Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1805

[p. 237]

Algemeene Vaderlandsche Letter-oefeningen.

Pontius Pilatus. Of de Bijbel in 't klein, en de Mensch in 't groot. Door J.C. Lavater, Diacon aan de St. Pieterskerk te Zurich. Uit het Hoogduitsch. Iste Deel. Te Hoorn, bij J. Breebaart. In gr. 8vo. 351 bl.

Dit jaar hebben wij onze Letteroefeningen geopend met de beöordeeling der Nagelaatene Werken van wijlen den beroemden lavater, uit wiens pen ook dit Stuk gevloeid is. Wat 'er in het algemeen omtrent dien Schrijver toen van ons wierd aangemerkt, geldt mede aangaande deezen zijnen arbeid, en verzoeken wij dus onze Leezers aan zich te herinneren. Reeds de Titel vertoont den zonderlingen Man, en zo doet geheel dit Boek. Na deszelfs leezing bevinden wij ons nog buiten staat, den zin en de reden van dien Titel met volle klaarheid uit te drukken; en wij twijfelen geenszins, of anderen, die het Werk in handen neemen, zullen zich in gelijke onzekerheid bevinden omtrent deszelfs eigenlijken aanleg. Alleen dit is blijkbaar, dat pontius pilatus, of liever de terechtstelling van christus voor deezen Romeinschen Landvoogd, wij zeggen niet de scheering en inslag, maar de leiddraad is van lavater's aanmerkingen en bespiegelingen. - Vreemd, geheimzinnig, en dikwerf vergezocht, zijn de meeste zaaken, ons hier medegedeeld, en doorgaans gevat in bewoordingen, naar eigen dunk verkoozen. Ten deezen veroorlofde zich de vermaarde Man, (wiens Nagedachtenis wij eeren) hoezeer met de uiterste braafheid des harten, onzes erachtens, te groote vrijheden: ook achten wij zijnen pontius pilatus, ofschoon ginds en elders niet ongeschikt tot voorlichting van het gezond verstand en opbouw van redelijke Godsdienstkennis, veelmeer nogtans geschreeven tot stichting van geloovige en tot vroomen ernst gestem-

[p. 238]

de harten. Het Ongeloof, vreezen wij, zal van Hem, eerder in zijne dwaalingen bevestigd, dan overtuigd, terugkomen, ondanks zijne hartelijke bedoeling van het tegendeel.

Alvoorens nadere opgaave te doen van den inhoud des Boeks, ontveinzen wij onze bevreemding niet, dat wij aan het einde van zekere Afdeelingen, en op zeven onderscheiden plaatzen, als een oordeel des Schrijvers, nagenoeg in gelijke bewoordingen, aantroffen zijne betuiging, ‘dat hij het ter nedergestelde, regel voor regel, woord voor woord, had nageleezen, en niets daarin gevonden, het welk tegen de Waarheid, of tegen het oogmerk van dit Boek zoude strijdig zijn.’ O! welk eene naauwkeurigheid en heilige schroom, zal de Mijstieke Vroome uitroepen: welk eene pedanterij en praal met zijn Αυτοςἐϩα of meesterlijk gezag, zegt daarentegen een meer scherpziend Wijsgeer. - Wij voor ons zouden de oprechtheid van eenen lavater evenzeer geloofd hebben zonder zulke herinneringen. Dan ter zaake. Onder de bijzonderheden, die wij in tallooze menigte in dit Werk zouden mogen opmerken, verdient nog deeze genoemd te worden, dat ons de Schrijver, wiens vernuft en braafheid wij evenzeer en met vollen ernst prijzen, verpligt heeft, met eene Recensie van het geheele Eerste Deel aan deszelfs slot daarbij te voegen. Dit, wij erkennen zulks gaarne, heeft ons, bij zo zonderling een Stuk, veel moeite bespaard, om daarover een onzijdig oordeel te strijken; en vermits wij over het geheel bevinden, dat lavater in het toetzen van zijn Werk uitneemend geslaagd is, vermeenen wij geenen beteren weg te kunnen inslaan, dan zo wij den Schrijver vergunnen, zijne eigene zaak in ons Maandwerk te bepleiten, en dit alleen ons voorbehouden, om eene en andere onzer bedenkingen, met korte woorden, onder zijne Recensie te stellen.

‘Pontius pilatus, of de Bijbel in 't klein, en de Mensch in 't groot. Eerste Deel. - Wat mag wel het oogmerk van den Schrijver zijn? - Den Bijbel, - het Euangelie, - christus, de Menschheid, zoo als hij die groote voorwerpen beschouwt, - aan menschen, die met hem eenstemmig gevoelen (Sijmpathiseeren), tot onderwijs, versterking en vreugde, voor te stellen! -

Het boek, van het begin tot aan het eind, achter

[p. 239]

elkanderen schielijk doorgelezen, - of stukswijze beschouwd, is in éénen geest, - dien van eerbied voor den Bijbel, - vereering van christus^(*), - en gevoel van de waarde der Menschelijke Natuur geschreeven. - Naar de opgave van den Schrijver moet het zijn - “een Magazijn van Menschelijke, Christelijke, Dichterlijke, Zedelijke waarnemingen en gevoelens.” - “(Maar, ja, (individuëele) eigene gevoelens en gewaarwordingen) - over den mensch” - (Daarvan hebben wij, in het volgende Deel, nog meer te wachten.) - “Eene schildering van de Verhevenheid en Laagheid, - van de waarde en het diep verval der menschelijke Natuur.” - “Een Menschenboek, - een Geschrift, tot Schande en Eer van ons Geslacht; - leesbaar voor Christenen, - Nietchristenen^(†), -

(*) Aan deezen zijnen eerbied voor den Bijbel, en vereering van christus, willen wij gaarne toeschrijven, dat lavater in de keuze van bewoordingen, en in het gebruik der H. Boeken, door zijnen ijver zelven wel eens gezondigd heeft tegen strikte Waarheid en Betaamelijkheid. Of dwaalde hij niet, en sprak hij geene wezenlijke onwaarheid, die op bl. 330 zegt, ‘dat van christus getuigd wordt: Gij Heer! hebt in den beginne de Aarde gegrond, en de Hemelen zijn het werk uwer handen,’ enz. Woorden, die in den CIIden Psalm, vs. 26-28, alleen den Eeuwigen God en Schepper ten onderwerp hebben. - Onbetaamelijk wederom is de vrijheid, die hij zich veroorlofde, in naamen en uitdrukkingen te smeeden, geheel ongegrond in de taal der Schriftuure. Op bl. 175 vond hij goed, den Heiland, te recht staande voor pilatus, aan te duiden met de benoeming van den Eeuwig-eenigen, in elk eeuwig-eenig oogenblik van dezen dag. Den Stedehouder betitelt hij, bl. 11, den Executeur van het Nieuwe Testament: doch meest aanstootelijk was het ons, op bl. 344, den H. Geest aangeweezen te vinden onder de uitdrukking van almagtige Luchtduive. - Wij onthouden ons meer te zeggen, daar het Onderwerp zelve en de achting voor den overleeden Braaven ons tot stilzwijgen verpligten.

(†) Wie zijn deeze Nietchristenen, in tegenstelling der Onchristenen, terstond daarna van den Schrijver genoemd? Dit is en blijft ons raadselachtig. Eenmaal, op bl. 337, vinden wij gewaagd van een Lavatersch Christendom; en boven in deeze Recensie spreekt hij van zijne eigene individuëele gevoelens en gewaarwordingen: ongaarne, echter, zouden wij hieruit willen afleiden, alsof eene zwakheid, van zich onder de Christenen eenen Sectennaam te stichten, lavater ontzierd had, en dat hij de zodanigen, die in Christelijke denkwijze van hem verschilden, onder de Nietchristenen had durven rangschikken. - Wij laaten de zaak onbeslischt.

[p. 240]

Onchristenen en - Antichristen; - voor Koudbloedigen, Warmbloedigen, Dweeperachtigen,” - (ô Ja! voor dezen inzonderheid^(*)! - “voor Wijsgeeren,” (Dit begrijp ik niet - of, het moest nog komen^(†)), “voor Dichterlijke en niet Dich-

(*) Dit schrijven inzonderheid voor Dweeperachtigen mogen wij zelfs in eenen lavater niet billijken. Zo niet het gezond Verstand de Inbeelding teugelt, de Hartstochten leidt en in bedwang houdt, welk eene vreemde gedaante kunnen dan niet Godsdienst en Godsdienstkennis erlangen bij den gevoeligen mensch? wat is 'er dan niet, tegen Waarheid en Rede aan, uit den Bijbel te haalen? Men leeze den overbekenden Brief van wijlen den Eerw. stinstra tegen de Geestdrijverij. Het goed oordeel en de braafheid des harten veiligden wel onzen lavater om niet anders dan met warmen ijver Deugd en Zeden te begunstigen: maar, gelijk altoos het geval moet zijn met de zodanigen, die voor Dweeperachtigen hunne pen opvatten, het vernuft en de verbeelding voeren hem menigwerf buiten het spoor. - Een enkel staaltje zal genoeg zijn. Hij doet ons, pilatus aangaande, leezen, dat, des avonds voor de terechtstelling des Heeren, ‘zijn kamerdienaar hem ontkleedde, - hij zettede de slaapmuts op, - beval de fakkels te blusschen. - De stillere nachtlamp brandde. Hij klom op zijn zijden bed, en de wacht stond voor de deur, - of liep op en neder door de koude voorzaal,’ enz. Straks volgt 'er: ‘Pilatus legt zich op de rechter - op de linker zijde, - hij vindt den slaap niet.’ - Van meer belangrijken, doch vergezochten aard, is almede 's Mans aanmerking op de vraag der Engelen aan de Vrouwen, na christus verrijzenis: Wat zoekt gij den levenden bij den dooden? Eene vraag, zegt lavater, ‘van eenen NB. diepen, wijdstrekkenden zin! - O! dat zij veelen de oogen mogt doen open gaan!’ - Hoe veelen, oprechte Christenen, zullen zich niet moeten bedroeven, gantsch onoplettend den Bijbel geleezen te hebben, wanneer die zo geheimzinnig moet worden uitgeploozen, verstaan en toegepast!

(†) Wij zien intusschen de mogelijkheid niet, om tevens voor Dweeperachtigen en voor Wijsgeeren te schrijven, in den trant van lavater. Want schoon in dit Eerste Deel ons trekken zijn voorgekomen, die Liefhebbers van Waarheid en Redelijken Godsdienst met genoegen ontvangen zullen, vreezen wij nogtans dat hij te veel aan zijne eigene individuëele gevoelens en gewaarwordingen den loop gegund heeft, om bij de laatsten, als bij de eersten, opgang te zullen maaken: veel minder achten wij zijn Werk over het geheel geschikt om het Ongeloof, de Onchristenen en Antichristenen, van dwaaling te overreeden.

[p. 241]

terlijke menschen!” somtijds met kinderlijke eenvoudigheid, - somtijds met bijtend zout, somtijds in een vrolijken luim geschreeven. - Uitstappen en Invoegselen, - onverwagte wendingen, - en het bijsleepen van vergezochte denkbeelden, treft men overvloedig en menigmaal aan^(*). Nu eens verheft zich de Schrijver met eene Dichterlijke vlugt: - dan weder schept hij behagen in het platste prosa. - Pontius pilatus maakt zekerlijk wel de hoofdpersoon uit; - aan hem is alles wel, en somtijds zonderling genoeg, - vastgeknoopt: - doch men ziet zeer duidelijk, - dat de geheele Geschiedenis den Schrijver, als 't ware, tot een heerlijk, en zeer ruim vat verstrekken moest, om daarin zijne gedachten en gewaarwordingen van allerleiën aart^(†) neder te leggen. - En, men moet erkennen, dat het hem somtijds gelukt is, - dingen, welke men hier volstrekt niet zoeken zoude, als aan zekere plaatsen te verbinden, zoo dat zij schijnen kunnen, daar uit opgegroeid te zijn. - Het Geheel heeft eene zekere orde; - en toch bevindt men zich bijna altijd in eene soort van Doolhof, waarin toch elke voornaame dreeven en zijlaan haar Nommer heeft (hebben). - Een Bijbel in 't klein is het in de daad. - Geheele Geschiedenissen, Tiraden, -

(*) Niemand beschuldige of verdenke ons des, dat wij het zelfde gezegd en afgekeurd hebben.

(†) Hoedanig de zamenhang en inhoud van deezen pontius pilatus, of Bijbel in 't klein, tot een geheel verbonden zij, en van heinde en ver bijeengeraapt, mogen deskundigen van hier opmaaken. In waarheid is dit Boek een vat, of liever een gantsche winkel, waarin de waaren zonderling genoeg gepakt of geborgen zijn; zo dat Hij al een meester Tovenaar (een Oedipus) zijn moet, die gissen konde, wat 'er niet al in te koop is. Onder anderen drie Alphabets, of 75 erleie soort, van Bijbelsche Vraagen, die meer dan ⅓ van dit Boekdeel beslaan.

[p. 242]

halve Kapittels, - Versen, - Spreekwijzen, - Woorden en voornaame aanzichten der Schrift^(*) worden, op allerleië wijzen, te pas gebragt, en zoo te samen gesteld, dat het oogmerk van den Schrijver, om den Bijbel den menschen dierbaar^(†) te maaken, in het geheel niet miskend kan worden.

Het geen vooräf gezonden wordt, en uit zeven Schriftuurplaatsen bestaat, - laat ons terstond den geest van het geheel overzien.

De Voorreden toont het oogmerk zoo duidelijk aan, dat geen Beöordeelaar van dit Werk hetzelve duidelijker zal kunnen voorstellen^(‡).

Het IVde stuk bericht ons de Aanleiding tot dit Geschrift.

En het Vde, eene Aanmerking voor Geleerde Lezers, is bijna spotächtig, maar toch goedhartig^(§).

Het VI Hoofdstuk, over pilatus zelven, laat reeds aanstonds klaar genoeg bemerken, wat men te

(*) Evenwel, daar wij nergens eenige bepaalde Aanwijzing van de menigte plaatzen aantreffen, die lavater uit den Bijbel overneemt, en op zijne wijze te pas brengt, wordt 'er zeer groote bedreevenheid in de Schriftuure vereischt, om telkens na te gaan, of zij te rechte, dan wel tegen den wezenlijken zin aan, van hem gebezigd wierden, zo als wij hiervan ten minsten één aanmerkelijk voorbeeld ontmoet hebben (zie noot * bl. 239); waaraan wij ons verpligt achten elken Leezer te herinneren, die zich niet op het gezag of oordeel van den Schrijver goedvindt te verlaaten.

(†) Het rechte woord, durven wij zeggen; veel waarachtiger, onzes inziens althans, dan zo hier nuttig, of duidelijk, geschreeven stond: dan toch mogten wij 'er aan twijfelen!

(‡) De voornaame inhoud dier Voorreden is van den Schrijver ingelascht in deeze zijne bovenstaande Recensie, die wij, om den Heere lavater alle recht te doen, daarom te liever hebben overgenomen.

(§) Recensent zal zich onder deeze Geleerde Leezers niet rangschikken, maar liever betuigen, dat hij noch het spotachtige, noch den zin deezer Afdeeling heeft weeten te raamen, bij mangel zeker van de onderstelde kennis aan de Duitsche Geleerde Wereld en haare Geschiedenis, of wel ter zaake van zijne botheid. - Zo de Vertaaler deeze plaats niet slaafsch, en zonder die te verstaan, heeft overgebragt, mogt hij dezelve, ten dienste zijner Landgenooten, wel met een enkel woord hebben toegelicht.

[p. 243]

verwachten hebbe, en dat de Schrijver lust heeft, om het zinbeeldige (Sijmbolische), algemeene en Goddelijke dezer Geschiedenis op te spooren.

Daarop volgen Plaatsen uit Gewijde en Ongewijde Schrijveren, welke pilatus betreffen. - De geheele Lijdensgeschiedenis des Heeren, voor zoo ver pilatus 'er eenige betrekking op heeft. - Daar na Aanmerkingen daarover, welker hoofdsom deze is: - “Deze Geschiedenis kan niet verdicht zijn.”^(*) - Een denkbeeld, het welk zich, het geheele Werk door, geduurig van nieuws, als een Wijsvinger, verheft.

Het VII Hoofdstuk over het Toneelmatige, (Dramatische) der Bijbelsche Geschiedenis over het algemeen, en der Lijdensgeschiedenis in 't bijzonder, - treft weder openbaar en onmiddelijk het groote hoofddoel van den Schrijver, - “om namelijk den Bijbel, - den God des Bijbels, - de Geschiedenis des Bijbels, - de Menschheid, het onderwerp des Bijbels en der geheele Natuur, zijnen Lezeren recht eerwaardig te maaken.” - Ons ten minsten heeft dit Hoofdstuk in het geloof aan de Bijbelsche Waarheid gesterkt en met den geest der Bijbelsche Geschiedenis meer bekend gemaakt^(†).

In het Tweede Boek komt de Schrijver nader bij de eigenlijke Geschiedenis. - Hij begint bij het Gevangennemen en binden van den Heer; - laat ons

(*) Gelijk de Schrijver in dit gedeelte van zijn Werk het meeste redenkavelt, en zijn onderwerp op zichzelve, en in verband met vroegere en laatere gebeurtenissen, beschouwd heeft, mogen wij met volle waarheid zeggen, dat wij deeze plaats met het meeste genoegen lazen, en dezelve voor eene belangrijke bijdraage aanzien tot de waarheid der Heilige Geschiedenissen.

(†) Dit durven wij den eerlijken lavater niet nazeggen. Hij neemt hier te hooge vlugt voor onze gewoone menschelijke begrippen; ook bedient hij zich van woorden, en eene voordragt, waarop hij mogelijk te zeer gesteld was, om zijne gevoelens met nadruk te uiten. Wij beschouwen liever den Bijbel als een onopgesmukt en waarachtig verhaal van Gods handelingen met den Mensch, zonder daarin iets dramatisch te zoeken. Dus verschillen wij te zeer in smaak van den Schrijver, om genoegen te kunnen vinden in deezen zijnen arbeid.

[p. 244]

nog eenen ernstigen blik werpen op de(n) belangrijkste(n) aller nachten, en - neemt ons alsdan, met zich, bij de hand, terwijl hij den Heer van kajafas naar pilatus begeleidt. - Hier wordt veel, - gelijk men welligt zeggen zal, - al te Dichterlijk geschilderd; - dikwijls tot in de kleinste bijzonderheden (details) toe, uitgewerkt. - Nu eens laat de Schrijver ons in het slaapvertrek, - dan eens in het hart van pilatus een' blik werpen. - Ook van pilatus Huisvrouw worden hier eenige Dichterlijke wenken gegeven^(*).

Over den gebondenen toestand van jesus komen Aanmerkingen voor, welke menig eenen Lezer door de ziel zullen gaan, en welke, zoo als het ons toeschijnt, niemand, ten zij de Ligtzinnigheid in eigen persoon, bespotten kan. - Inzonderheid worden wij op den tijd, wanneer dat gebeurt, opmerkzaam gemaakt.

De Aanmerkingen bl. 150-152, over de woorden: “Oordeelt hem naar Uwe Wet!” - en die, welke in het VIIIste Hoofdstuk, over de beschuldigingen tegen jesus ingebragt, voorkomen, aangaande het stuk van liegen, lasteren, en waarheidspreken, kwamen ons bijzonder gepast en ten hoogsten opmerkingwaardig voor.

In het IXde Hoofdstuk, over de Vraag: Zijt Gij de Koning der Jooden? heeft ons de Aanmerking over het Incognito van allen, aan welke men zich bezondigt, vooral getroffen. - Daar bij is ons voorgekomen, behartigenswaardig te zijn, het geen de Schrijver over het vragen zegt. - Wij zouden dit Hoofdstuk nog wel wat uitvoeriger willen hebben^(†).

(*) Zo de Hr. lavater verkoozen had, eene Messiade, of dergelijk Dichtstuk, onder den titel van pontius pilatus, te schrijven, zouden wij zijn Werk als zodanig hebben te beoordeelen, en iets mogen toegeeven aan dichterlijke verzieringen. Nu ontveinzen wij onzen tegenzin niet tegen den Hoogduitschen basterdsmaak van het Poëetisch prosa: nu achten wij, dat de vroome Schrijver zich aan de Heilige eenvoudigheid des Schriftuurlijken Geschiedverhaals vergreepen heeft door zijne toegevoegde bijzieraadien: nu blijven wij ons ergeren aan de slaapmuts, de nachtlamp en het zijden bed van pilatus. (Zie noot * bl. 240).

(†) Voor hun, die niet al te naauwgezet zijn, of de Aanmerkingen regelrecht uit het Onderwerp vloeien, dan of zij door menigerleie wending van het voorstel daartoe getrokken worden, is zeker veel goeds in dit VII en VIII Hoofdstuk, dat overdenking verdient, en op de Zeden toepasselijk is. - In den trant, evenwel, waarin lavater schrijft, vinden wij geene behoefte van meerdere uitvoerigheid.

[p. 245]

Het Xde groote en wijdloopige Hoofdstuk over de Bijbelsche Vragen, het welk, op meer dan honderd bladzijden, grootstendeels alleen slechts vragen uit de Schrift behelst, welke onder verscheidene Opschriften verdeeld zijn, zal den minsten Lezeren behagen^(*); zelfs aan zulken welligt niet, die anders in de wendingen en eigene gedachten van den Schrijver

(*) Wij kunnen niet anders dan ons op deeze lijst plaatzen. Geene betere aanleiding tot eene zo breede uitweiding had lavater, dan dit woord des Bijbelschen verhaals: ‘De Stadhouder vraagde hem,’ den Heere naamelijk; en terstond grijpt hij het denkbeeld aan, om, overeenkomstig met den titel zijns Boeks, in eene reeks van Vraagen, uit de Schrift overgenomen, en onder zekere Opschriften gerangschikt, eenen Bijbel in 't klein zamen te stellen. Met allen eerbied voor de woorden en Texten, hier bijeenvergaderd, levert dit geheel, zo als het hier ligt, onzes inziens, een vreemd mengelmoes op. Vraagen, uit haaren zamenhang en redeverband gerukt, en met andere, ten besten gelijksoortige, van eenen lavater, onder menigerleie, dikwerf zonderlinge opschriften, aaneengeknoopt, ja bovendien naar den dweepachtigen smaak van dien Schrijver niet zelden toegelicht, geeven ons niets minder dan eenen Bijbel in 't klein, of beknopt denkbeeld van deszelfs Inhoud. Wie op zulk eene wijze ons Vraagen uit eenen ouden of hedendaagschen ongewijden Dichter, Historieschrijver, of Wijsgeer, opdischte, of, om beter te zeggen, Vraagen uit verschillende Werken van dien stempel, in zijne moedertaal, aaneenkoppelde; zou deeze ons eenen horatius, livius, cicero, enz. of eenen vondel, wagenaar, hooft, enz. in 't klein leveren? Maar is niet de H. Schrift een Werk van verschillende handen, stijl, inhoud en waarde? hoezeer zij het woord van God behelze. - Een bewijs van lavater's Aanmerkingen bij sommigen der Vraagen gaven wij reeds boven, (noot * bl. 240) en het eerste Opschrift voor zijnen bundel luidt, Duivelsche Vraagen: niet zeer uitlokkende, dunkt ons, voor den Leezer! - Eindelijk hebben wij nog met een woord te melden, dat onze voorige Aantekening (noot † bl. 244) met volle recht ook steek houdt omtrent het laatste Hoofdstuk, of Boek III, van dit Eerste Deel.

[p. 246]

genoegen vonden. - Want het is een al te drooge en langwijlige Bijbel in 't klein. - Hier en daar zijn nog wel Vragen en Andwoorden ingevlochten, maar welke bezwaarlijk zoo veele aangenaame bewondering, als verwondering, verwekken zullen.

Het laatste Hoofdstuk, of het IIIde Boek, is voor het grootste gedeelte niet anders, dan eene ernstige Parodie, Toepassing, Uitbreiding der Vraag: “Zijt Gij de Koning der Jooden?” - Welke, uit het gezichtspunt van den Schrijver bezien, voor zijn doel berekend is, - maar voorzeker zeer veelen Lezeren zoo aanstootelijk, onbeduidend en tegen de borst zijn moet, als dezelven aangenaam en onderhoudend zijn zullen voor hun, die met paulus zeggen, denken, gelooven en gevoelen: - “Niemand kan een ander fundament leggen, dan het geen gelegd is, namelijk jesus christus.”

Ziet hier het Oordeel van den Hr. lavater, en tevens het onze, over dit Eerste Deel van zijnen pontius pilatus; een Werk, reeds in den Jaare 1782 van den vermaarden Man vervaardigd, en dat men den lof niet weigeren kan van beide zijn vindingrijk vernuft en gezetten ernst voor de zaak der Deugd en van den Godsdienst op het blijkbaarst aan den dag te leggen. Daar evenwel het belangrijk onderwerp, het geen de grondslag is van deezen arbeid des geachten Mans, niet in dien smaak van Beredeneerde Uitlegkunde en striktere Bespiegeling behandeld is, die, gelijk wij hoopen en vertrouwen, aan onze Landgenooten beter gevallen zoude, kunnen wij niet zeggen bij ons een sterk verlangen ontwaar te worden naar de uitgaave van een ander Deel, hoe gemakkelijk het anders ook daar bij aan ons gemaakt ware om van hetzelve verslag te doen. Wij neemen dus afscheid met den wensch:

Claudite jam rivos, pueri! sat prata biberunt.