Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1832

Leerboek voor scheikundige Werktuigkunde, door G.J. Mulder.Isten Deels 1ste Stuk. Te Rotterdam, bij M. Wijt en Zonen. 1832. In gr. 8vo. 28 en 181 bl. en 5 Platen. ƒ 3-:

Onze landgenooten ontvangen hier het begin van een wijdloopig en veelomvattend werk, tot welks volvoering wij den ijverigen Schrijver gezondheid, lust en krachten toewenschen. Wij kunnen over den aard van dit Leerboek eenigermate uit dit begin oordeelen; deszelfs geheele plan blijkt gedeeltelijk uit de Voorrede en uit een bij het werk gevoegd Prospectus van de Uitgevers. Wij zeggen gedeeltelijk; want geheel duidelijk is het ons niet, welk plan de Schrijver zich heeft voorgesteld. Hij leert ons toch niet alleen de werktuigen kennen, maar behandelt ook de hoofdstukken der wetenschap, waartoe die werktuigen behooren, min of meer uitvoerig; zoo vinden wij bij den areometer b.v. tafels over het soortelijk gewigt van vloeistoffen en vaste ligchamen. De Schrijver verschoont zich hieromtrent in de Voorrede met te zeggen, dat hij een' titel vóór een boek, niet een boek achter een' titel heeft geschreven. Wij kunnen dezen vernuftigen inval wel laten gelden voor hetgeen dezelve is, maar vragen den geleerden Schrijver alleen, of hij een plan het boek of een boek het plan wil laten voorafgaan? En, zoo hij getuigt niet alles op den titel geplaatst te hebben, wat hij geven wilde, omdat hij

[p. 247]

dan niet wist, wat et op te zetten (Voorr. bl. 27), volgt hier immers uit, dat hij niet wist, wat hij geven wilde, hetgeen wij van hem toch niet denken kunnen. Wij hebben, dit alles daargelaten, eene bedenking aangaande den titel, en twijfelen, of het juist zij, te schrijven Leerboek voor scheikundige Werktuigkunde, daar een boek toch voor lezers en niet voor eene of andere wetenschap geschreven wordt. Hij noemt het zelf in den aanvang der Voorrede een Leerboek over scheikundige Werktuigkunde, en deze titel komt ons zekerlijk gepaster voor.

Doch wij bemerken, dat wij al ligt te veel zouden toegeven aan aanmerkingen, waartoe ons de herhaalde lezing der Voorrede eenige aanleiding kan gegeven hebben. Wij willen het niet ontkennen, die Voorrede bevalt ons slechts ten halve; en om de menigvuldige goede wenken en heldere inzigten, die wij er in opmerkten, doet het ons leed, dat de Schrijver zich niet meer op een' vasten, geregelden gang zijner denkbeelden in dezelve heeft toegelegd, en zich door bijzondere bedenkingen heeft laten brengen tot uitweidingen, wier bedoeling door hen, die met deze bijzonderheden onbekend zijn, niet regt kan begrepen worden.

Het stuk, dat voor ons ligt, bevat, behalve de Voorrede, slechts twee Hoofdstukken, waarvan het eerste handelt over de werktuigen om te meten en te wegen. Hetzelve heeft vijf Afdeelingen, waarvan de eerste over de balans, de tweede over maten en gewigten, de derde over geneeskundig gewigt, de vierde over het wegen, en de vijfde over de maten en het meten handelt. Het tweede Hoofdstuk handelt over werktuigen, om het soortelijk gewigt der ligchamen te bepalen. Dit Hoofdstuk heeft drie Afdeelingen, en handelt daarin geleidelijk (1) over het soortelijk gewigt der druipbare vloeistoffen, (2) over dat der vaste ligchamen, en (3) over dat der gazsoorten. Een, zeer onderhoudend geschreven, geschiedkundig artikel over den luchtbol is hier als aanhangsel bijgevoegd. Alles is met veel orde, eenvoudig en doorgaans bevattelijk

[p. 248]

voorgedragen, en toont genoegzaam, hoe de Schrijver met zijn onderwerp en met de nieuwste scheikundige litteratuur bekend is, en met hoeveel gezond oordeel hij zijn vak behandelt. Onder het doorlezen hebben wij op enkele punten eenige bedenkingen gemaakt, wier minder of meerder gewigt wij aan de beoordeeling des Schrijvers onderwerpen.

Op bl. 19 lezen wij, dat waterdampen, die in de lucht zweven, het gewigt van een volumen lucht vermeerderen. Dit zal den Schrijver ontsnapt zijn, daar het hem, die blijken geeft zoo zeer met de natuurkunde bekend te zijn, niet onbekend kan wezen, dat een volumen waterdamp bij dezelfde spanning ligter is dan een even groot volumen lucht.

Bl. 32. reg. 4. v.o. ‘Het geheel werd nu mètre genoemd, hetwelk in onze taal door het woord meter zeer goed kan overgebragt worden, en beiden van het Grieksche woord maat afkomstig zijn.’ Deze zin is envolledig. Doch in allen gevalle komt het ons voor, dat de Heer mulder heeft willen schrijven, ‘door het woord maat zeer goed’ enz., en dat men in plaats van ‘het Grieksche woord maat’ het Grieksche woord meter moet lezen.

Op bl. 65 komt eene bepaling voor van capillariteit, die onnaauwkeurig is. ‘Er is,’ zegt de Schrijver, ‘een vermogen der vaste ligchamen, om elkander aan te trekken. Dit noemt men capillariteit(?),’ enz. - en een weinig verder: ‘Hierdoor staan vele vloeistoffen in van onderen opene buizen altijd hooger, dan in zulke vaten,’ enz. - Vooreerst zouden wij hier vragen, in welke vaten, want dat ‘zulke’ moet op iets voorafgaands slaan; ten andere, wat de bijvoeging ‘van onderen opene’ beteekent, daar in van onderen geslotene vaten de vloeistof volstrekt niet dringen kan. Dit moet blijkbaar ‘van boven opene’ zijn. Doch deze geheele zinsnede draagt blijken van overhaasting. Hieraan is, zoo wij ons niet bedriegen, ook de duistere zinsnede op bl. 74 toe te schrijven, waarvan wij de bedoeling

[p. 249]

wel verstaan, maar die wij twijfelen, of wel door iemand, die de zaak voor het eerst leert, zal begrepen worden: ‘Men nam hiertoe het punt van grootste digtheid des waters; doch daar dit nooit juist gedurende eenigen tijd te houden is, zoo brengt men die herleiding aan de bepaling van ieder soortelijk gewigt, door vergelijking met het water bepaald aan, die voor den warmtegraad, waarin de bepaling geschiedt, noodzakelijk is.’

Bij de vermelding van het ongelukkige uiteinde van den luchtreiziger pilatre desrosiers (bl. 169) had de inrigting zijner luchtballonnen niet onaangeroerd moeten blijven, waarin hij de twee soorten verbond, en de bovenste met waterstofgaz vulde, terwijl de onderste met verwarmde lucht was gevuld. C'était établir un fourneau sous un magasin à poudre, zegt biot.

Zoo wij deze kleine aanmerkingen niet terughouden, zal de verdienstelijke Schrijver zulks niet aan zucht om te berispen toeschrijven, maar er alleen een bewijs in zien, dat wij belang in zijne onderneming stellen. (Deze belangstelling noopt ons ook, den wensch niet te onderdrukken, dat hij zich moeite geve tot loutering van zijnen stijl, welke hier en daar minder keurig is. Aan het woord aangeven, op hetwelk de Schrijver bijzonder gesteld schijnt te zijn, kan Rec. zich slecht gewennen; men behoeft immers dien Germanismus niet, om het goed Hollandsche opgeven, aanwijzen enz., naar gelange de zin zulks vereischt, te vervangen?) Wij begrijpen ligtelijk, hoe moeijelijk hem die arbeid bij zijne beroepsbezigheden als praktiserend Geneesheer vallen moet; en wij achten de volharding niet gering, die er toe vereischt wordt, om, te midden van zoo vele andere werkzaamheden, een werk van dergelijken omvang ten einde te brengen. Maar in die volharding zal, zoo wij ons niet bedriegen, de Schrijver niet te kort schieten. De stemming, die wij bij hem op vele plaatsen van dit Leerboek bespeuren, vooral in hetgeen hij zoo schoon zegt over het belang van het naauwkeurig nagaan der werk-

[p. 250]

tuigen, (Voorr. bl. 21, 22) is er ons borg voor. Het is eene edele, goede stemming; het is liefde voor de wetenschap, liefde voor kennis en waarheid, die alle bezwaren weet te overwinnen en haar doel eenmaal zeker bereikt. Aan zoo gestemde menschen reiken wij gaarne de hand, al verschillen wij ook eens in sommige opzigten van hen, en rekenen het ons tot eer, als wij het den voortreffelijken charles bonnet mogen nazeggen: Aux amis de la vérité qui sont aussi les miens.