Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1801

[p. 346]

Verhandeling over de 1. Waarzeggeryen, 2. Duivelsbezweeringen en Toveryen, en 3. Spookeryen. Waarin veele wonderbaarlyke Gevallen worden verhaald, en eene menigte Schriftuurplaatzen opgehelderd. Door Hobbo Lemke, Predikant te Wier in Friesland. Te Harlingen, by V. van der Plaats, 1801. In gr. 8vo. 114 bl.

Of deeze Verhandeling medegedongen hebbe na den Prys, in den Jaare 1797, door de loflyke Maatschappy: Tot Nut van 't Algemeen, uitgeloofd, en zedert aan Dr. g. bakker, van Enkhuizen, en Ds. w. beekhuis, van Garyp, toegeweezen, over de onderwerpen, in den titel, boven vermeld, durven wy niet bepaalen. Zeker gaat het, dat Ds. lemke, in de behandeling van zyn onderwerp, de orde volgt, in de uitgeschreevene Vraag aangeweezen, en aldus, wat de hoofdzaak betreft, met de twee straks genoemde bekroonde Antwoorden zeer veel overeenkomsts heeft. Daar wy thans geene gelegenheid hebben, de drie Verhandelingen met elkander te vergelyken, vertrouwen wy, indien het Opstel van den Leeraar lemke inderdaad in handen van Keurmeesteren der Maatschappye geweest zy, dat dezelve, by eene naauwkeurige en onpartydige vergelyking, voor het doen hunner keuze voldoende redenen voor zich zelven zullen gevonden hebben. Dit, intusschen, belet niet, dat het Geschrift van Ds. lemke ook zyne waarde heeft, en dat met de uitgave van hetzelve aan veelen, wien het in handen koomt, een weezenlyke dienst kan geschied zyn. Het bygeloof toch, hoe veel gronds het ook, in laateren tyde, moge verloren hebben, vindt nog al, ginds en elders, zyne slaaven. Dezelven te ontketenen, en van de geduchte geessels, met welke zy aan het gemoed worden geteisterd, te bevryden, is een verdienstelyk werk - even, indien nog niet meer verdienstelyk, dan het juk, welk der menschen hals knelt, van denzelven te schuiven. Met dank aan den Man, welke daartoe medewerkt, moet dus elke bydraage ontvangen worden. Dien dank hebbe diensvolgens van ons de Eerw. lemke, wiens Geschrift, in eene geleidelyke orde opgesteld, het geloof in Waarzeggeryen, Duivelsbezweeringen, Toveryen en

[p. 347]

Spookeryen uit alle zyne schuilhoeken verjaagt, de menigvuldige nadeelen van dat geloof aanwyst, en de gronden, op welke het zich gemeenlyk vestigt, om verre stoot. Vooral benaarstigt hy zich, daar nog al veelen het gezag der Schriftuure hier omtrent meenen op hunne zyde te hebben, dezelven deeze sterkte te ontneemen, en aan te toonen, dat de texten, die gemeenlyk worden aangevoerd, naar de regels eener gezonde uitlegkunde verklaard, eenen meer redelyken zin gedoogen, dan door veelen aan dezelve wordt gehegt.

In de behandeling van zyn onderwerp volgt de Eerw. lemke deeze geleidelyke orde, dat hy vooreerst, wat men door Waarzeggeryen, Toveryen, enz. te verstaan hebbe, verklaart; vervolgens het groot nadeel van het geloof in dezelve voor Godsdienst, Zeden en Maatschappelyk geluk ontvouwt; daarnaa de bewyzen, die uit de ondervinding en de Schriftuur gemeenlyk worden bygebragt, ter toetze stelt, en hunne ongenoegzaamheid aantoont; en eindelyk de bewyzen, de ydelheid van zulk een geloof doende zien, aanvoert. Daar een doorloopend verslag van dit Werkje voor het bestek, waaraan wy zyn bepaald, niet berekend is, zullen wy, ter proeve van des Leeraars schryftrant en redenbeleid, het volgende overneemen. De bronnen van het geloof in Spookeryen vermeldende, schryft hy aldus: ‘Nog ééne bron van Spookverschyningen moeten wy niet voorby gaan. Dat wy naamelyk voorwerpen zien, of een geluid hooren, geschiedt door middel der zenuwen en het zenuwzap, welke op eene verschillende wyze, na dat het voorwerp of geluid is, geroerd en bewoogen worden: maar nu kan het gebeuren, en gebeurt menigmaal, dat die in beweeging gebragt worden, zonder eenige, buiten den mensch, werkende oorzaak: waardoor het derhalven geschiedt, dat hy zich verbeeldt iet te zien of te hooren, het geen buiten hem niet bestaat; b.v. licht, vuur, vonken, vuurige kringen, een kloppen, het luiden der klokken, enz. Gelyk nu de beweeging der zenuwzappen, zonder eene buiten den mensch bestaande oorzaak, denkbeelden in de ziel verwekt, zo kunnen ook levendige verbeeldingen daarmede instemmende beweegingen in het zenuwzap veroorzaaken: dus zien wy, dat een Schilder, in het gelaat van eenen mensch, blydschap, droefheid, hoop, vreeze, enz.

[p. 348]

weet uit te drukken; en hier uit zal volgen, dat menschen, die van jongs af vreeze voor Spooken is ingeprent, zich geduurig verbeelden Spooken te zien, en te hooren, en dat zo veel te meer, wanneer hunne zenuwzappen, door die verbeeldingskracht in beweeging gebragt, ligtelyk die zelfde beweeging weder aanneemen, zonder eene uitwendige oorzaak; en hier uit is het Voor- en Na-spook verklaarbaar. Meermaalen hoort men verhaalen, dat op plaatzen, waar doodkisten gemaakt, of andere geluid geevende werkzaamheden verrigt worden, b.v. een kloppen, het verplaatzen of nederwerpen van planken, het weegen met schaalen, het verplaatzen van gewigten, enz. van te vooren, of daarna, gehoord wordt. Is het niet natuurlyk, dat een mensch zich verbeelde een geluid te hooren, waardoor zyne gehoorzenuwen dikwyls zyn geroerd, en in beweeging gebragt? Een koopman b.v. hoort des nachts (by dag geschiedt het zo niet, om dat hy, door andere bezigheden afgetrokken, daarop niet zo veel acht geeft) het geluid der schaalen, het verplaatzen, het nederzetten der gewigten, enz.; wat is natuurlijker, dan dat zyne gehoorzenuwen, die, meermaalen den geheelen dag, door eene wezenlyke oorzaak zyn geroerd, nog naderhand die zelfde beweeging herhaalen, en iemand dus meent te hooren, het geen hy zo dikwyls gehoord heeft? en dit, hoe natuurlyk ook, noemt men een Naspook. Met een Voorspook is het op dezelfde wyze geleegen: iemand denkt des nachts aan zyne dagelyksche bezigheden, b.v. aan het weegen, timmeren, enz.; worden nu, gelyk wy aangemerkt hebben, overeenstemmende beweegingen in het zenuwzap veroorzaakt, dan meent hy waarlyk iets te hooren, zonder dat 'er eene buiten hem werkende oorzaak wordt gevonden. Maar, zal misschien iemand denken, dat Voorspook wordt dikwyls vervuld. Wat wonder, daar men het reeds te vooren op deeze of geene gronden verwagtte! en veel zeldzaamer zouden die Voorspookeryen vervuld worden, wanneer de onvervulde, zo wel als de andere, werden in 't geheugen gehouden.’