Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1805

Lisippus, of de verkeerde edelmoedigheid.

Lisippus is iemand, wiens grootheid van ziel door de geheele waereld bewonderd wordt. Zijne edelmoedigheid is dermate, dat hij de genen, die zijnen ondersland behoeven, voorkomt, en hun de moeite en de vernedering van het vragen bespaart. Hij verplicht niet minder door de

[p. 396]

milddadigheid zijner gisten, als door de onbegrijpelijke bevalligheid, met welke hij die weet uit te delen. Somtijds zelfs stort hij zijne gaven uit over Vreemdelingen; en men weet, dat hij diensten bewezen heeft aan lieden, die zich hooglijk verklaard hadden zijne Vijanden te zijn.

De geheele waereld is het ééns, dat men zijne edelmoedigheid moet prijzen; een enkel soort van lieden beklaagt zich over zijn gedrag: lisippus betaalt zijne schulden niet.

Het valt niet moeilijk, een gedrag op te helderen, het welk in den eersten opslag zoo tegenstrijdig schijnt. 'Er is eene Grootheid in het weldoen gelegen, - en 'er is niets dan Rechtvaardigheid vervat in het betalen zijner schuldeischers. De Edelmoedigheid is het deel eener ziele, die boven de gemeene begrippen verheven is. Zij heeft iets van 't geen wij in de Helden bewonderen, en 't geen wij met een soort van Volksdrift prijzen. De Rechtvaardigheid, daarentegen, is eene deugd, die zuiver werktuiglijk is, op zijn best genomen goed genoeg voor den Koopman, en om ter Beurze beoeffend te worden door de Handelaars in den Wissel.

Zijne schulden betalende, doet iemand alleenlijk het geen hij verplicht is; en het is eene verrichting, die geene spooren van den minsten roem achterlaat. Zo lisippus zijne schuldeischers voldeed, wie is 'er, die zich de moeite zoude geven, zulks der waereld bekend te maken? De Edelmoedigheid, daarentegen, is eene zeer onderscheidene deugd; zij verheft zich boven den eenvoudigen plicht, en, naarmate van den graad harer verheffing, trekt zij de aandacht en de bewondering der zwakke stervelingen van deze benedenwaereld tot zich.

Het is op deze wijze, dat de menschen doorgaands over de Rechtvaardigheid en de Edelmoedigheid redenkavelen. De eerste wordt voorbijgezien, alhoewel zij eene wezenlijke deugd is, tot welzijn der samenleving; de andere boeit onze aandacht en hoogachting, alhoewel zij niet dan te dikwijls voortkomt uit de onstuimigheid van een oplopend karakter, veeleer bestuurd door de verwaandheid dan door de reden.

Lisippus verneemt van zijn Bankier, dat deze van hem verlangt de afdoening van een voorschot van vijstig Louïsen, en dat een zijner Vrienden, in ongeval geraakt, hem die zelfde somme ter leen vraagt; hij geeft dezelve, zonder te aarselen, aan den laatstgemelden, dewijl deze als eene gunst verzoekt, het geen de andere van hem vordert, als eene hem wettig toekomende schuld.

De menschen in 't algemeen begrijpen het woord rechtvaardig kwalijk. Men gelooft doorgaands, dat Rechtvaardigheid niet anders bestaat, dan in de betrachting van die plichten, tot welke de wetten der samenlevinge ons kunnen noodzaken. 't Is zoo; wij stemmen toe, dat de kragt van het woord zulks somtijds gedoogt; en in dezen zin moet men de Rechtvaardigheid

[p. 397]

van de Billijkheid onderscheiden: maar 'er is eene Rechtvaardigheid, welke veel algemeener is, en die men kan beschouwen als alle overige deugden te samen bevattende.

De Rechtvaardigheid kan beschreven worden als die deugd, welke ons verplicht, aan een iegelijk te geven het geen wij hem schuldig zijn. Dit woord, in dien engen zin genomen zijnde, behelst de betragting van alle die deugden, ons door de reden voorgeschreven, en op welke de samenleving zich van onze zijde mag verlaten. Onze plicht omtrent het Opperste Wezen, omtrent onszelven, en van den eenen omtrent den anderen, is ten vollen vervuld, wanneer wij aan ieder hunner doen toekomen het gene wij hem verschuldigd zijn. Zoodanig is Rechtvaardigheid, eigentlijk gesproken, de ééne en eenigste deugd, en 't is uit haar dat alle de andere haaren oorsprong nemen.

De Oprechtheid, de Moed, de Liefde, bij voorbeeld, de Edelmoedigheid zijn geene deugden uit zich zelven; en alhoewel zij dezen naam verdienen, zijn zij die verschuldigd aan de Rechtvaardigheid, die hen in werking brengt en bestuurt: zonder deze Leidsvrouw, kan de Oprechtheid in Onbeschoftheid, de Standvastigheid in Stijfhoofdigheid, de Liefde in Onbeschaamdheid, en de Edelmoedigheid in eene kwalijk geplaatste Milddadigheid ontaarten.

Eene belangelooze daad, die niet door de Rechtvaardigheid wordt bestuurd, is, op zijn best genomen, in zichzelve onverschillig, en zeer dikwijls wordt zij misdadig. De verspillingen, waartoe de samenleving ons verplicht, als daar zijn Giften, Verjaarfeesten, Maaltijden en andere behoeften der weelde, zijn op zich zelven louter onverschillige daaden, zoo lang zij zich kunnen vereenigen met voegzamer milddadigheden; maar zij worden misdadig, zoo dra zij ons uitputten tot een punt, dat ons belet, van ons vermogen op eene nuttiger wijze gebruik te maken.

De waare Edelmoedigheid is dus een plicht, die ons zoo ontwijffelbaar nodig is te vervullen, als die gene, welke ons door de Wet zijn bevolen. 't Is een regel, ons voorgeschreven door de Reden, die het hoogste gezag bij elk redelijk wezen moet uitmaken. Maar deze Edelmoedigheid bestaat geenszins in het opvolgen van iedere aandoening van medelijden; in de overgave van het bestuur aan blinde driften als onze leidslieden, en in het belemmeren van ons vermogen door milddadigheden van een enkel oogenblik, die ons buiten staat stellen, dezelve in 't vervolg te blijven voortzetten.

Men schildert den Gierigaart doorgaands af als een Man zonder Eer of zonder Menschelijkheid, die niet leeft dan om voor zich zelven te verzamelen, en die aan deze drift alle andere soort van genoegens opoffert. Men heeft hem ook afgeschetst als een Dwaas, die, midden in den overvloed, alle vermaken verbant, en zich, van ingebeelde, dadelijke behoef-

[p. 398]

ten maakt. Ondertusschen gelijken weinigen, zeer weinigen naar dit afbeeldsel, en mogelijk bestonden 'er nimmer menschen, in welke alle deze trekken zich te gelijk vereenigden. Maar 't is doorgaands van den laatdunkenden en werkelozen man, dat wij met deze hatelijke namen horen bestempelen de genen, die huishoudelijk en zuinig zijn; die door matigheid en arbeidzaamheid tot eenen stand geraken, die hun boven huns gelijken verheft, en die onder den grooten hoop hun aandeel van naarstigheid opbrengen.

Hoe toch kunnen de weetnieten en laatdunkenden zeggen, dat de samenleving veel gelukkiger zoude zijn, door een kleiner getal dezer vermeende Vrekken: in 't algemeen zijn het de zoodanigen, die men op het einde bevindt, de waare Weldoeners der Maatschappije te zijn geweest. In de verkering met een Gierigaart verliezen wij zeldzaam, maar zeer dikwijls in die met een Verkwister.

Een zeker Fransch Priester, godinot genaamd, en langen tijd onder den naam van Grippe-sou bekend geweest, weigerde bestendig, zijnen bijstand aan de ontwijffelbaarste armoede te verleenen. Verbazende Wijnbergen, waarvan hij eigenaar was, en die hij wist te doen gelden, bragten hem zeer aanzienlijke sommen op. De Inwoonders van Reims, zijne medeburgers, waren afkerig van hem; en het gemeen, dat zeer zelden de gierigen bemint, vervolgde hem overal, hem met de grootste blijken hunner verachting overladende. Hij hield nogthans aan, in zijne gewone eenvoudigheid voort te leven, en nam zijne verwonderlijke spaarzaamheid altoos getrouwelijk in acht. Zedert langen tijd was hij overreed van de behoefte der Armen in de Stad, en bovenal van het gebrek aan Water, 't welk het volk verplicht was tot een zeer hogen prijs te kopen. Hij besteedde daarom zijn gansche vermogen, zedert zoo veele jaren bijeenverzameld, aan de samenstelling van eene Waterleiding, en bewees daardoor den Armen eene veel grooter en bestendiger weldaad, dan wanneer hij zijne inkomsten, bij dagelijksche liefdegiften, aan zijne deur onder de Armen gestrooid hadde.

Onder menschen, die hun leven doorgebragt hebben in de afzondering der Studien, vinden wij maar al te dikwijls de zoo kwalijk geplaatste deugden, waarover wij ons in dezen beklaagd hebben: wij vinden hun vooringenomen voor het geen men schitterende Deugden noemt, geheel vergetende die, welke gewooner zijn. De Wijsbegeerte moge, op eenen zwellenden toon, deze overbodige plichten verheffen boven de zoodanige, die onvermijdelijk noodzakelijk zijn; het is hiermede even zoo gesteld als met iemand, die, zich geen ander denkbeeld van het menschelijk geslacht vormende dan volgens de beschrijvingen, in de waereld verschijnt met een hart, dat voor alle de voorgewende ongelukken medelijdend

[p. 399]

is. - en die ondertusschen, door verkeerde en kwalijk geplaatste milddadigheid, zich zelven tot eenen staat van behoefte brengt, gelijk aan die van hun, welken hij ondersteuning verleent.

Ik zal dit stuk besluiten met de opgave van den raad, welken een Wijze aan eenen Jongeling gaf, die al zijn vermogen uitputte, door vermeende Armen te ondersteunen. ‘Het is mogelijk,’ zeide hij, ‘dat de gene, aan wien gij geeft, geen eerlijk Man is, en ik weet dat gij, die hem geeft, het voorzeker zijt. Gij ziet dus, dat gij door uwe Milddadigheid een weldenkend Man een gedeelte van zijn bestaan ontneemt, om het aan eenen anderen te geven, die zeer mogelijk een Schurk is; en, terwijl gij alzoo onrechtvaardig zijt, in eene twijffelachtige Deugd te belonen, wordt gij het dubbel, door uzelven te berooven.’