Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1787

Inleiding tot de Kennis der Natuurlyke Wysbegeerte, of Eenvoudige Onderrigting van de Grondregels der Proefondervindelyke Natuurkunde, in gemeenzame Gesprekken voorgedragen; door J. Esdre A.L.M. Ph. Dr. en Lid van het Utrechtsche Provinciale Genoodschap van Konsten en Wetenschappen. Vyfde Deel. Met nodige Afbeeldingen. Te Leiden, by F. de Does Pz. 1786. In gr. octavo 397 bladz.

Met dit Deel maakt de Heer Esdré een aanvang van het ontvouwen van de Leer der Vloeistoffen, en bepaalt zig in het zelve, na, in eene voorafgaande Inleiding, een verslag van den algemenen inhoud en de hoofdonderwerpen dier Leere gegeeven te hebben, tot het nagaan van dat gedeelte, het welk men de Waterweegkunde noemt; ‘welke ons de Vloeistoffen in derzelver weeging of perssing leert kennen; dat is, in zo verre eene Vloeistof eene stoflyke zelfstandigheid is, welke zwaarte heeft, en uit dien

[p. 106]

hoofde eene perssende kracht uitoeffend, het zy onderling op elkander, het zy op lichamen waar op zy staat, leund of wederhouden word.’ In de behandeling van dit onderwerp stelt hy zig de volgende orde voor.

‘In de eerste plaats zullen wy onderzoeken, wat men te verstaan hebbe, door een Vloeibaar lichaam, of eene Vloeistoffe; waarin het onderscheid van dit soort van lichaam, met de eigenlyk genoemde vaste lichamen, gelegen is; dat is, wat eigenlyk de hoedanigheid van Vloei- of Vlietbaarheid (Fluiditas) zy. - Na een juist denkbeeld van een Vloeistof, zo veel my doenlyk is, gegeven te hebben, zal ik dan overgaan,

In de tweede plaats, om een Vloeibaar lichaam in deszelfs werkzamen staat ter overweeging te neemen; dat is, voor zo verre het zelve eene zwaarte hebbende, daar door een perssend Vermogen, of eene Perssing veroorzaakt. Deze Perssing zal ik u leeren kennen, niet alleen zo als dezelve onderling door de deeltjes van een zelvde, maar ook van ongelyksoortige Vloeistoffen, uitgeoeffend word. Voorts dan

3. De Perssing onderzoeken, welke een Vloeistof doet tegens lichamen, die dezelve wederhouden of insluiten: ik meen de Perssing op de Bodem en tegens de Wanden der Vaten, Kommen of Gooten.

4. Het perssend Vermogen van eene Vloeistof op lichamen, welke daar in gedompeld worden. Het onderzoek hier van zal ons dan gelegenheid verschaffen, om

5. Eindelyk een zeer gemakkelyke wyze te ontdekken, om, volgens Waterweegkonstige Regelen, de soort onderscheidende zwaarte der lichamen te konnen bepalen.’

De Heer Esdré behandelt deeze stukken ten uiterste naauwkeurig, met eene duidelyke ontvouwing van de byzondere gevallen, die daaromtrent in aanmerking komen, welke hy door nevensgaande proefneemingen en onderrigtingen bevestigt en opheldert; toonende te gelyk hoe de alhier verklaarde kundigheden, in veelerleie opzichten, ook in het dagelyksche gebruik te stade komen. Een of ander voorbeeld van die natuur zouden wy hier gaarne overneemen, dan het schikt zig niet wel, aangezien wy, ten rechten verstande, daartoe eenige byzondere Figuuren zouden behoeven. Om egter, naar gewoonte, nog iets

[p. 107]

uit dit stuk mede te deelen, zullen wy den Leezer onder 't oog brengen, het hoofdzaaklyke van 't geen ons hier gemeld wordt, wegens de oorzaak van de Vlietbaarheid der Vloeistoffen, en wel ter wederlegginge van 't gevoelen, dat die Vlietbaarheid slegts eene toevallige hoedanigheid der Vloeistoffen zoude zyn.

De Leermeester naamlyk, dit onderwerp behandelende, onderrigt zynen Leerling, wegens het vermogen der indringende Vuurdeeltjes, om de Lichaamen uit te zetten, of in uitgebreidheid te doen toeneemen; en slaat wel byzonder gade, dat zelfs anders vaste Lichaamen, door middel van Vuur, vlietbaar gemaakt kunnen worden; terwyl Vloeistoffen min vlietbaar worden, naar maate dat derzelver Vuurdeelen van langzaamerhand verminderen, in zo verre, dat ze eindelyk alle haare Vlietbaarheid verliezen; gaande zelfs het Water over tot Ys, tot een vasten Klomp, na dat het tot een genoegzaamen trap van koude verkoeld is geworden. Na deeze algemeene opmerking vervolgt het gesprek aldus.

‘Meester. Al het bygebragte betrekkelyk de Vloeistoffen in overweeging neemende, willen sommige Wysgeeren daar uit de oorzaak van de Vlietbaarheid afgeleid hebben, stellende dezelve in de natuurlyke hoeveelheid Vuurdeelen, die alle Vloeistoffen (zo lang zy in den staat van Vlietbaarheid zyn) in zich behelzen, maar dezelve verliezende, ook van staat veranderen; van Vloeibaar Vast worden.

Leerling. Dit gevoelen schynt my toe op gronden te steunen.

M. Ja toch! - Zo de inhoud der Vuurdeeltjes al niet de eenigste; is zy ten minste een der voornaamste reden der Vlietbaarheid, en zulks om het reeds bygebragte. - Maar hoe zeer ik genegen ben dit gevoelen voor gegrond te erkennen, kan ik aan den anderen kant aan sommige Natuurkundigen niet toegeven, in het stellen, dat de Vlietbaarheid aan Water, Oly, en meer andere Vloeistoffen, niet dan eene toevallige hoedanigheid zoude zyn; of liever gezegd, dat men de Vastheid voor den Natuurlyken of eigen staat dier stoffelyke Zelfstandigheden te houden hebbe. - Ingevolge dit gevoelen moet het Ys de oorspronglyke en natuurlyke staat zyn van dat geen 't welk wy Water noemen, en zo voort met andere.

[p. 108]

L. Wel dan besluit ik hieruit, dat geen Vloeistof zich in haaren natuurlyken of oorspronglyken staat aan ons vertoont.

M. Juist zo. - En zulks kan ik geenszins toestemmen: - in tegendeel ben ik van gedachten, dat de Vloeibaarheid de oorspronglyke en natuurlyke staat is van Water, Oly, Syroop, Kwik enz., en dat die van Vastheid of Ys veeleer als eene toevallige hoedanigheid dier Zelfstandigheden te houden is. - De reden welke my hier toe noopt is de volgende. - Alle Lichamen in dien staat, waarin zy zich aan ons vertoonen, hebben eene zekere natuurlyke hoeveelheid Vuurdeelen, welke, tot derzelver oorspronglyke samenstelling, even zo onafscheidelyk behooren, als andere natuurlyke of stoflyke deelen. - Dus heeft ook een Klomp Water, Oly, Kwik, en andere Vloeistof, ieder naar hunnen aart, eene natuurlyke hoeveelheid Vuurdeelen; welke, zo lang ze in den Klomp huisvesten, dezelve een vloeibaar lichaam doen zyn. - Doch zo dra deze Vuurdeelen op de eene of andere wyze den Klomp ontnomen worden, zal laatstgenoemde niet meer eene Vloeibaare Zelfstandigheid zyn, en gevolglyk zich niet meer in deszelfs vorigen staat vertoonen: - de Vloeistof word dan een vast Lichaam, word Ys. - By aldien men zulks ontkent, komt my voor met even zo veel recht, als dan ook, te konnen stellen, dat de vastheid der Metaalen, van Wasch, Glasklompen enz., eene toevallige, maar geenzins de oorspronglyke, of natuurlyke eigen staat dier Lichamen is; nademaal het alleen aan gebrek van genoegzame ingedrongen Vuurdeelen toe te schryven is, dat die lichamen zich als vaste Klompen vertoonen, daar ze anderzins, tot een behoorlyken trap verhit zynde, alle in eenen Vloeibaren staat zich bevinden. - Ik zeg dit met even zo veel recht te konnen stellen, als andere Wysgeeren beweeren willen, dat de Vloeibaarheid niet natuurlyk eigen is, aan Water, Oly, Kwik enz. maar liever de staat van Ys of Vastheid.

Zo vreemd nu als het luid, te stellen, dat de Metaalen en andere smeltbare Lichamen geen vaste Klompen zouden zyn, even zo ongerymt komt my derhalven voor, te willen beweeren, dat de Vloeibaarheid niet natuurlyk eigen zoude zyn aan Water en andere Vloeibare stoffen.

[p. 109]

De staat van vastheid, in welken men de Vloeistoffen by eene felle koude bevind, is aan dezelve niet natuurlyk eigen; - zo dra ze in Ys veranderen, zyn ze andere Lichamen dan zy te vooren waren; en zulks niet alleen uit hoofde van gebrek van een genoegzaame hoeveelheid van Vuur, maar ook (gelyk wy zulks naderhand zullen zien) worden zeer waarschynlyk by de bevriezing een aantal Vriesdeeltjes tusschen de deelen van de Vloeistof ingedrongen, noodzaakende dus den Klomp eene zekere vastheid aan te neemen.

Uit al het dus verre bygebragte, meen ik dan te konnen stellen, dat de Vlietbaarheid een natuurlyke, en oorspronglyke hoedanigheid is van alle die Lichamen, welke zich als Vloeibaare vertoonen. - Voorts, dat de oorzaak van de Vlietbaarheid hunner deeltjes toe te schryven is, ten deele aan de inwendige bevatte Vuurdeeltjes, welker hoeveelheid, voor dit of dat vloeibaar Lichaam, ik niet zal onderneemen te bepaalen.

L. Ik heb uwe reden met genoegen aangehoord; dezelve komen my waarschynlyker voor, dan het gemelde gevoelen sommiger Wysgeeren. Als men de veelheid der Lichamen in de Natuur naarspeurt, hoe duidelyk blykt het niet, dat ze door den Wyzen Schepper in verschillende staaten gesteld zyn; als in den staat van Vastheid, van Vloeibaarheid, enz. - Die verschillende gesteldheden, onder welke men de Lichamen aantreft, mag men gewis houden voor den natuurlyken stand, in welken het den Schepper behaagt, die stoffen ten nutte van het Schepzel op den Aardbodem daar te stellen. - Indien het Ys de oorspronglyke (door den Schepper verordineerde) stand van Water, Oly, enz. was, hoe zou zulks strooken met het behoud van het Schepzel? - Waar zouden de Planten hun Vocht, - waar de Dieren hun Drank konnen vinden; - of hoe zouden de Visschen konnen leven? - Deze overdenking noopt my verder uwe gedachten aan te neemen; zy schynen my toe meer met den aart der zaaken in te stemmen.

Maar eer ge voortgaat, zy my gegunt te vraagen, aan welke oorzaak gy de Vlietbaarheid nog zoudt toeschryven: want, zo ik meen wel verstaan te hebben, merkte gy de inwendige Vuurdeelen slegts ten deele aan, als eene der oorzaaken.

[p. 110]

M. Te recht hebt gy zulks opgemerkt. De Vlietbaarheid aan één enkelde oorzaak toe te schryven, schynt my niet genoegzaam te zyn: in tegendeel wil ik, eenstemmig met den vermaarden Wysgeer musschenbroek, zulks aan veelerlei beweegredenen toeeigenen: by voorb. aan de rondheid en gladheid der deelen; aan derzelver fynheid en ligtheid, en mogelyk nog aan veel meer andere oorzaaken; welker onderzoek ik van te weinig aanbelang acht, om my verder daar mede in te wikkelen.’