijk in Stadhouderlooze tijden) Zij gaven dan daarvan kennis aan de Staten van Holland, die alsdan de Commissie verleenden; de eed van zuivering werd gedaan bij de Staten, en de eed als Hoogheemraad bij Hoogheemraden. - In tijden, dat er een Stadhouder was, stelde eene Commissie uit Hoogheemraden, in eene daarvoor gevraagde audientie, drie personen voor, waaruit door den Stadhouder eene keuze gedaan werd. De kennisgeving dezer keuze werd als aanstelling tot Hoogheemraad aangemerkt; hij deed dan zoo wel den eed van zuivering, als dien van Hoogheemraad, bij het Collegie.

[p. 272]

In eenen Brief van Hertog willem van beijeren, Palensgrave op den Rhijn, enz. van 15 Mei 1409, wordt nog gesproken van Baljuw en Heemraden van Rhijnland. Het ambt van Dijkgraaf werd altoos bekleed door den IIoogbaljuw^(*) van Rhijnland; en ik meen niet, dat men den Baljuw eerder als Dijkgraaf genoemd vindt, dan in eene Handvest van denzelfden Hertog willem van beijeren, gegeven op St. Bartholsdag anno 1413.

De oprigting van het Hoogheemraadschap van Rhijnland dateert dan van vóór 1255, toen het reeds eenigen tijd bestaan schijnt te hebben. De waterboezem van Rhijnland lag vóór dien tijd nog met het IJ en de Zuiderzee gemeen, waarom men dan ook al zeer vroeg bedacht was, om de binnen gelegene landen voor de gewone zeevloeden te beveiligen, waaraan het hier voren genoemde Marendijkje en de lage dijk te Spaarnwoude derzelver oorsprong verschuldigd zijn.

(*) De Hoogbaljuw van het Hoogbaljuwschap van Rhijnland, waarvan de vierschaar te Leiden gespannen werd met welgeboren. Mannen, was van oudsher een der voornaamsten van Staat en Adel. De naam van welgeboren Mannen werd aan die genen gegeven, die Edelen of Vrijen en aan niemand onderworpen waren; geene anderen werden hierbij toegelaten, omdat ze niet alleen over onvrijen of dienstbaren, maar ook over vrijen regt moesten spreken.
De Dijkgraaf was ook later meest altijd te gelijk Hoogbaljuw van Rhijnland. Hij werd in Stadhouderlooze tijden benoemd door de Staten van Holland, zonder eene voorafgegane verkiezing. Wanneer er een Stadhouder was, geschiedde de benoeming mede door de Staten, echter na voorafgegane nominatie op verkiezing van den Stadhouder. De Dijkgraaf deed echter altijd den eed van zuivering in de vergadering der Staten, den eed op de Commissie bij Gecommitteerde Raden, en den eed als Dijkgraaf in het Collegie van Hoogheemraden.

[p. 273]

Men is het niet geheel eens, of het Marendijkje bij deszelfs aanleg wel geheel alleen tot bescherming der binnenlanden tegen de hooge zeevloeden is aangelegd, of wel grootendeels alleen tot eene veilige passage voor de inwoners moest dienen. Mij komt het voor, dat men hier wel deze beide bedoelingen kan beoogd hebben. Zeker is het intusschen, dat dit dijkje toen boven de zeevloeden zal gemaakt zijn; terwijl het, volgens cruquius, reeds in 1739 naauwelijks in staat was, om de landen voor het boezemwater te beveiligen. Er moet dan toch eene aanmerkelijke verandering in den staat dezer landen met betrekking tot de oppervlakte der zee zijn voorgevallen. Veel is er over geschreven, of deze verandering aan eene zakking der landen of eene rijzing der zee, of wel aan beide deze oorzaken moet worden toegeschreven^(*); en welk van deze gevoelens men dan ook moge aankleven, en mogt dan ook de rijzing der Noordzee niet volkomen kunnen bewezen worden, zoo is het echter in allen gevalle gebleken, dat de oppervlakte van de Zuiderzee, en dus ook van het IJ, in betrekking tot de oppervlakte der landen, veel hooger is dan te voren, 't welk, volgens het zeer aannemelijk gevoelen van verschillende Schrijvers, aan het verwijden der zeegaten van Texel en het Vlie moet worden toegeschreven.

Als een natuurlijk gevolg van het hooger worden van de oppervlakte der Zuiderzee en het IJ, heeft de binnenboezem van Rhijnland, welks uitlozing daarop voornamelijk moest

(*) Zie onder anderen de Tegenwoordige staat van Holland, en l'epie, Onderzoek over de oude en tegenwoordige natuurlijke gesteldheid van Holland; alsmede lulofs, Aanmerkingen over het rijzen der zee en het zinken der landen aan de Nederlandsche kusten, in het Iste D. der Verhandelingen van de Holl. Maatsch. te Haarlem; alsook de Verhandeling over het Haarlemmer Meer van den Heere Baron van lijnden van hemmen, bl. 23 enz., die het gevoelen van de zakking der landen niet aankleeft, 't welk door cruquius waarschijnlijk door eene misvatting, waartoe simon van leeuwen aanleiding gegeven had, was aangenomen. Cruquius heeft deze stelling, behalve in zijn stuk over de Merwede, ook nog in zijn' Waterstaat van Rhijnland, een in Mei 1739 aan Dijkgraaf en Hoogheemraden ingediend stuk, in het breede ontwikkeld.

[p. 274]

plaats hebben, ook moeten rijzen, en hierdoor is in later tijd langzamerhand ook eene vermeerdering der middelen van uitlozing noodzakelijk geworden, 't welk voornamelijk uit het stichten der molens en de vermenigvuldiging der sluizen kan blijken.

Even vóór en omstreeks het jaar 1300, toen de eerste spoije te Spaarndam gelegd is, had men nog aan zeer weinig middelen van uitlozing genoeg, en genoot men aldaar nog eene onbelemmerde uitwatering; doch na dien tijd is het water in Rhijnland zoodanig vermeerderd en verhoogd, dat men al spoedig op eene vermeerdering der middelen van uitwatering moest bedacht zijn.

Vandaar dan ook het stichten van watermolens en het aanleggen van meerdere sluizen, zoo te Spaarndam als bij Gouda en onder Alphen, te Halfwegen, en later de belangrijke sluizen te Katwijk, welke allen van tijd tot tijd voor de uitwatering van Rhijnland zijn daargesteld geworden.

Omtrent het jaar 1250 had er eene meer volkomene vereeniging van het IJ met de Zuiderzee plaats, 't welk dan ook het leggen der dammen door de op het IJ uitkomende stroomen noodzakelijk maakte. Hierdoor werd echter de geheel vrije uitlozing der wateren belet, waarin weder door het leggen van uitwateringssluizen en duikers moest voorzien worden.

Ter plaatse waar men aan deze sluizen in den beglnne een te gering vermogen gegeven had, of waar het binnenwater, door de langzame verhooging der oppervlakte van het IJ. de landen meer bezwaarde, werd eene vermeerdering der uitwateringsluizen noodig, ten minste voor zoo lang dit nog zonder aanwending van andere hulpmiddelen kon helpen, 't geen nog tot omstreeks ruim 1400 moet hebben kunnen geschieden, daar men eerst in 1408 voor het eerst van watermolens vindt gewag gemaakt.^(*)

(*) De Heer Baron van lijnden van hemmen, in zijne Verhandeling over het Haarlemmer Meer, bl. 29, leidt zulks as uit de rekening van zekeren philip van dorp, anno 1408. Volgens andere Schrijvers, aldaar genoemd, zouden de eerste windwatermolens anno 1450 bij Schoonhoven, en twee jaren later bij Enkhuizen gesticht zijn; meenende echter, dat dezelve in 1430 en 1440, toen het Limmer Meer en Nesch Meer drooggemaakt zijn, reeds tot eene zekere volkomenheid waren gebragt. L'epie (Onderzoek, bl. 70) verzekert, dat anno 1452 de twee eerste watermolens in Dregterland bij Enkhuizen werden gezet, omtrent zeven jaren na derzelver uitvinding, welke hij dus stelt in het jaar 1445. Leegwater verzekert, dat het omtrent 175 jaren geleden was, dus (naar den eersten druk van 1640) in 1465, dat er nog niet één watermolen in Zuid noch Noord-Holland was. (Zie het Haarl. Meer-boek, uitgave van 1669, bl. 38.) De eerste molen werd gesticht in den Opdammer en Huisbroeker polder. (Chronycke van de Rijp, bl. 6.) Velsen, in zijne Aanmerkingen op het Haarlemmer Meer, (2de druk, bl. 11) zegt, dat de windwatermolens anno 1470 in gebruik zijngekomen. In het jaar 1469 werd bij Rhijnland consent verleend, om met molens het water uit het land te malen in den Rhijn, de Zijl, of elk in zijne watering. In 1570 waren de groote windwatermolens nog zoo weinig in gebruik, dat men (volgens het Verbaal van du quesnoy van 1570) de landen met oesvaten en cleyne windmolekens, ook met paarden en handmolekens, droogmaakte. Ook omstreeks-1600 waren nog vele landen van Rhijnland onbepolderd. Dat in den jare 1573, volgens lulofs, (Verh. der Holl. Maatsch. IIde D. bl. 526) een Vlaming aan de Hollanders zou geleerd hebben eene beweegbare kap aan de molens te maken, wordt door velen voor onwaarschijnlijk gehouden. Zie ook van lijnden, bl. 30.
Alle deze verschillende berigten zijn misschien bij eenig nadenken zeer wel overeen te brengen, wanneer men de uitvinding van de werkelijke daarstelling goed onderscheidt. Zeker schijnt het, dat men de uitvinding der windwatermolens in Holland en wel in Noord-Holland moet zoeken, en zulks heeft ook zijne natuurlijke oorzaak, daar de verhooging der oppervlakte van de Zuiderzee aldaar al zeer spoedig de inwoners genoodzaakt heeft, naar goede hulpmiddelen ter ontlasting der wateren om te zien. Vandaar dus de uitvinding der watermolens, die later, bij de droogmaking der verschillende Meren, vele verbeteringen zullen hebben verkregen.

[p. 275]

Schoon Rhijnland nu al vroeg de uitwatering te Spaarndam had, bestond er echter ook reeds zeer vroeg eene uitwatering van den Rhijn door de Goudsche sluis en de Gouwe naar den IJssel, en deze sluis kan als eenvoudige uitlozings sluis in ouderdom van eersten aanleg met de eerste spoije van Spaarndam wedijveren. - Floris V schonk in 1284 aan die van Alphen en anderen daaromtrent de vrijheid, om

[p. 276]

de deur, leggende in de Goudsche sluis op den Rhijn, te mogen uitdoen en afnemen, enz. Deze sluis bestond derhalve in den jare 1284, en was dus misschien reeds vroeger dan de spoije te Spaarndam daargesteld geworden.

Het was echter slechts eene zeer eenvoudige uitwateringssluis; - het blijkt zelfs uit eene uitspraak van Hoogheemraden van Rhijnland tusschen die van Alphen ter eenre en Groenswaard enz. ter andere zijde, die gezamenlijk verpligt waren om de Goudsche sluis te maken, dat er In 1446 nog geene sluis met eene ophaalbrug, maar alleen eene schotdeur heeft gelegen. Eerst in 1561 is de Goudsche sluis van steen gemaakt, en omtrent denzelfden tijd is, westwaarts van de oude Goudsche sluis, eene tweede grootere sluis, verlaat en kolk gelegd, ten dienste van het gemeene land van Holland en Westvriesland, wordende de beide aldaar nog gelegene sluizen, de eene door Rhijnland, en de andere door de provincie Holland onderhouden.

De sluis bij Gouda zelve, dat is te zeggen die, welke daar vroeger gelegen heeft, en de Gouwe van den IJssel afscheidde, is voorzeker ook van zeer ouden aanleg, en moet misschien wel gelijktijdig met het graven van de Gouwe en het leggen der Goudsche sluis onder Alphen gesteld worden. De stichting van Gouda, of der Goude, wordt omstreeks den jare 1272^(*), of de eerste aanleg omtrent 1262^(†), en misschien reeds vroeger, gerekend. Daar wij nu zoo even gezien hebben, dat de Goudsche sluis reeds in 1284 bestond, zoo is het niet geheel onwaarschijnlijk, dat zoo wel deze, als de sluis bij Gouda, tevens met het graven van de Gouwe, ook gelijktijdig met de eerste stichting van Gouda hebbe plaats gehad, en dat men dus den aanieg dier sluizen omstreeks den jare 1272, of reeds vroeger in 1262, zou kunnen stellen. Men kan dus wel aannemen, dat de uitwateringsluizen aan de Gouwe en de eerste spoije te Spaarndam in hetzelfde tijdvak zijn daargesteld.

Hoezeer de oppervlakten der stroomeu al langzamerhand zijn gerezen, kan hier ook omtrent den IJssel blijken: want de sluis bij Gouda moest, nog volgens eene Handvest van 15 Januarij 1535, dienen tot uitlozing op den IJssel; doch het bed van den IJssel is sinds dien tijd zoodanig verhoogd, dat

(*) S. van leeuwen, Bat. Ill. fol. 113-192 enz.

(†) Republyke der zeven vrije Vereenigde Nederlanden, enz. anno 1652, bl. 82.

[p. 277]

dit naderhand onmogelijk werd. In het begin dezer Eeuw was de sluis te Gouda hoogstens 8 etmalen in een jaar, en tegenwoordig nog minder, uitstroomende; zoodat ze niet meer tot uitwatering kan dienen, maar in drooge zomers het water tot verversching inlaat. De kapitale schutsluis, genaamd de Mallegatsche sluis, welke te Gouda buiten de Rotterdamsche poort ten dienste der belangrijke scheepvaart gelegen is, werd aldaar in den jare 1763 gelegd.

De landen, die in 1363 op den IJssel uitwaterden, waren te dier tijd voor altoos afgescheiden, om te Spaarndam te mogen uitwateren; doch deze landen, de toenemende gebreken op den IJssel ondervindende, verzochten, weder in Rhijnland te worden ingenomen, waarna daarop aan ieder op bijzondere voorwaarden consent verleend is.

Volgens een Contract, tusschen Rhijnland en Woerden gesloten in den jare 1363, moesten er echter te Spaarndam twee sluizen gemaakt en onderhouden worden, en van dien tijd af dateert de vermeerdering der sluizen te Spaarndam.

(Het vervolg en slot hierna.)