Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1812

Volksnatuurkunde, of onderwijs in de Natuurkunde voor mingeoefenden, tot wering van wanbegrippen, vooroordeel en bijgeloof. Uitgegeven door de Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen. Te Amsterdam, bij C. de Vries, H. van Munster en Zoon, en J. van der Hey. 1811. In kl. 8vo. f :-11-:

Eene Volksnatuurkunde! Neen - eene zoodanige als deze bezitten wij in de moedertaal nog niet: andere soortgelijke schriften, die dit doel, hoe zeer slechts gedeeltelijk, bereiken, zijn, voor een volksboek, te omslagtig en te kostbaar. - Ja, geachte Heer buys, er behoort veel toe om zoodanig een boek wel te schrijven, en om het daar bij bedoelde wit te treffen; zoo veel zelfs, dat wij het voor

[p. 565]

eene der moeijelijkste en gewaagdste ondernemingen houden, daaraan de hand te slaan. Zulk een boek niet slechts in eenen voor het volk bevattelijken, maar ook in eenen aan het volk behagenden stijl te schrijven, moge nog aangaan voor de eenvoudigste onderwerpen der Natuurkunde; maar hoe, ten aanzien der werktuigkunde, der botsing, der aantrekkingskracht en van den op dezelve gegronden loop der hemelbollen, de wetten der straalbreking en van het terug gekaatste licht, de waterweeg- en waterloop-kunde? die alle zoo zeer in het wiskundige loopen, en zonder meetkundige kennis onmogelijk regt verstaan kunnen worden; en welke kennis men echter bij de volksklasse, die het meeste belang bij een zoodanig geschrift heeft, niet kan vooronderstellen; - wij zwijgen nog van het gemis der proefnemingen.

En voorondersteld zelfs, het werk is nu dáár, en alle deze geopperde zwarigheden zijn zoo goed mogelijk overwonnen; zal het dan doel treffen? zal het in der daad wanbegrippen, vooroordeel en bijgeloof weren? - wij vragen niet, of het dit kan, maar of het dit zal doen? Menschkundig beschouwd, gelooven wij, ten aanzien der groote menigte, zeer weinig: want toch, men zegge iemand, die aan spoken, tooverij, voorbeduidselen en dergelijke dwaasheden gelooft, dat er een werk is uitgekomen, 't geen, op natuurkundige gronden, het onmogelijke van het bestaan van spoken enz. aantoont; de kracht der vooroordeelen is zoo groot, dat zulk eene aankondiging meer geschikt is, om, van dat oogenblik af aan, het bijgeloof te hardnekkiger te doen aankleven, op grond van eene menigte duizendmaal verhaalde spook- en toover-historien, dan wel om de waarheid bedaardelijk te onderzoeken en zich redelijk te laten onderwijzen: men verklaart hem, die daartoe zou willen helpen, voor een vrijgeest of nog iets ergers: wij beroepen ons op de ondervinding.

Moest dan dit stuk niet geschreven zijn? - hierover straks nader. Doch, om den Lezer geene verkeerde denkbeelden in te boezemen, moeten wij terstond aanmerken, dat wij door het gezegde geenszins bedoelen, dit werk, 't welk voor ons ligt, en door ons met een zoo uitnemend genoegen gelezen is, bij voorraad te doen minachten; maar in tegendeel, om, door het plaatsen der zwarigheden op

[p. 566]

den voorgrond, deszelfs waardij des te sterker te doen uitkomen, wanneer men er nader mede bekend zal zijn. Wij schikken ons alzoo om deze Volksnatuurkunde wat uitvoeriger te ontleden, en de begeerte naar dezelve bij den Lezer op te wekken: tot de geopperde zwarigheden keeren wij daarna nog een oogenblik weder.

De Maatschappij tot nut van 't algemeen was reeds lang bedacht, om een werk over de Natuurkunde, toegepast op het dagelijksche leven, ter wering van wanbegrippen enz., uit te geven. Zij schreef daartoe een en andermaal eene prijsvraag uit; er kwamen twee stukken in, welke echter geen van beiden de goedkeuring der Maatschappije wegdroegen. Van een dezer slukken was Schrijver de Heer johannes buys, bekend genoeg door zijn uitmuntend Natuurkundig Schoolboek. Deze, de uitspraak der Maatschappij vernomen hebbende, bood zich aan, om, met afzien van het eere-metaal, zijne verhandeling, onder opzigt van Hoofdbestuurders, zoodanig om te werken, als noodig zoude geoordeeld worden, om aan de vereischten te beantwoorden: - dit voorstel werd bij de Maatschappij aangenomen; en zie daar den oorsprong van dit boek.

De Heer buys ontveinst in zijn Voorberigt geenszins de moeijelijkheden en onoverkomelijke zwarigheden van zijnen arbeid: hij erkent, dat ook in deze zijne Volksnatuurkunde zaken voorkomen, die, als Volksnatuurkunde, een weinig te hoog loopen: doch, zegt hij, wilde men geen onvolledig stuk leveren, dan moest men, om de orde te bewaren, ook die moeijelijker zaken behouden; te meer, daar dit werk een werk is voor het volk; dus niet alleenlijk voor den volkomen onwetenden en van alle lecture ontblooten man, maar ook voor hen, die, aan het lezen gewoon, opgeklaarder denken.

De Inleiding tot het werk is een gesprek tusschen eenen op zijn landgoed wonenden kundigen man, en zijnen wel niet geheel onvatbaren, maar toch met vooroordeelen en bijgeloovige denkbeelden bezetten Tuinman, die hem gedurig kwelde met bijgeloovige verhalen, en verscheidene dingen als bovennatuurlijke verschijnselen beschouwde. Hij verhaalt zijnen Heer, dat men bezig was met eene nieuwe roê in den molen te steken: men had met veel moeite door

[p. 567]

touwen en katrollen 's avonds te voren de roê bijna er in gekregen; doch de donkerheid overviel het werkvolk; men liet alles tot 's morgens staan, en nu vond het volk de roê volmaakt in het gat; men kon niet merken dat er iemand aan geweest was, en de Tuinman geloofde, dat hier iets gebeurd was, 't geen meer dan regt toe is. De Heer neemt hieruit gelegenheid, om zijnen Tuinman te onderhouden over de nuttigheid van de Natuurkunde, ter verklaring van zoo vele verschijnselen, welke een onkundigen verbaasd doen staan; zegt hem in 't voorbijgaan, dat de in den nacht gevallen regen de oorzaak van het verschijnsel aan de molenroede was. Het gesprek wordt verder voortgezet; de Tuinman geeft zijn verlangen te kennen, om in de Natuurkunde onderwijs te ontvangen; en er wordt overeengekomen, dat zijn Heer, des avonds, hem voorlezingen over de Natuurkunde doen zal. Zoodanige voorlezingen zijn er twaalf:

I. Over de kennis der Natuur in 't algemeen. Ondoordringbaarheid der ligchamen. Tegenstandbieding. Uitgebreidheid. Fijnheid. In de toepassing worden de spookverschijningen bestreden; ook de nachtmerrie, en het poeder sympathie.

II. Gedaante en poriën, deelbaarheid, logheid en beweegbaarheid der ligchamen. In de toepassing worden verscheidene dagelijksche verschijnselen verklaard: het kromtrekken van hout; het korten der touwen door de vochtigheid, en het geval met de molenroede; het hooren van een onverwachten slag; de fijne lucht der honden, enz.

III. De aantrekkingskracht. De vrije val der ligchamen. De zwaarte. Het zwaartepunt. De warmtestof, als tegenkracht der aantrekkingskracht. Menigvuldige toepassingen ter verklaring van vele verschijnselen. Ten slotte, tegen het bijgeloof aan de Tooverroede op St. Jans-nacht gesneden. Over den Duivel en Duivelskunstenaars. Doctor Faustus, enz.

IV. Over de warmtestof. Thermometer. Koken; bevriezen. De toepassing verklaart verscheidene fraaije verschijnselen der bevriezing, stolling en smelting. Onbrandbare menschen.

V. De Sterrenhemel. De Sterren. Zonnenstelsels. Het Planetengestel. Omloopstijden, afstanden en grootte der Planeten. Omwenteling en loop der Aarde. De Maan. Eclipsen. Kometen, enz. Oplossing van tegenbedenkingen tegen de omwenteling der Aarde.

[p. 568]

De toepassing verklaart de eb en vloed der Zee; bestrijdt het bijgeloof omtrent de Kometen, enz.

VI. Over de vloeistoffen. Persing van het water naar alle zijden. Waterweegkunde. Soortelijke zwaarte. Eigenschappen en beproeving van het water. De toepassing verklaart verscheidene bijzonderheden nopens het waterpas en de voortleiding van het water, enz. Het schandelijke en ontaarde bijgeloof der waterproef bij de zoogenaamde Tooverheksen. Waag te Oudewater, enz.

VII. Over de lucht, die onzen aardbol omringt; hare eigenschappen. De Barometer. Het geluid. De Echo, enz. De toepassing verklaart een aantal bijzonderheden en dagelijksche verschijnselen. De gewone pompen. De lucht- en pers-pompen. Verschijnselen bij het geluid. Onzigtbaar meisje. Wonderlijke gevallen, door het geluid veroorzaakt.

VIII. Verschillende soorten van lucht, met haren invloed op het dierlijk leven. De brandirg. Ademhaling. Bederfwering. Watermaking. Over de uitbarsting van het buskruid. Verscheidene toepassingen nopens de gevaren van schadelijke uitvloeiselen. Dwaallichten. Phosphorus, enz.

IX. Over den waterdamp of sloom. Uitdampingen. Wolken. Regen. Sneeuw. Hagel, enz. Toepassing op het koken van water, op den stank der grachten, de voorbode van regen, enz.

X. Over de Electriciteit, in alle hare bijzonderheden. Electrieke vlieger. De bliksem. Afleiders. Verscheidene luchtverschijnselen. Toepassingen vooral op het onweder. Het onweder geene straf noch kenmerk eener vergramde Godheid, maar een groote zegen voor den mensch, enz. Bijgeloof omtrent vurige luchtverschijnselen. Luchtsteenen.

XI. Over den Magneet of Zeilsteen, zoo den natuurlijken als den door kunst gemaakten. Eigenschappen. Toepassing op het bijgeloof omtrent de groote kracht van den zeilsteen om schepen te doen zinken, enz. Over het magnetiseren.

XII. Over het licht. De kleuren. Holle en bolle glazen. Het oog en de wijze van zien. Iets over den regenboog. Velerlei toepassingen nopens de uitwerkingen van verschillende kleuren op het gezigt en op het gevoel. De uitwerkingen der straalbreking. Tooverlantaarn, holle spiegels en andere soortgelijke toestellen. Brillen.

Ziet daar den inhoud van dit werkje zoo kort mogelijk op-

[p. 569]

gegeven. Ofschoon nu wel deze onderscheidene afdeelingen den naam van voorlezingen dragen, moet men zulks niet in den strengsten zin verstaan. Gedurig worden den leergragen Tuinman tegenbedenkingen en vragen in den mond gelegd, welke zijnen Heer aanleiding geven om verscheidene bijzonderheden nader te ontwikkelen en op te helderen; waaromtrent hij dan ook nooit in gebreke blijft.

(Het vervolg hierna.)