Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1801

Reizen door de Holen des Ongeluks en de Verblyven der Elende, van K.H. Spiess. Uit het Hoogduitsch. Te Haarlem, by F. Bohn, 1800. In gr. 8vo. 280 bl.

Het schynt wel ene zonderlinge verkiezing, juist zulk ene reis te doen; maar iedere plaats van den aardbodem is voor den natuur-onderzoeker belangryk. Eveneens handelt dan ook de wysgeer; hy vergeet de holen des ongeluks en de verblyven der elende niet, maar doet ook daar zyne waarnemingen, en breidt ook daar zyne kennis der menschheid uit. Jammer en elende verminderen daardoor op de wereld niet, zwakke, weke zielen! dat gy dezelve niet kunt aanzien. De ware, gevoelige menschenvriend kan en wil dezelve naarsporen, opdat hy die naar zyn vermogen mag kunnen verhelpen. - Ieder aandoenlyk verhaal van menschlyken rampspoed verliest in ons oog alle waarde, zo dra het onwaarachtig, althands zo dra het onnatuurlyk wordt. 'Er is elende genoeg onder de menschen; wy behoeven dezelve door onze verbeelding waarlyk niet te vermenigvuldigen. Dan de verhalen, die wy hier aantreffen, zyn (waarom zouden wy den Schryver, die dit stellig verzekert, wantrouwen?) niet verdicht, maar grotendeels byeengebracht uit echte criminele acten. Deze verzekering was evenwel nodig; zo veel noodlottig ongeluk treffen wy hier telkens aan. Des Schryvers oogmerk was, mededogen te verwekken, zelfs jegens den grootsten booswicht, en troost te geven aan elendigen. De styl van dit Werk is schoon, en spies weer overal den juisten toon te treffen om het hart te roeren. De Vertaling is ook uitnemend wel. Het Werk bevat drie zeer belangryke verhalen, waarvan wy kort enig verslag willen doen:

[p. 375]

Karel, of de gevolgen van oplopendheid. - Karel is de zoon van een ryk edelman. De woede van zynen vader, die alle verbeelding te boven gaat, zo dra hy oplopend wordt, (en dit wordt hy dikwyls) doet hem het ouderlyk huis ontvluchten. Hy wint by enen boer, eerst als ganzenhoeder, en naderhand als herder op de Alpen, den kost. Juist op dien leeftyd, dat de natuur in dit opzicht wakker wordt, vindt hy daar een meisje; zy is jong, en schoon, en ongelukkig. Hare geit, al de rykdom harer moeder, was van de steilte gestort, en omgekomen. Karel geeft haar de geit van den boer, die tot zyn onderhoud bestemd was. Dit was zyne eerste misdaad. Het komt uit; en nu ontvluchten de jonge lieden den harden mensch. Hy ontmoet slechte menschen, en, door gebrek gedrongen, lokt hy enig vee van zynen vorigen meester tot zich. Voords wordt hy soldaat, en trouwt het meisje. Zyne vrouw wordt verleid; hy deserteert, - vermoordt zynen eigen vader, - wordt een overspeler, - en moordenaar van zyne eigene vrouw en kind. Als zodanig geeft hy zich eindelyk zelve aan by het Gericht. Wie houdt nu karel niet voor een booswicht van den eersten rang? En evenwel, men leze, zo men kan, dit verhaal, zonder het aandoenlykst gevoel van medelyden! De drang der omstandigheden noopte hem nagenoeg tot iedere euveldaad. Het slot dezer geschiedenis bevat ene te nuttige zedenleer, dan dat wy het onzen Lezer zouden onthouden:

‘Eer ik deze schrikbarende, maar zeker leerryke geschiedenis eindige, acht ik het mynen plicht, alle myne Lezers te vragen: of zy karel niet een goeden en lieven jongen genoemd, of zy niet zyne daad edel en schoon gevonden zouden hebben, indien ik, zonder van zyne overige daden te spreken, in den vervoerenden, gevoelvollen toon van een roman-schryver verhaald had, hoe hy aan kaatje de geit schonk? Ik wedde, dat alle de andwoorden op deze vragen, zo ik in staat ware ze op te zamelen, een volmondig ja behelzen zouden. En toch was deze schone, edel schynende daad de eerste grondslag van karels ongeluk, en de ladder, waar langs hy tot die vreeslyke hoogte van euveldaden opklom; zy was de moeder van den roof en moord, dien hy pleegde, en die hem tot ene smartelyke gevangenis veroordeelde. Merk dit op, gevoelvol, maar tevens ligtzinnig jongeling! Het is niet goed, dat men zich door zyn gevoel laat wegslepen, wanneer het niet in onze macht staat, hetzelve zonder gevaar, zonder onrecht te plegen, te bevredigen, en 'er voldoening aan te geven. Het is schoon, ja het is plicht, de tranen der lydenden op te drogen; maar het is nog meer plicht, niet af te wyken van de paden des rechts, met deszelfs richtsnoer niet te

[p. 376]

spelen, of hetzelve geheel te willen vernietigen! Men doolt dan in ene wildernis om, zoekt vergeefs het enge pad des braven, en stort in den afgrond neer, voor dat men deszelfs diepte vermoedt.’

De beklagenswaardige wilhelm werd op het schavot onthoofd; en dit was nog genade van den Land-vorst: het Gericht had hem, en zulks te recht, tot het rad veroordeeld. Hy was een arm, verlaten weeskind; maar door zyn uitmuntend verstand en hart maakt hy zyn fortuin, doet een aanzienlyk huwlyk, en krygt enen zeer goeden post. Zo leeft hy braaf en gelukkig. Zyne énige dochter is by zekeren Ritmeester zwanger; het huwlyk zal alles vergoeden; dan, volgens ene wet, is het geen Officier geöorloofd te trouwen, alvorens zekere som, overeenkomstig zynen rang, verzekerd is, opdat 's lands kas met gene penuoenen voor Weduwen bezwaard worde. De toestemming van des Ritmeesters vader komt eindelyk, en daarby een wissel voor de tot dat einde benodigde som van zesduizend guldens. Over een maand vervalt de wissel. Intusschen wordt de toestand der aanstaande bruid reeds zichtbaar; en voor de eerstemaal leent wilhelm nu uit de hem toevertrouwde penningen van het land. Ongelukkig loopt de betaling fout: des Ritmeesters vader had een bankroet gemaakt. Wat zou wilhelm nu doen? Hy wordt nog gelukkig door Joden voor een tyd geholpen. Alles geeft hem ook nog moed. Den Ritmeester komt meer dan 40,000 guldens uit zyns vaders boel; en deze schuld is praeferent. Wilhelm moet dus maar tyd winnen. Zo groeit intusschen de schuld al aan. Eindelyk is hy geheel red- en radeloos; de Ritmeester heeft alles verloren; en nu komt de dag, dat wilhelm zyne gelden verandwoorden moet. Hy zal zichzelven dan nu ook gevangen geven, en zyn lot afwachten. Dan ongelukkig hoort hy op reis van struikrovers en moordenaars in zeker bosch. Toen hy in dat bosch komt, schiet hy zynen voerman overhoop. Het rytuig is nu overrompeld en bestolen. Dan juist, toen hy van dit geval bericht doet aan het naastbygelegen Gericht, komen enige boeren met den wel dodelyk gewonden, maar toch nog levenden voerman aan. Wilhelm bekent alles; en de Lezer weet het einde reeds. ‘Ach! het is zo gemaklyk (deze aanmerking nemen wy over) anderen te veroordelen, maar ten uitersten moeilyk zich staande te houden, wanneer men eens gestruikeld heeft! Men slaat de hand naar zwakke steunsels in 't rond, grypt elken stroohalm aan, zinkt steeds al lager en lager, en stort eindelyk op den grond, zonder gered te kunnen worden. Wacht u voor den eersten misstap, want de volgende staan niet meer in uwen willekeur; vrees, angst en valsche schaamte dwingen u ze te begaan en uw ongeluk te ver-

[p. 377]

groten. - Toetst deze waarheid-volle gedachte aan elk voorkomend geval; en indien zy de proef niet kan doorstaan, zo noemt my een leugenaar.’

Alle straf oeen bewys van schuld, is het laatste verhaal. Dit is van enen anderen aard. Frederik h* wordt niet misdadig, maar geraakt driemaal in handen van het Gericht, en lydt zware straf. Altyd was de schyn tegen hem. Hy eindigde, als een overtuigd moordenaar, zyn leven op het rad; en eerst na zynen dood bleek zyne onschuld. ‘De wegen der Goddelyke Voorzienigheid zyn onuitvorschelyk; niemand vermag ze te doorgronden; niemand kan in het verborgen indringen, waar de schynbaar hoogste ongerechtigheid de grootste billykheid zyn kan en zyn moet, want God was en blyft eeuwig rechtvaardig.’

In de daad, Lezer! deze verhalen zyn treurig; maar het is toch voor de zo diep vernederde menschheid ene bemoedigende gedachte: de grootste booswichten, de zulken, die wy daarvoor houden, zyn dikwyls zo slecht niet als wy wanen, zyn dikwyls slechts ongelukkigen. Dan, - kan men het ook omkeren? Dit denkbeeld ware zo vererend niet voor de menschheid, maar verdient toch ook de naarsporing van den wysgeer. Zyn de edelste menschen misschien zo goed dan ook niet, als zy ons voorkomen? Is 'er dan waarlyk zo veel, zo wel by menschelyke deugd als by menschelyke boosheid, dat wy noodlottig noemen moeten? Al ons gevoel komt toch tegen dat woord noodlottig op. Laten wy dan voorzichtig zyn, menschenvrienden! Laten wy het gevoel van medelyden met den waarlyk ongelukkigen misdadiger niet zo ver dryven, dat wy, met het boze in den boosdoener, te gelyk de gehele zedenlykheid in den mensch zouden vernietigen.