Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1805

Herman Lange. Door August Lafontaine. IIde Deel. Met Platen. Te Haarlem, bij F. Bohn. 1805. In gr. 8vo. 358 bl.

De Geschiedenis neemt eenen anderen loop, dan wij vermoed hadden: al vroeg in dit Deel zien wij Herman Lange gehuwd naar zijnen wensch, en volkomen gelukkig gehuwd; en al het ongeluk, dat wij voor hem vreesden, werd afgewend, dan alleen in zo verre men het leven in den gelukkigen middenstand, voor eenen man, wiens rang en verdiensten hem de rechtmatigste aanspraak gaven op de schitterendste rol en de belangrijkste posten, ongeluk zou willen noemen. Herman, intusschen, kon zich met zijne innerlijke waarde en de genoegens der deugd, met het volop genot van huislijke vreugd, en de zaligheid van huwelijks- en kinderliefde, met de zuiverste vriendschap daarenboven, volkomen vergenoegen. Indedaad onderscheidt zich deze Roman van zeer vele andere, niet alleen daardoor, dat niet eindelijk met het huwelijk alles eindigt, als ware dit het éénig geluk; maar, na dat Herman hierin zijnen wensch bereikt had, wordt de Geschiedenis vooral niet minder belangrijk, en is, in ons oog, een uitnemend tafereel en belangrijke aanwijzing, hoe men, van alle uitwendige omstandigheden des geluks onafhanglijk, ware menschlijke vreagd, in den schoot van zijn gezin en in eenen klenen werkkring, meer dan overvloedig en waardig kan genieten. Door een zeer levendig kontrast wordt de waarde der deugd en stille levenswijsheid telkens nog dieper in het hart gedrukt: en de man van een vast karakter en onwankelbare zedelijke beginzelen (hier eindelijk de alleen recht gelukkige, en de eindelijke toevlucht en redder van hun, die zo zeer van hem verschilden in handelingen en bedoelingen) sleept den Lezer weg, die niet zo zeer met hem, als wel met het goede en edele in zijn karakter en verrichtingen, wordt

[p. 729]

ingenomen, en gelijkvormigheid daaraan niet kan nalaten te wenschen. Het zal niet nodig zijn, de Geschiedenis door te lopen, of 'er iets tot lof van den Schrijver bij te voegen, die reeds genoeg, ook door dit ons Tijdschrift, aan onze Landgenoten bekend is, en wiens menigvuldige voortbrengzels van vernuft en smaak, altijd gelijksoortig, en van denzelfden echten zedelijken stempel, algemenen bijval moeten vinden. Maar, daar wij zo gaarne, bij iedere gelegenheid, wenken en opmerkingen van den belangrijksten aard helpen verbreiden, geven wij het volgende ter proeve, en bevelen het aan 't ernstigst nadenken: (Het is een gesprek van Herman met den Leeraar in het klene stadje, daar hij zijn leven doorbragt, en met wien hij de zaligste vriendschap genoot:)

‘Hunne kinderen waren voor hen nog een band te meer. Het duurde lang, eer beiden zich konden verënigen, over de beste wijze, van kinderen op te voeden en te onderwijzen. Muhlenberg drong aan op ene volkomene leerstellige opvoeding; Herman op ene stuksgewijze. De eerste meende, kinderen moesten van alles duidelijke en volledige denkbeelden bekomen. Herman had niets tegen het duidelijke, in zo verre dit bij kinderen uitvoerlijk is: “maar het volledige,” zeide hij, “deugt niet met al voor kinderen. Zij moeten alleen de slotsommen hebben, omdat zij kinderen zijn.”

Verstand, grondbeginsels, duidelijke overtuiging!’ zeide Muhlenberg.

‘Gevoel, verbeeldingskracht, geloof!’ zeide Herman.

‘Deze sluit ik niet uit; maar het andere is de hoofdzaak.’

‘Dat is voor kinderen niet waar. Het laatste maakt de hoofdzaak uit; het eerste volgt naderhand wel.’

‘Zeg mij eens, hoe wilt gij hen dan onderwijzen?’

‘Zoo als de natuur ons onderwijst. Het gene wij ondervinden, wordt in onze ziel klaar, duidelijk, onuitwischbaarlemand kan een boekdeel over de beschouwende werktuigkunde schrijven, zonder dat hij raad weet om een okshoofd wijn in den kelder te brengen. Hij staat wel bij de kelderdeur, en praat, tot verbazing van zijn volk, over het hellend vlak; maar het vat wijn blijft stil liggen. Nu komen 'er een paar kelderknechts, die geen enkele letter van de werktuigkunde weten; en deze brengen het okshoofd in den kelder, als of het benen had. Daar hebt gij het onderscheid tusschen weten en doen.’

‘Wilt gij dan het weten buiten sluiten?’

‘Daar beware mij de Hemel voor! Maar het is niet zoo veel waardig als het doen. Wij willen toch van de kinderen vooreerst geene geleerden maken; en even zoo min is dit hunne laatste bestemming. Goede, brave, nuttige menschen moeten zij worden, die voor zichzelven en voor anderen met hoofd en hart arbeiden, die om een paar krabben in de hand,

[p. 730]

of zelfs in het hart, niet veel geven, maar die het geloof in ene betere toekomst, in tijd en eeuwigheid, vasthouden; menschen, die eenmaal den dood vrolijk te gemoet kunnen treden, omdat zij weten dat hun vaderland boven de starren is. Daartoe behoort hart, kracht, geloof en doen; niet bespiegelen en ijdel weten. En eerst, vriend Muhlenberg! moeten zij vrolijke kinderen wezen; niet eens goede menschen, maar alleen goede kinderen; en een vrolijk kind is een goed kind. Eerst moeten zij leren, te gehoorzamen, menschen te achten, en dan menschen te worden, dat is...’

‘En hebben zij daartoe niet de grootste beschaving van hun verstand nodig?’

‘Wel nu, juist dat zelfde zeg ik immers!’

‘Zegt gij dat?’

‘Dat zeg ik! Luister; onze opvoeding komt mij voor, als of ik een' geleerd muzijkant liet komen; en deze tegen over het kind ging zitten, en zijn onderwijs begon. Het kind leert de gansche Theorie der Muzijk, de leer van de generaale bas. Bij slot weet het alles, maar het kan noch spelen, noch componeren. Hier prijs ik den Orgelist! die zet het kind voor het klavier, legt 'er een stuk op, verklaart, wijst, en gaat niet eer verder, vóór dat het kind dat gene doen en maken kan, wat het leert. Haal den eersten Dansser uit Parijs, en laat hij aan uwe vrouw, die nooit gedanst heeft, de gehele Theorie der Danskunst voordragen; ik sta 'er u voor in, zij danst toch niet; en zo zij noit dansen gezien had, zou zij 'er niet eens een levend denkbeeld van hebben. De blinde Engelschman leerde te Oxfort, of waar het mag geweest zijn, de gezicht- en doorzichtkunde, en had niet eens een denkbeeld van het licht. Ziedaar weten en doen! Waarom leren onze jongens in de scholen, onder de opleiding der kundigste Latinisten, geen Latyn, en bij een prul van een' taalmeester heel ordenlijk Fransch? (Dat de Latynsche taal zoo verbazend veel moeilijker zou wezen, dan enige andere, is niet waar: de Romeïnsche boeren leerden ze immers, even als onze kinderen hunne moedertaal, binnen een paar jaren.) Waarom dat? omdat men het Latyn met de Theorie begint, en niet, zoo als de Taalmeester het Fransch, met de oefening. Daar hebt gij weten en doen! Deze en gene schrijft het schoonste samenstel der zedekunde, zou zich voor de waarheid van zijne stellingen laten folteren, en - in zijn hart ziet het 'er uit, als of de mensch voor geen zedelijk gevoel vatbaar ware; in zijn huis gebeuren duivelarijen, die een eerlijk zakkendrager verfoeijen zou, die in staat zou zijn u te vragen: wat? zou ik een geweten hebben? zou ik pligten hebben? Daar hebt gij weten en doen! Waarom, om u a contrario uit het veld te slaan, - waarom schreef Helvetius tegen de vriendschap,

[p. 731]

en verklaarde ze voor eigenbaat, terwijl hij toch een van de tederste, onbaatzuchtigste vrienden was? Daar hebt gij nu weten en doen!’

‘Dus is bij u, naar het schijnt, de geleerdheid dan geen notendop waardig?’

‘Wie heeft dat gezegd? Ik heb slechts over weten en doen gesproken! Geleerdheid, lieve vriend, is voor mij het eerwaardigste op de wereld, maar niet altijd de Geleerden. Wat zouden wij menschen toch zijn, zonder de noeste beschaving van alle wetenschappen! Maar ik wil dit zeggen: vele geleerden zijn als de Negerslaaf, die de zuiker plant, wiedt, oppast, kookt, en raffineert, in tonnen pakt en naa het schip sleept, zonder die van zijn leven geproefd, of zich met iet anders, dan met grove bittere wortelen, gevoed te hebben - of gelijk de bergwerker, die het goud uit de aarde wroet, zuivert, smelt, loutert, zonder daar oit in zijn leven een stuk van te bezitten. Dat wil ik zeggen, en bij gevolg, dat doen beter is dan weten; dat wij derhalven, bij de opvoeding onzer kinderen, noit doen van weten mogen afscheiden, en dat wij de Theorie tot het laatst moeten sparen, omdat ene Theorie een gevolg is van stellingen, welke men hebben kan, zonder ze te verstaan; en die men verstaan kan, zonder ze oit te pas te brengen. Zullen onze kinderen eens geleerden worden, die hun brood, en niet hunne deugd, uit de zedekunde halen, die de geschiedenis behandelen, om Archivarissen, Geschiedschrijvers of Professors te worden, en niet edele menschen, die uit de geschiedenis leren, wat een sterk hart vermag, wanneer het de menschen lief heeft, dan moeten wij zekerlijk de zedekunde onder a b c enz. brengen, en bij de geschiedenis toch noit het jaartal en den datum vergeten. Dit meen ik, Muhlenberg; en dat bedoelt gij ook. De verbeelding en het hart zijn geene krukken voor een lam verstand, maar de levende adem, met welken de mensch de wetenschappen moet inademen, zo zij niet dood daar staan zullen, als een bouwval uit betere tijden.’