Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1797

Over Eigenbaat en Ondankbaarheid, door den Vryheer van Knigge. Uit het Hoogduitsch. In den Hage, by J.C. Leeuwestyn, 1796. In gr. 8vo. 273 bl.

Dit by uitsteekenheid wel geschreeven Werk, ('t welk, volgends den titel, tot eene Weergade van 's Vryheers Werk over de Verkering met Menschen, kan strekken,) is voor geen uittrekzel vatbaar, zo uit hoofde van deszelfs uitgestrektheid, als om dat des Schryvers redeneeringen zo samenhangende zyn, dat men, om 'er, in een uittrekzel, den Leezer eenig geregeld denkbeeld van te geeven, de paalen, die wy ons in 't geeven van uittrekzels en beoordeelingen voorstelden, verre zoude moeten overschreiden, en dan nog gevaar zou loopen, om 's Schryvers bondig en overtuigend betoog te verlammen; om evenwel onzen Leezeren in staat te stellen, om over 's Mans denk- en schryfwyze te kunnen oordeelen, achten wy met het volgende, ontleend uit eene door knigge doorlopende beschouwing van allerleye Standen in de Maatschappy, en den invloed der Eigenbaat op dezelven, geen ondienst te zullen doen. De opmerkende Leezer zal, denken wy, onze keuze, by den eersten opslag, billyken.

‘Onder alle standen zou men misschien den Kooplieden het minst verwyting van eigenbelang moeten doen. Hun geheel burgerlyk bestaan berust op geldwinst, en zy worden van de jeugd af gewend, om de dingen in de waereld meer naar derzelver gereeden cours, dan naar derzelver innerlyke waarde, te schatten. In den grond, en daar toch ieder, die niet door ersenis ryk is, op de eene of andere wyze, indien hy wil leven, naar winst en voordeel moet staan, is het geen onderscheid, of men geld tegen arbeid en diensten van eenigerlei aart inruilt, gelyk de Staatsman en andere standen in den Staat dit doen. of tegen Waaren gelyk de Koopman. En wat het voordeel betreft, welk deze stand den Staat aanbrengt, dit kan niet ontkend worden. Zo lang de menschen natuurlyke en huislyke behoeften hebben, moeten 'er lieden zyn, die hun de middelen tot voldoening dezer behoeften bezorgen. Dat deze lieden voor de zorg, welke zy dragen, om zulke middelen te verschaffen, weer zo veel willen daar tegen nemen, dat zy nu ook in hunne behoeften en die van de hunnen kunnen voorzien, is zeer billyk.

[p. 502]

Even zo billyk is het, dat zy 'er naar staan, om dit voordeel op de gemaklykste wyze deelagtig te worden, en dat zy voor hunne moeite en zorg zo veel tragten te bekomen, als de zulken, met welken zy handel dryven, bereid zyn hun te geven. In elken handel ligt een vrywillig verdrag ten gronde, en 'er word voorondersteld, dat beide partyen de waarde der zaak moeten kennen, wegens de levering van welke zy een verdrag aangaan. Ook kan men het den Kooplieden niet ten kwaade duiden, wanneer zy zig tydsomstandigheden en gelegenheden te nutte maken, en hunne aandagt op zulke artikels laten gaan, die juist tegenwoordig op de dagorde der behoefte staan. Wanneer men verders op het afgelegen nut ziet, welk de Koophandel in het groot stigt, nademaal dezelve de gezellige verbindnis en betrekking onder verre van elkander wonende volken, de kennis van landen, vreemde voortbrengzels en der natuur in het algemeen, den omloop van veele nuttige kundigheden, de uitbreiding van landbouw, nyverheid, en volkomenheid der kunsten, bevordert, zo vertoont zich deze stand, in de daad, in een eerwaardig licht.

Voor het overige kan met de poging, om door den handel en de ruiling zo veel te verwerven, als naar de omstandigheden kan geschieden, de oefening van elken anderen pligt des menschen, wysheid en deugd, zeer wel bestaan. Ik ken onder de Kooplieden Mannen, die de nuren, welken de bezigheden van hun beroep hun overlaten, besteden, om hunnen geest te vormen, en hunne evenmenschen en het Vaderland, op de onbaatzugtigste wyze met raad, hulp en troost, by te staan; Mannen, die, daar een schelling met den handel te winnen is, al ware het van hun' eigen Vader of Moeder, de gelegenheid daar toe niet laaten voorbygaan, maar daar tegen, op eene edelmoedige wyze, en dikwyls zonder dat iemand het gewaar word, wie de onbekende Weldoener is, duizenden weggeven, tot bevordering van nuttige inrigtingen, aanmoediging van gaaven en bekwaamheden, en verligting van den nood der armen. Ik ken 'er inzonderheid hier en te Hamburg, welken om die reden de hoogagting van ieder braaf man verdienen.

Maar zeer verschillende van deze Vrienden van het menschelyk geslagt is de gemeene tros van hebzuchtige Woekeraars, die door den nood hunner Medeburgers tot rykdom en weelde komen, die door opkoop en andere looze kunstenaaryen eerst de behoefte veroorzaaken, om welke te voldoen, zy dan uitsluitelyk de middelen in handen weten te krygen, om naar willekeur een prys te stellen, en tot drukking der armoede kunstige duurte weten te verwekken, zo dikwyls als het hun behaagt. Zulke menschen hebben alle goed gevoel afgezworen, hebben nergens behagen in, weten

[p. 503]

van niets te spreken, kunnen nergens aan denken, dan aan den ellendigen Mammon. Hun hoogmoed kent geen paalen; hun smaaklooze pragt, hunne langwylige slemperyen, by welken geen waare vrolykheid en gastvriendschap, maar praalery en onmatigheid, heerschen, agter welken zomwylen nog wel daarenboven gierigheid en vrekkigheid zig vertonen, dit alles is aanstootlyk, drukkend en wraakbaar.

Zy schatten den man niet naar zyn waare verdienste, maar naar het gewigt van zyne geldzakken. In zyn eer lyden, zegt by hun, weinig vertrouwen hebben; de man is goed, betekent zo veel als, hy heeft geld; een vriend wil in hunnen mond zo veel zeggen als, een mensch met wien men handel dryft; solide drukt by hun zo veel uit als, in goede omstandigheden van rykdom. Eindlyk, als zy weldaaden uitdeelen, geschied het met zulk een gedruis, dat het opzien moet baaren, en hun crediet, den roep van hunnen rykdom, daar door verbreid word, of in de waangelovige beschouwing, dat de hemel hun deze Aalmoes duizendvoudig zal vergelden. En zo is in het algemeen hunne geheele vroomheid en schynbaare goeddadigheid bespiegeling, om vertrouwen in te boezemen, en hemel en aarde om te koopen.’