Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1792

Stukken voor de Vaderlandsche Historie, uit de Verzameling van Mr. G. van Hasselt. Eerste Deel. Te Arnhem en Amsterdam by W. Troost en Zoon, en J. Allart, 1792. 377 bl. in gr. 8vo.

Oorsprongelyke echte Stukken, de Geschiedenis des Vaderlands betreffende, zyn den rechtschaapen Minnaaren, die zich op dit vak van kundigheden toeleggen, altoos welkom. Zy ontvangen 'er in dit aanvanglyk Werk 184, alle zeker niet van gelyk aanbelang; doch Kleinigheden, gelyk 'er hier gewis ettelyke voorkomen, kunnen zomtyds licht op groote Gebeurtenissen verspreiden, en ons brengen tot eene vollediger kennis van Persoonen en Zaaken, in de Tydperken, tot welke die Stukken behooren; niet zelden uit Brieven bestaande, geschreeven op den eigen tyd der Voorvallen. Het eerste Stuk is, in Slachtmaand des Jaars MDLV, en het laatste in Wintermaand van MDLXIX, gedagtekend. Zy betreffen dus een Tydvak in den Vaderlande, vol gewoels, en belangryk genoeg om de aandagt der Liefhebberen uit te lokken.

In een zeer kort Voorbericht, wordt ons te verstaan gegeeven: ‘Het is voor den Leezer noodig, dat hy met één woord gewaarschouwd werdt, dat voor dit Werk een byzonder Deel, (het laatste) zal worden aan-

[p. 198]

gelegd, waarin hy, behalven een beknopt Vertoog, over deszelfs algemeenen inhoud, en, behalven voldoende Bladwyzers van Naamen en Zaaken, een onderscheidentlyk Verslag van den Inhoud van ieder Stuk, tevens met staaving van deszelfs gezag, ontvangen zal.’ - Naa het bekomen van 't zelve, zullen wy ons beter in staat bevinden, over de waarde, dan nu, te oordeelen.

Van de Stukken, deels in 't Nederduitsch, meest slegt, deels in 't Fransch, geschreeven, zullen wy 'er geen opgeeven; doch, daar wy by een en ander ophelderende Aanmerkingen vinden, zal het onzen Leezeren niet ongevallig weezen, dat wy één of twee dier meest Oudheidkundige Aantekeningen, althans het hoofdzaaklyke daarvan, opgeeven.

In N^o. 6. Een Eed bygebragt hebbende, door den Graave van hoorne, te Nymegen, up die Cruys opentlichen gedain, voegt hy daar onder. ‘Het Kruis, waerop te Nymegen dien Eed gedaan wierd, was een Steen van plegtigheid. Wy zullen by vervolg op den 11 Juny 1578, den Stadhouder Graave johan van nassauwe ook zien zynen Eed afleggen, eerst voir die Landschap op 't Hof binnen Nymegen, ende dairnae op ten Cruys voir die gantsche Gemeynte. Ik heb over diergelyke Wy Steenen, op het woord Wye by kilian gehandeld. In de Stad van Leyden, [vergelyk orlers bl. 34 enz.] was een blaauwe Steen, waarop Borgers ontborgerd wierden; en te Arnhem in 't Jaar 1461 dit [onuitgegeeven] Statuut beraamd.

institutum laetare Jherus: anno lxi.

Op den Steen, die in het Raithuis voir der bancken leegt, en sall nyemant staen, dan die ghene, die synen eedt duet, die anders dair op stande, als men richt, verliest der stat een pont, ende den Richter synen banne’.

Voor het Nymeegsche Kruis, brengt hy uit zyne Charterverzameling, een stuk by van den tyd van karel van zgmond, te lang om over te neemen; waarop hy dus voortvaart. ‘Waarom deeze Steen de gedaante van een Kruis hadt, zal een ieder uitleggen:

[p. 199]

 

Crux pellit omne noxium

Zong reeds prudentius:

Fac cum vocante somno
Castum petis cubile,
Frontem, locumque cordis
Crucis figura signet.

Crux pellit omne noxium.

En om die reden, was het zweeren, met de voorste vingeren op een Kruis, ook meest in gebruik. Men deedt den Eed met opgerechte vingeren, 't geen ik genoemd vindt: vytgestrekkeder armen myt lyfflicken opgerichten vyngeren. Ik kan bewyzen, dat alzo Vrouwen ook zwoeren, [zie a. van bemmel Beschr. van Amersfoort, D. I. bl. 269.] men deedt Eed met ééne hand op 't Euangelium, gelyk hier boven in 't Formulier; met ééne hand op Reliquien, of een Heiligdoms Kasse, [hoedanig Kastje uit een Stads-rekening in de Kronyk van Arnhem, op 't Jaar 1537 werd voor den dag gebragt]; men deedt Eed per pectus, gelyk Priesters en Vrouwen leiden oere handen op oere borsten; maar het zweeren op het Kruis was meest gewoon. In alle des Konings Rekenkamers mogt men niet anders zweeren, dan leggende syn twee voorste vingeren op te figure des Heiligen Crucifix; en daar voor lieten die van de Rekening in Gelderland in 1562, een ander Crucifix maaken, ende een bertken omme den Crucifix daar inne te doen schilderen, omme den Officieren, in dese Camere sorteerende, daar op ten Eede te ontvangen, ende af te neemen’.

Het bekende Liedje Wilhelmus van Nassouwe, in N^o. 160 geheel bygebragt hebbende, voegt hy 'er deeze Aantekening onder. ‘De Heer s.h. van idsinga heeft het Lied van wilhelmus van nassauwen in zyn Staatsr. I D. bl. 328 enz. geheel gegeeven. Hy wil dat het in 1572 ter wereld kwam, dan zekerlyk, zo wy het wel onderzoeken, ruim drie Jaaren te laat. Toen Vader willem, de tweedemaal wederom in 't Landt kwam, zong men reeds een Lied, stem: wilhelmus van nassauwen, [Geuse Liedboek bl. 70. 71. 72.] - In 't Jaar 1568 tragtte de Prins alva, uit zyne verschanssingen by Maestricht, te lokken; doch te vergeefsch, en hy moest op den sevenden van Wynmaand aftrekken, vervolgens zyne benden by gebrek aan geld bedanken. De Hertog was zo trots op dit voordeel, dat hy een zegepraalende in-

[p. 200]

treede deedt in Brussel, op den twee en twintigsten van Wintermaand, en welke van alle vreugdebedryven, zelfs van een steekspel, agtervolgd wierdt. Tegen dit alles, moest iets van 's Prinsen zyde gedaan worden, om de Geusen niet ten eenemaal neerslagtig, en in hunne moedloosheid, te laaten. En wat was 'er veel voorhanden? - Men bragt een eenvoudig Liedeken byeen. D.v. koornhert was daar van de Dichter. Idsinga noemt marnix van aldegonde; maar ik geef meer gezag aan g. brandt, in de Historie van Enkhuisen, D. I. bl. 222. Dit Lied kwam waarschynlyk eerst in 't licht, met het portrait van den Prinse daar boven. Het raakte alom bekend, het wierdt op een staatig juichend muzyk gebracht, en van een iegelyk, die Vader willem was toegedaan, gezongen: men maakte zelfs op die wyze andere; niet minder dan agt zyn 'er in 't Geuse Liedboek; men maakte ook geestelyke Liedekens. In de Gulden Harpe van karel van mander, treft men drie Liedekens aan, welke hy op die wyze zingen laat, een op bl. 22, een op bl. 47, en een op bl. 396. Dat van bl. 22 is zelfs eene geesteiyke vertroosting voor lieden, welken als willem I, en zyne liefhebbers, voor zich geen uitkomst of raad vinden; en, toen hy zich daar voor nederzette, dagt hy gewisselyk op niemand anders, en op dat Lied van wilhelmus. Ik herhaal daar van in dit Werk, uit myn oud H.S. den druk, om dat men dien, en in 't Geuse Liedboek van j. van poolsum, bl. 44 en 45, en nog meer in de uitgave, welke in 't Jaar 1748 door nic. van daalen, in klein 8vo. bezorgt wierdt, en welken de Raadsheer van idsinga volgde, gebrekkig vinden zal. - In eene opgave van Varianten, begeef ik my niet. Alleen

Blyf ik tot in der doodt

hebben alle drie die drukken; men dagt dat doedt een stoplap was: maar zie by b. huydecoper op m. stoke, de noot van D. III. bl. 63, en de myne ad kilianum, v. Dood lichaam. Oe en Oo verwisselden zich menigwerf. De naamen van breederoode en berkenroode, worden van Breede en Berken roede afgeleid, gelyk h. kannegieter in de Latynsche Voorreden voor h. harius heeft daar gedaan, zie p. 111. En zo is ook Goem, Goom, Custodia; Goes, Goose, Anser; by kiliaan Troon, Troen. Men kent het Boek des Gulden-troens. In Holland zegt men nog Koegel, zo wel als Koogel.