Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1816

Staatkundige Geschriften, betreffende eenige gewigtige Gebeurtenissen in de Vereenigde Nederlanden, gedurende de jaren 1786, 1787 en vervolgens. Door Mr. Herm. Tollius. IIde Deel. In 's Gravenhage, bij J. Allart. 1815. In gr. 8vo. XXIV en 233 Bl. f 2-8-:

Gelijk de Hoogleeraar tollius ons, in het eerste Deel der verzameling zijner voorheen uitgegevene Staatkundige Geschriften, het geval van Hattem en Elburg volgens echte stukken had voorgesteld, zoo loopt dit tweede over de onderhandeling, ter bemiddeling van de zwevende geschillen in 1787, door den Franschen Zaakgelastigde de rayneval met den Pruissischen Minister von görtz, benevens aanmerkingen over dezelve van den Uitgever, onder den titel van: Vrije kenschetse der twee hoofdpartijen, in de onderhandeling tusschen den Heere Grave von görtz, en den Heere de rayneval, opgemaakt door een' jong' Patriot. Schoon wij het belang van dit gedeelte onzer nieuwere Vaderlandsche Geschiedenis voor den zamenhang van het geheel niet ontkennen, is echter, onzes inziens, bij de nieuwe uitgave, na bijna dertig jaren, eene al te groote uitvoerigheid gelaten, welke in de oogenblikken zelve, toen men partijen bestrijden moest, misschien nuttig, thans echter van minder belang schijnt te zijn. Immers, wil men aan eene korte onderhandeling, waarbij slechts twee- of driemaal Nota's gewisseld wor-

[p. 481]

den, en die nog vruchteloos afloopt, een geheel boekdeel toewijden, zoo blijft er voor de meer gewigtige voorvallen van dat onvergetelijke jaar (1787), die ook in 't licht behooren gesteld te worden, weinig plaats over, of men moet tot een onoverzienbaar aantal deelen de toevlugt nemen. Het komt ons, onder verbetering, voor, dat de geleerde en verdienstelijke Schrijver beter zou gedaan hebben, de stukken alleen in de Nederduitsche vertaling, en van zijne aanmerkingen, of Commentarius tot dezelve, slechts een uittreksel te geven. Dan, wij hebben nog eene andere bedenking van meer belang. Het komt ons voor, dat deze onderhandeling weinig afdoet, om de zaken, waarover geschil viel, uit het oogpunt van den Heer tollius te doen beschouwen. Schoon de Recens. verklaart, opregtelijk en van harte in de wijze van beschouwing met den eerbiedwaardigen Grijsaard ééns te zijn, en de woelingen tot verandering van de Constitutie, en het gezag des Stadhouders vóór 1787, voor de bron onzer onheilen aan te zien, betuigt hij echter even onbewimpeld, dat, naar zijn gevoelen, juist deze onderhandeling niet de meeste strekking heest, om het ongelijk der Patriotten en de schadelijkheid hunner maatregelen te doen zien. Het is een geschil van eer, wie het eerst, het meest, en voornamelijk moest toegeven, de Staten van Holland, of de Stadhouder. Hierover nu kan zekerlijk zeer verschillend gedacht worden, zonder dat zulks den dus- of andersdenkenden (bij het onzekere en onbepaalde van de magt des Stadhouders in de oude Constitutie) misdadig make. De Heer rayneval deed van zijnen kant wel voorslagen, die, zoo als zij lagen, onaannemelijk waren: de uitwerking, bij de Staten van Gelderland, van de ontruiming der beide steden, Hattem en Elburg; het te niet doen der Regeringsreglementen in de Provincien Utrecht en Overijssel niet alleen, maar zelfs in Gelderland; voorts het afzien, door den Stadhouder, van het Militair Commando, de benoeming van Officieren, en het geven van het wachtwoord. Op die wijze ware zekerlijk de magt van Stadhouder zoo wel, als van Kapitein-Generaal, bijna niet meer dan een ijdel schaduwbeeld gebleven. Maar was het aan den anderen kant ook niet een weinig sterk, om geene wijziging te willen dulden in de herroeping der schorsing van het Kapitein-Generaalschap? Het is waar, deze weigering kwam uit de edelste bron, uit gevoel van eere, voort; maar kon staatkunde, en

[p. 482]

zucht tot bevrediging des deerlijk verscheurden Staats, hier niet eenige verzachting in de gestrengste toepassing der beginselen bewerkt hebben? terwijl men, door al te zeer op zijn stuk te staan, juist voedsel gaf aan de kwaadwilligheid der onrustzoekers. Het punt is zekerlijk te teeder, niet alleen om te beslissen, maar zelfs om er langer op te vertoeven; te meer, daar men twijfelen mag, of zelfs de grootste toegevendheid wel de gewenschte uitwerking zou gedaan hebben. Want er zat eene andere bron van bederf, die niet alleen in de oude veete tusschen Staats- en Stadhoudersgezinden moet gezocht worden; het was die tusschen de Revolutionnairen, die geene bemiddeling of bevrediging wilden, en spoedig ook alle bedaarde Staatsgezinden van het kussen zouden gedrongen hebben, en de Constitutionnélen, van welke denkwijze ook. Dit moet men niet uit het oog verliezen. Zoo men deze laatsten had kunnen vereenigen, ware hoogstwaarschijnlijk de buitenlanische tusschenkomst vermijd geworden, zoo wel als de hevig stappen, die in den zomer van 1787 in Holland en elders phats hadden. Wij nemen dus de vrijheid, den Heere tollius, wiens hartelijke, onbevoordeelde vaderlandsliefde bij ons voor 't overige op hoogen prijs staat, in bedenking te geven, of het niet beter zou geweest zijn, de stukken uit het oogpunt, zoo als zich thans de zaken ontwikkeld hebben, dan uit die van den toenmaligen tijd (in den aanvang des jaars 1787) te beschouwen. Men gevoelt ligtelijk, dat dit geenszins ten voordeele der door den Hoogleeraar bestredene partij zou uitvallen; doch wij voor ons gelooven, dat het hem misschien minder ongunstig over vele Staatsleden van 1786, en gestrenger omtrent de Demagogen in de Raadzalen en het Volk zou hebben doen oordeelen.

Voor 't overige doen wij volkomen regt aan het oogmerk dezer verzameling, om de lang als in een' put verscholene waarheid daaruit te voorschijn te halen, en wenschen den grijzen Hoogleeraar lust en krachten toe, om zijn aangekondigd voornemen te kunnen volvoeren ‘eener onzijdige beoordeeling van al het belangrijkste, wat bij Engelsche, Hoogduitsche en Fransche Schrijvers van eenig gewigt over de Geschiedenissen van ons Vaderland, sedert 1784 tot aan onze tijden, is geboekt geworden.’ (Voorberigt, bl. VIII.) Deze toets zou voor de Vaderlandsche Geschiedenis van een anberekenbaar gewigt kunnen zijn. Slechts ééne daadzaak

[p. 483]

zullen wij uit dit geschrift te berde brengen, die ons sterk getroffen heeft. Wanneer een man als de Pruissische Baron von görtz, die zelfs bij den Franschman ségur edel in zijn bestaan, deugdzaam bij grondbeginsels, en angstvallig verbonden aan zijne pligten genoemd wordt; wanneer deze, bij zijne eer en bij al wat heiligst is, kan zweren, bl. 103, dat de Prins dien invloed niet heeft, welken men zegt, (op de Staten van Gelderland) dient men zulks wel te gelooven; en daarmede vervallen dan de beschuldigingen, die den grond tot de openbare verdeeldheden gelegd hebben: en welk eene reeks gevolgen vloeijen hieruit niet voort! - Welk eene opeenstapeling van ellenden.... Doch de dagen onzer plagen zijn voorbij, en met dezelve, zoo God het wil, ook voor altijd die onzer inwendige veeten!