Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1788

Beschrijving en gebruik van het Tellurium van G. Adams, te Londen, door H. AEneae, A.L.M. Ph. Dr. Lid van verscheiden Genootschappen, en geadmitteerd Leeraar in de Wiskunde en Wijsbegeerte te Amsterdam. Ook in het Fransch vertaald, door J.H. van Swinden, Hoogleeraar in de Wijsbegeerte, Natuur, Wis- en Starrekunde aan het Athenaeum Illustre te Amsterdam Met de afbeelding der Werktuigen. Te Amsterdam, bij W. Holtrop, 1786. Groot Folio in Plano, 19 bladz.

Met het woord Tellurium (afkomstig van Tellus, de Aarde,) duidt men aan, een Werktuig, het welk geschikt is, ‘om de beweeging van de Aarde om de Zou, en teffens die van de Maan om de Aarde, werktuiglijk te verbeelden; alle de verschijnzelen, uit de dagelijksche omwenteling van de Aarde om haaren as, zo wel als uit haaren jaarlijkschen loop om de Zon, voortspruitende, aan het gezicht leevendig te vertoonen; en de schijngestalten, verduisteringen, en al wat verder tot de Maan, en haare beweeging om den Aardbol, betrekking heeft, op het duidlijkst voor oogen te stellen.’ - Onder verscheiden nuttige Werktuigen van dien aart, heeft dat van den kunstigen Adams, te Londen, bovenal de aanpryzing van alle Sterrekundigen weggedraagen; de Heer Ebeling, te Amsterdam, heeft

[p. 392]

er ook daarom zyn beroemd Kabinet mede verrykt; en een aantal van Liefhebbers hebben meermaals met een leerzaam vermaak deszelfs werking beschouwd, onder de duidelyke verklaaring van alles, welke de Heer AEneae hun deswegens geliefde te verleenen. Ter dier gelegenheid is men deezen schranderen Leeraar voorts sterk aan geweest, om eene juiste afbeelding en beschryving van dit Werktuig te vervaardigen. Zyn Ed. heeft dit verzoek te eerder eenigermaate ingewilligd, om dat de Heer van Beaumont, insgelyks een bekend Liefhebber der Natuurkunde hier ter Stede, die ook zodanig een Tellurium bezit, hem reeds verzogt had, tot het opstellen van zulk een berigt ten zynen byzonderen gebruike. Hier door is deeze gemeen gemaakte afbeelding en beschryving van het Tellurium byzonder naar het laatstgemelde ingerigt; doch de Heer AEneae heeft egter tevens zorg gedraagen, om de noodige aanwyzing te doen, van het onderscheid dat tusschen beide deeze Telluriums plaats heeft. En de Hoogleeraar van Swinden, by uitstek voldaan over des Leeraars arbeid, heeft het der moeite wel waardig geagt, dit Nederduitsch berigt vergezeld te doen gaan van eene Fransche overzetting, ten gevalle van Vreemdelingen, welken, dit Kunststuk in 't Kabinet van den Heer Ebeling met veel genoegen gezien hebbende, zulks van zyne hand verlangden.

De nevensgaande Plaat geeft eene naauwkeurige afbeelding, zo van 't geheele Werktuig, als van deszelfs nog voornaamste byzondere deelen, of losse stukken, die by byzondere proefneemingen gebezigd worden; welk een en ander in de beschryving ten klaarste ontvouwd wordt. Op deeze beschryving van 't Werktuig zelve, volgt dan wyders een berigt van het gebruik, of de manier, op welke men zig van het zelve bedient, ter verklaaringe en ophelderinge veeler verschynzelen; waartoe dit Werktuig den onderwyzenden Leeraar, of den zigzelven oefenenden Hemelloopkundigen, van uitneemend veel nuts kan zyn. De Werkstukken, waarin het byzonder van dienst is, zyn de volgende, met welker ontvouwing de Heer AEneae een volledig verslag geeft, van 't geen men omtrent ieder van dezelven in agt hebbe te neemen.

‘I. Om den evenwijdigen stand (Parallelismus) van den as der Aarde aan zich zelven, in alle punten van

[p. 393]

haaren loopkring om de Zon, door het Werktuig te vertoonen.

II. Om te doen zien waarom de Zon, door de jaarlijksche beweeging der Aarde rondom haar, alle de teekenen des dierenriems moet schijnen door te loopen; als ook, hoe zij, indien de Aarde niet om haaren as wentelde, den Zonneweg, op den Aardbol overgebragt, volmaaktlijk in den tijd van een jaar door rechtstandige straalen zoude beschrijven, en dus als schijnen te doorwandelen?

III. Om de beweeging van de Aarde, om haaren eigenen as, en den tijd, waarin zij eene omwenteling volbrengt, te toonen.

IV. Om alle de verschijnzelen, met betrekking tot de verschillende jaargetijden, te vertoonen.

V. Om alle verschijnzelen, welke geduurende de vier jaargetijden, met betrekking tot den gezichteinder van eenige bijzondere plaats, moeten voorvallen, op het Werktuig aan te toonen.

VI. Om de beweeging der Maan in haaren weg, den te ruggang der Knoopen, en het verschil tusschen eene omloops- en zamenstands-maan, op het Werktuig te vertoonen.

VII. Om te toonen hoe de Maan, geduurende haare beweeging om de Aarde, altoos met dezelfde zijde naar haar toegekeerd blijve, en hoe zij dus, in den tijd van eenen omloop, ook juist om haaren eigenen as rond beweege.

VIII. Om de schijngestalten der Maan te vertoonen.

IX. Om de Zon- en Maansverduisteringen te vertoonen.

X. Om de verschijnzelen van het hoog en laag water te vertoonen.