Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1832

Cosmographische Lessen. Een Leesboek voor de Nederlandsche Jongelingschap, door Jacob de Gelder,Hoogleeraar te Leyden. Te Amsterdam en in den Haag, bij de Gebr. van Cleef. 1831. In kl. 8vo. XXXII en 540 bl. ƒ 3-90.

De Hoogleeraar de gelder heeft, door de uitgave van het aangekondigde werk, in eene wezenlijke behoefte voorzien. Er bestonden, wel is waar, (om ons van des Schrijvers eigene woorden te beidenen) handleidingen in menigte, in vele van welke, zoo als het heet, de wiskundige Aardrijkskunde, het gebruik van de kunstige Aard- en Hemelbollen worden onderwezen; andere, in welke de zoogenaamde populaire Astronomie, zonder meetkundige kennis te vooronderstellen, geleerd wordt. Doch al die handleidingen schenen den Hoogleeraar of te duister, of te droog van stijl, of (gelijk met de Fransche voortbrengselen veelal het geval is) te oppervlakkig. Daarom heeft de hooggeleerde Schrijver dit Leesboek opgesteld, en het den titel van Cosmographische Lessen gegeven, omdat het eene volledige en tevens eenvoudige beschrijving behelst van de zoogenaamde wiskundige Aardrijkskunde, van de eerste hoofdgronden der Sterrenloopkunde, van de naauwkeurige beschrijving van ons Planeten- en Kometenstelsel, zoo als wij het thans kennen; in één woord, de beschrijving van het Heelal, van de geheele Wereld (κόςμος), van de uitgebreide schepping, die ons oog, in de oneindige hemelruimte, gewaar wordt. Cosmographische lessen op te stellen (zegt de Schrijver), zonder in den lezer eenige kennis van de

[p. 573]

Leer der Getallen en der Uitgebreidheden te onderstellen, behoort onder de onmogelijkheden. Zulks zou wel hetzelfde zijn geweest, als geene Cosmographische lessen te schrijven, enz.

Recensent vereenigt zich volkomen met dit redebeleid des Hoogleeraars. Zij, die van een ander gevoelen zijn, moeten dan ook willen, dat de Bespiegelende Wijsbegeerte worde onderwezen, zonder vooronderstelling van kennis der Redeneerkunde; of dat de oorspronkelijke tekst van Homerus worde verklaard aan toehoorders, die te voren niets van de Grieksche woorden en taalvormen hebben willen leeren. Eene oppervlakkige kennis vervoert al ligt tot verwaandheid, en sleept ons niet zelden weg tot allerlei dwaling, zoodat eene volslagen onkunde bij velen en in de meeste gevallen nog verkieslijker is, dan eene gevaarlijke halfkennis.

Gelijk echter de Hoogleeraar, aan den eenen kant, zekere onmisbare kunde bij zijne lezers vooronderstelt, zoo vergt hij, aan den anderen kant, ook niet meer, dan volstrekt noodig is, om met vrucht zijne taak te kunnen volvoeren; en het afgetrokkene des onderwerps zoekt hij, door duidelijkheid en fraaiheid van stijl, bevattelijk en aangenaam - elders weder, door wijsgeerige aanmerkingen en gevolgtrekkingen, heilzaam en stichtelijk te maken. Waar het pas geeft, oppert hij doelmatige vraagstukken, en levert er de onderscheidene oplossingen van. Een achttal platen met naauwkeurig aangeduide en juist bewerkte figuren strekt tot opheldering; en hij, die de beginselen van Reken- en Meetkunst magtig is, zoo hij de hier aangekondigde Cosmographische lessen beoefenen wil, behoeft slechts de volgende stoffelijke hulpmiddelen:

1^o. Een kunstige Hemel- en Aardbol, benevens eene algemeene Sterrenkaart.

2^o. Behalve het vertrek, waar de Lessen gelezen en beoefend worden, eene plaats in de opene lucht, om de bewegingen des Hemels en der Planeten na te gaan, en den Hemel met den kunstigen Hemelbol te vergelijken.

[p. 574]

3^o. Zoo wel op deze opene plaats, als in het vertrek, alwaar de Lessen plaats hebben, moet op den vloer, volgens de manier, die art. 102 (bl. 51) verklaard wordt, eene middaglijn of meridiaan zijn getrokken, om den kunstigen Hemel- en Aardbol, overeenkomstig de plaats, alwaar men zich bevindt, te kunnen stellen.

4^o. Men moet voorzien zijn van een werktuig, aequatoriaal genoemd, hetwelk art. 92 (bl. 44) beschreven wordt, met verwijzing tot de ophelderende figuur 40, plaat No. 2.

5^o. Van eenen Telescoop of een' Acromatischen Kijker, vermogend genoeg, om de Satellieten van Jupiter en Saturnus te kunnen waarnemen; en eindelijk

6^o. van een' Sterrckundigen Almanak, voor elk bijzonder loopend jaar, waartoe wordt aanbevolen, behalve den Zeemans-Almanak, of eenig ander sterrekundig dagboek, als b.v. Connaissance des temps, wel inzonderheid het Jaarboekje, hetwelk jaarlijks, op last van onzen geëerbiedigden Koning, door des Schrijvers geachten vriend, den voortreffelijken Wiskunstenaar r. lobatto, wordt uitgegeven.

Men heeft reeds gezien, dat wij van artikelen gesproken hebben. De Hoogleeraar, namelijk, heeft zijn werk afgedeeld in hoofdstukken; elk hoofdstuk, in verschillende lessen; iedere les, in onderscheidene artikelen. Die artikelen hebben een doorloopend nommer. Zij beginnen met de Inleiding, die het eerste hoofdstuk voorafgaat, en eindigen, bij de laatste Les, met No. 467. Alsdan volgen er nog drie Bijlagen, die weder elk in artikelen zijn afgedeeld, doch telkens met afzonderlijk loopend nommer. De eerste Bijlage is over de regeling der jaren, en de voornaamste jaartellingen; de tweede behelst eene nadere toelichting aangaande het ware verstand van het Planetenstelsel van Ptoleméus; en de derde levert een eenvoudig bewijs van het parallelogram der krachten. Dit alles maakt het gebruik van dit Leesboek gemakkelijk, en de opgaaf van den Inhoud, bl. XXVII tot XXXII ingesloten, geeft een duidelijk overzigt van het geheel.

[p. 575]

Overal zoekt de Hoogleeraar wezenlijke kunde mede te deelen; nergens verdiept hij zich in ijdele en door geene analogische gronden van waarschijnlijkheid ondersteunde gissingen; doch, waar de stellige wetenschap ons begeeft, waagt hij dáár alleen met zedigheid te gissen, waar die gissing zich aanbeveelt door een natuurlijk verband met erkende waarheid. Zoo zijn b.v. zijne gissingen aangaande de natuur en de bestemming der Kometen, art. 447-450 (bl. 471-475). En wie is niet geneigd, met den Hoogleeraar, in art. 449 (bl. 472), te vragen, en voor zichzelven te onderstellen: Zouden welligt de Kometen electrophorische ligchamen zijn, in welke eene groote hoeveelheid electrieke stof voorhanden is, op welke de Zon (behalve dat zij de weegbare deelen van dit ligchaam aantrekt) door een haar eigen zijnde opwekkend vermogen werkt; zoodat de afscheiding der positieve en negatieve electriciteit, in het ligchaam van de Komeet, des te sterker zou worden, naarmate zij tot de Zon nadert, en tevens aanhoudend werkt? Hieruit (en ziedaar het verdienstelijke en waarschijnlijke dezer gissing) zou men het licht van den staart kunnen verklaren, en reden geven, waarom de staart, na den doorgang door het perihelium, zoo veel grooter en helderder is, dan vóór dien tijd.

Tot de heilzame en stichtelijke strekking van dit Leesboek brengen wij onder anderen, dat bl. 420 en verv. (art. 373-380) het bestaan van een verstandig en alvermogend Wezen, dat, door zijnen wil, de stof daargesteld, aan derzelver bestanddeelen natuurkrachten medegedeeld, en deze aan onveranderlijke wetten onderworpen heeft, uitmuntend gestaafd wordt.

Jammer is het, dat de verbetering der drukproeven niet zoo naauwkeurig geweest is, als de innerlijke waarde van dit werk verdiende, hetwelk wij aan alle Onderwijzers en leergierige Jongelingen, ja zelfs aan allen, die de wetenschap liefhebben, met ruimte durven aanbevelen.