Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1805

L. Meijers Woordenschat, bevattende, in drie Deelen, de Verklaaring der Basterdwoorden, Kunstwoorden, en verouderde Woorden; laatstlijk merklijk verbeterd en vermeerderd door E.W. Cramerus, nu verder beschaafd en verrijkt, naar de behoefte van den tegenwoordigen tijd, door den arbeid van verscheiden Taalminnaars. Twaalfde Druk. Te Dordrecht, bij A. Blussé en Zoon. 1805. In gr. 8vo. 514 bl.

Ten dienste van de zulken, die met dit nuttig en ongemeen sterk begeerd Boek niet genoeg bekend zijn, willen wij deszelfs opkomst en voortgang in eenige volzinnen leeren kennen. L. meijer, Geneesheer te Amsterdam, was, voor bijkans tweehonderd jaaren, de oorspronkelijke Schrijver. Zonder eenige onderscheiding, bevatteden de twee eerste Uitgaven de verklaaring van de Basterd en Kunstwoorden, ondereen gemengd. In eene derde Uitgave wierdt dit verholpen, door eene gepaste vaneenscheiding dier ongelijksoortige woorden, en, in eene volgende Uitgave, het Werk met een derde Deel, de verklaaring van verouderde Woorden behelzende, vermeerderd. Uit hoofde van den sterken aftrek des Werks, was eene herhaalde oplage telkens noodig, en kwam het nimmer van nieuws ten voorschijn, zonder meer of min aanmerkelijke bijvoegzels of verbeteringen. De naastlaatste, welke hiertoe zijne bekende vlijt aanwendde, was de onlangs gestorvene taalkundige ernst willem cramerus; nu bijkans vijf-en-twintig jaaren geleeden, bezorgde hij de elfde Uitgave, die thans zoo goed als uitverkogt zijnde, eenige Taalminnaars hunne poogingen deedt vereenigen, ‘om de onderscheiden deelen des Woordenschats nogmaals te overzien, en het geheel als op nieuw te bewerken, met weg-

[p. 724]

werping van veel dubbelds of volstrekt overtolligs onder het oude, in woorden en verklaaringen, met bijvoeging daarentegen van oneindig meer nieuws, dat in beide opzichten thans ontbrak, en met verdere invoering eener eenparige zuiverheid in de spelling en der meestmogelijke orde in het gansche samenstel. Op deze wijze,’ vervolgen de Uitgeevers, ‘door deze twaalfde Uitgave, niet minder althans dan de vorigen in den tijd, zo veel men kon, te brengen op de hoogte van de vorderingen der Nederlandsche taalkennis en smaak, zo wel als van de steeds toenemende behoefte van het daarin gezocht onderwijs, heeft men aan dit Boek zijne overoude nuttigheid en achting bij voortduuring willen verzekeren.’

Ten dienste van hun, die den aanleg en de uitvoering van meijer's Woordenschat niet kennen, diene het volgende tot narigt. Het Werk, zoo als boven reeds is aangemerkt, is in drie Deelen onderscheiden. Het eerste Deel bevat meest alle de Basterdwoorden, in de Wanduitsche Schrijvers voorkomende, en door h.l. spiegel, d.v. coornhert, p.c. hooft, h. de groot, c. huighens, g.a. brederode, s. koster, j. van vondel, en volgende voortreffelijke Taalkundigen, naauwkeurig en met kracht vertaald. Eene even naauwkeurige en krachtige Overzetting van meest alle Kunstwoorden, uit de Godgeleerdheid, Rechtsgeleerdheid, Wijsbegeerte, Wis., Ontleed-, Kruid-, Kruidmeng-, Schei-, Genees-, Heel-, Vroed- en Spraakkunde, door s. stevyn, de Kamer in liefde bloeijende, h. de groot, j.a. ban, v.f. plemp, de Vertaalers van kekkerman, ramus, en molyn, a.l. kok, t. staffard, en laatere Nederlandsche Geleerden, is de inhoud des tweeden Deels; terwijl in het derde en laatste Deel meest alle de verouderde en ongewoone Woorden, zo in de oude Nederduitsche Schriften, als bij melis stoke, c. kiliaan, h.l. spiegel, r. visscher, d.v. coornhert, p.c. hooft, s. koster, j. kats, c. huighens, j. van vondel, j. de dekker, en andere Taalkundige Schrijvers gebruikelijk, bijeen vergaderd zijn, en met bekender woorden, ook somtijds met korte uitleggingen, verklaard worden.

De veelvuldige nuttigheid deezes Werks, in meer dan één opzigt, zal uit deeze algemeene opgave van den inhoud kunnen blijken. Beoeffenaars van de oude Nederduitsche Taale, met naame, zullen het met voordeel raadpleegen. Om ons berigt eenigzins te verleevendigen, zullen wij, ten dienste der laatstgemelden, uit het derde Deel eenige staalen aanvoeren. ‘Aa, Aade, of Ee, betekent in de oude Duitsche taal water; gelijk a en e bij ons geduurig door-een gebruikt worden, als in watering, wetering, enz. Hiervandaan zijn alle de wateren aa of ee genaamd, als Wijd-aa, Noord-

[p. 725]

aa, Hidders-ee, Zieriks-ee, Bommen-ee, Duuven-ee, eeland, en nu eiland, als of men zeide een waterland.’ - ‘Aver, over. Een Friesch woord. Van aver t' aver, van voorouders tot voorouders, waarvoor bij het gemeene volk in gebruik is van haver tot garst. Sommigen schijnt toe, als of van aver t' aver zo veel is, als van over t' over; maar ons dunkt gevoeglijker, dat men zegge, dat het zo veel is, als van ouder t' ouder, wordende de Vlaamsche uitspraak hierin gevolgd, welke voor oud zegt aud, en voor ouder, auder, voor ouwer, auwer; en alzo van auwer t' auwer, en eindelijk van aver t' aver.’ - ‘Doemen was eigenlijk, in de vierschaare, in het gerichte, zijne stem geeven, om iemand vrij te kennen, of schuldig te verklaaren aan hetgeen dat ten iemands laste geëischt was. Hiervandaan komt een hertogh-doem, bisschop-doem, schepen-doem, azing-doem; en in het gemeen drukt het uit eene achting van die zaak, daar het bijgevoegd was, maag-doem, heilig-doem, dat voor maag, voor heilig te achten, te houden is.’ - ‘El, ander. Waarvan bij de ouden ook in gebruike was iemand el, iemand anders, en niemand el, niemand anders. Heden gebruiken wij een spruiteling (derivatum) daarvan, ellers, of elders, op een andere plaats.’ - ‘Heughe, hoghe, zin, verstand, troost, hoop, vermaak, wellust, blijdschap. Met heughe en meughe, met lust en begeerte: want meughe, of moghe, betekent begeerte. Van dit heughe komt heughelijk, verheugen, waarvan (voor) men oudtijds plag te zeggen heughen, als ook heugtijdt, of hoghetijdt, hooghtijdt, een tijd tot verheuging bestemd, hetwelk niet komt van hoogh, dat is verheven.’ - ‘Meuge, magt, begeerte. Teghen heugh en meugh, tegen lust en begeerte. Meughen eenige spijs, zegt men, als men die gaarne eet; niet meughen, als men daar een afkeer van heeft. Zo zegt men ook, hij eet zo meughelijk, dat is smaaklijk.’ - ‘Magschien, en bij verkorting masschien, zo veel als 't mag of kan geschieden, even als peut-être bij de Franschen; waarvan men nu zegt misschien.’ - ‘Moude, mouwe, een doodkist, of uitgehouwen vat; waarvan de naam nog in wezen is in het woord Melkmoude. Ook is het woord Moude, of liever Mout, in de betekenis van een' langwerpig ronden uitgeholden bak, nog zeer bekend en gebruiklijk, enz.’ - ‘Nacht betekende bij de Ouden avond, in welke betekenis 'er samenzettelingen (composita) in gebruik zijn, nachteeten, nachtmaal, nachttabbaard, vastnacht, enz. De Engelschen gebruiken hun night nog veel in deezen zin.’ - ‘Ne, neen, niet. De Vlamingen zeggen nog: Ik ne wil, ik ne zal 't niet doen. In Holland gebruikt men daarvoor en, met omstelling der letteren: Ik en wil, ik en zal, enz. Uit dit ne, en iemand, ergens, iets, oyt, een, enz. zijn samengesteld, niemand, nergens, niets, noyt, neen.’ - ‘Pijn, moeite, arbeid. Hiervan zegt men nog, het is der pijne niet

[p. 726]

waard.’ - ‘Quik, leevende, leevendig, vlug, gaauw, rap. In den overtreffenden trap quikste. Dit woord is heden nog gebruiklijk in veele samenzettingen, als quikzilver, quikstaart, enz. liever kwikzilver, kwikstaart. In de Engelsche taal is het woord quick, in de betekenis van vlug, leevendig, schielijk, nog in volkomen gebruik.’ - ‘Sol over bol, sollebol, solebol, hol over bol vallen, als of men zeide, de zoolen over 't hoofd vallen.’ - Niet onaangenaam, vertrouwen wij, zullen deeze aanhaalingen zijn aan de zulken onzer Leezeren, die van de beoeffening der Nederduitsche taale werk maaken, en tevens om de waarde en het gebruik van dit gedeelte van meijer's Woordenschat te doen kennen.