Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1781

Hermanni Venema Institutiones Historiae Ecclesiae Veteris et Novi Testamenti T. IV. seu N.T. Ecclesiae Christianae T. II. Lugd. Batav. apud S. et J. Luchtmans et Leovardiae apud G. Tresling 1780. In quarto, 764 pp.

In dit tweede Deel van de Geschiedenissen der Kerke des Nieuwen Testamentes, ontvouwt ons de Hoogleeraer Venema den toestand der Christelyke Kerke, zedert het begin der vierde, tot op het afloopen der zesde Eeuwe. Een oordeelkundig verslag van vele Schryvers in die dagen; ene geschiedkundige naspooring van den staet der Kerke, zo ten aenzien der Leere en van den Eerdienst, als ten opzichte van de Bestuuring, de Kerketucht, Kerkvergaderingen en Zeden der Christenen; benevens die van de opkomst en voortgang van verscheiden Ketteryen en Scheuringen; met een gezet bericht van de voor- en nadeelen der Kerke, in ieder Eeuw, is, geduurende dit tydbestek, vruchtbaer in ene menigte van onderwerpen. Zyn Eerwaerde behandelt dezelve met zo veel regelmatigheid en juistheid, dat zy, die de Kerklyke Geschiedenissen beoefenen, dubbele reden hebben, om over 's Mans arbeid voldaen te wezen, daer ze 'er zich alleszins met vrucht van kunnen bedienen. Om 'er nog eene byzonderheid uit mede te deelen, zullen wy zyne aenmerkingen bybrengen, over het denkbeeld dat Keizer Constantinus geen waer, en slechts een staetkundig, Christen geweest zou zyn; als mede over de redenen, die hem den Christlyken Godsdienst hebben doen omhelzen.

Dat Constantinus openbare belydenis van den Christelyken Godsdienst gedaen, en den Christenen grootlyks begunstigd heeft, duld, gelyk de Hoogleeraer vooraf aenmerkt, geen tegenspraek; maer desnietregenstaende verdenken zommigen hem, zegt hy, van den Christelyken Godsdienst slechts uit Staetkunde aengenomen te hebben, om zyn Ryk, door

[p. 302]

den bystand der Christenen, bestendig te maken. Eene verdenking intusschen, die gansch geen grond heeft, en ten uiterste onwaerschynlyk is, gelyk de volgende overweging toont.

'Er is toch niets in zyne bedryven en handelingen, dat tot zulk een vermoeden enigen wezenlyken grond geeft; en dit zo zynde is het roekloos op die wyze over hem te oordeelen. Hy verdroeg, 't is waer, by den aenvang den Heidenschen Godsdienst; maer uit een beginzel van verdraegzaemheid, enes Vorsten waerdig, en uit staetkundige voorzichtigheid, op dat hy de gemoederen der Heidenen, die nog de overhand hadden, niet te zeer mogte verbitteren. Dat hy het ondergaen van den Doop uitstelde, had hy met vele Christenen in die dagen gemeen; en bewyst niets anders, dan dat hy geen rechtmatiger denkbeeld, dan zyne tydgenooten, van den Christelyken Godsdienst had. Ziet men op het laekbare van zyn gedrag en zeden; dit toont alleen, dat zyn geloof zo werkdadig niet geweest is, als het behoorde; maer duid niet aen, dat hy niet van harte zyn geloof beleden heeft, of men moest allen die genen, welken onder de Christenen ongeregeld leven, voor volstrekte geveinsden houden. Ook zyn de wanbedryven, van welken hy beschuldigd word, niet van dien aert, dat ze onbestaenbaer zyn met ene oprechte belydenis; noch verschrikkelyker dan die van andere Keizers, welken echter voor goeden doorgaen; om nu niet te zeggen, dat hy in zommige gevallen nog al te verschoonen zy; 't welk thans buiten onze zaek is, daer we alleen handelen over zyne oprechtheid in 't belyden van den Christelyken Godsdienst. - Wyders is het zo ver van daer, dat de Keizer ene genoegzame reden gehad zou hebben, om de omhelzing van den Christelyken Godsdienst, uit staekundige inzichten, voor te wenden, dat de Staetkunde hem, indien hy dezelve geraedpleegd had, veel eer het tegendeel ingeboezemd zoude hebben. 1. Hy had toch niets van de Christenen te vreezen; niet alleen, om dat ze niet gewoon waren zich in de Staetszaken in te wikkelen, of de wapens op te neemen; maer ook, om dat hy de begunftiging der Christenen ligtlyk kon verwerven, als hy zig maer verdraegzaem gedroeg, en hun de vrye oefening van hunnen Godsdienst verleende, vooral daer zy aen zo vele en scherpe vervolgingen onderhevig geweest waren. 2. Hy had ook de hulp der Christenen niet noodig: gemerkt hy het Opperbewind reeds be-

[p. 303]

zate, voor zyne omhelzing van den Christelyken Godsdienst; en tevens verzekerd was, van de toegenegenheid der Romeinen te hemwaerds, daer hy hen van de dwinglandy van Maxentius verlost had. 3. Daerenboven waren de Christenen ook niet bekwaem om hem behulpzaem te zyn; hun vermogen was door de vervolgingen krachtig afgenomen; waertegen de zenuwen van den Staet, de Overheid, de Krygsmagt en de openbare Inkomsten, zich in de handen der Heidenen bevonden. 4. Voorondersteld zynde, dat hy den Heidenschen Godsdienst nog in zyn hart omhelsde, en den Christelyken slechts geveinsdlyk beleed, wat noodzaekte hem dan de zaek der Christenen indiervoege te begunstigen, en den Heidenschen Godsdienst van al zynen luister te berooven, met de Afgodische Tempels te verwoesten, en de Afgodsbeelden te vernielen? hoe zou hy, in dit geval, het van zich hebben kunnen verkrygen, om op die wyze te handelen? 5. En 't geen eindelyk de zaek geheel afdoet is, dat hy zich by die belydenis gehouden heeft tot aen 't einde zynes levens, latende zich zelfs door den Doop der Kerke inlyven. Zo dit geen duidelyke bewyzen van de oprechtheid van iemands belydenis oplevert, waer zal men ze dan zoeken?

Wat wyders de redenen aengaet, die hem bewoogen hebben, om den Christelyken Godsdienst te omhelzen: de Heidensche Schryvers, waeronder Zosimus, L. II. c. 29, meenen dezelve te vinden, in zyne euveldaden, wel byzonder in 't ombrengen van zyne bloedverwanten, en van zyn eigen Zoon Crispus; om dat hy daervan niet gereinigd kon worden door de Heidensche plechtigheden, maer wel door den Christelyken Waterdoop. - Ik vermeet my niet met zommige oude Christenen, als Evagrius H. III. 41, het ombrengen van Crispus en anderen te loochenen, te minder, nademael Chrysostomus, Hom. XV over den Brief aen de Philippers, Hieronymus en andere Christenen zulks bevestigen. Maer, men beweert gansch ten onregte, dat de Heidensche reinigingen hem, volgens de denkbeelden der Heidenen, niet konden zuiveren, gelyk Sozomenus H.I. 6. reeds opgemerkt heeft, brengende ten dezen opzichte ook by het voorbeeld van Hercules, den zoon van Alcmene. 2. Voeg hier by dat Constantinus den Christelyken Godsdienst, gelyk bekend is, al openlyk beleden heeft, voor den dood van Crispus, welke inviel in 't jaer 326. - Ook zyn de Heidenen, mag men wel zeggen, in dit geval juist geen geschikte getuigen. Laet ons des hooren, wat

[p. 304]

den Keizer, volgens het bericht der Christenen, overgehaeld heeft. Euzebius geeft ons, in zyne beschryving van 't leven van Constantinus, I. 37 twee beweegredenen aen de hand, waer van de eerste hem bewoogen zou hebben, om van den Veelgodendienst, tot den dienst van éénen God, en de tweede, om bepaeldlyk tot het Christendom, over te gaen. De eerste bestaet hierin. Hy had opgemerkt, dat de Keizers van zyn tyd en vroegere dagen, die den Veelgodendienst aenkleefden, ongelukkig geweest waren: en dat zyn Vader Constantius Chlorus, die één God gediend had, bestendig gelukkig geweest was. De laetste ontleent Euzebius uit een Hemelsch gezicht, waer mede de Keizer begiftigd was geworden, of dat hy achtte aen hem verleend te zyn^(*) toen hy Maxentius ging

(*) Euzebius naemlyk verhaelt, in zyne beschryving van 't leven van Constantinus, I. 28, uit des Keizers eigen mond, zyne betuiging met een eed bevestigende, verstaen te hebben, ‘dat hy op den vollen dag, de Zon naer 't Westen hellende, het zegenteken 'des Kruises aen den Hemel, met eigen oogen gezien had, geheel verlicht, en boven de Zon geplaetst, met dit opschrift, τȣτω νικα overwin hierin. Dat de Krygslieden, die hem omringden, ook dit Gezicht aenschouwden; doch dat hy niet wist, wat het wilde beduiden. Maer dat, in den volgenden nacht, Christus hem in den slaep verschenen was, met dit zelfde teken, hem aen den Hemel getoond, en bevolen had, een Standaerd te laten vervaerdigen, naer de gelykenis van het teken, aen den Hemel beschouwd, en dit Veldteken, als een heilzaem beschermmiddel, in den stryd te gebruiken.’ By Lactantius, de mortib. Persecut. c. 44 vind men 'er ook melding van, zonder dat hy egter uitdruklyk gewaegt, van het gezicht by den dag, zeggende alleenlyk, dat de Keizer in den slaep vermaend werd, om het Hemelsch Teken van God in zyne schilden te plaetzen; geevende echter de uitdrukking, het Hemelsch Teken van God enigermate te kennen; dat hy ook op het gezicht hy den dag oogde. De Hoogleeraer hier van voorhenen sprekende, by gelegenheid dat hy handelde over de eerbied der Christenen, in de vierde Eeuw, voor het Kruis, waertoe dit geschiedverhael vermoedelyk niet weinig toegebragt zal hebben, merkt by die gelegeuheid aen, dat de Geleerden 'er verschillend over denken. Zou het gantsch en al een staetkundig verdichtzel van den Keizer wezen? of zou 'er inderdaed zodanig iets gebeurd zyn? of zon men 't aen des Keizers verbeelding hebben toe te schryven? Men kan 'er veelligt, vervolgt hy, in alles met geen zekerheid van spreken. Ik zou het, daer de Keizer zulks met eede bevestigd heeft, voor geen verdichtzel van den Keizer houden. Echter valt het ook niet in my, te denken, dat hier inderdaed een Godlyk gezicht plaets zou bebben: het gezicht is al te zonderling, het wykt al te veel af van de gezichten der Propheeten en Apostelen; en riekt my al te sterk naer het heerschend en bygeloovig denkbeeld van het kruis. Veeleer zou ik, met Fabricius Bibl. Gr. L.V. 3. hier denken om een natuurlyk luchtverschynzel, of een kring om de Zon met Byzonnen, omtrent welken, schoon zeldzaem, zomtyds kruisen gezien worden, die door de straelbreking van 't licht der Zonne wonderlyk voorkomen. En nog liever zou ik de geheele geschiedenis brengen, tot ene nachtverbeelding in een droom- en eene dagverbeelding in de wolken, 't zy dan dat de ene of de andere eerst plaets gehad hebbe. Hieraen beantwoord beter het daerby gevoegde opschrift τȣτω νικα overwin hierin, dat uit het verschynzel van byzonnen niet verklaerd kan worden. Voeg hier by, dat Euzebius den Keizer alleen als getuigen bybrengt, en dat het gezicht zich gevolglyk niet aen 't Leger vertoond heeft: als mede dat Lactantius alleen uitdruklyk gewaegt van een droom, sprekende niet, dan ter zyde, van een gezicht by dag. Ruffinus tekent in zyn vertaelden Euzebius IX. 19. en zo ook Sozomenus I. 3, slechts aen, dat Constantinus zulks in den slaep gezien heeft. 't Zou daerom evenwel kunnen zyn, dat de Keizer, door zyne verbeelding, iets zonderlings in de wolken opgemerkt hebbe, waervan men meer voorbeelden heeft.

[p. 305]

beoorloogen. Op ene andere plaets, te weten in de Kerklyke Geschiedenissen IX. 9. duid Euzebius aen, dat den Keizer reeds door zynen Vader de Godsvrucht was ingeboezemd, veelligt met betrekking tot den dienst van één God. Het geen zommigen wyders nopens des Keizers Moeder, Helena, melden, als hadde dezelve hem tot den Christelyken Godsdienst opgeleid, heeft niet alleen geen grond, maer loopt zelfs aen, tegen 't geen Euzebius in 's Keizers leven, III. 47 aentekent; naemlyk dat zy, welke voorheen God niet diende, door haren Zoon Constantinus onderricht, en tot de omhelzing van den Christelyken Godsdienst bewoogen werd. Wat hiervan ook zy, ik laet zulks onbeslist; doch intusschen kan ik niet afzyn van aen te merken, dat zy, die beweren, dat staetkundige redenen den Keizer aenvanglyk aenleiding gegeven hebben om zich te bekeeren, enigen steun voor hunne gedachten daer in kunnen vinden, dat de Keizer, zo men op het verhael van Euzebius volkomen af moge, eerst belydenis van den Christelyken Godsdienst gedaen heeft, toen hy, naby Rome, een beslissenden veldslag met

[p. 306]

Maxentius zou aengaen. Men kan toch hier uit vermoeden, dat hy zulks gedaen heeft, om daerdoor te aengenamer te zyn by de Romeinen, en hen van Maxentius af te trekken, door de hoop van vrede en vryheid den Christenen toegezegd. De rede van dit vermoeden ligt hier in, dat Maxentius, in 't begin van zyn Ryksbestier te Rome, gezegd word het Christelyk Geloof geveinsd te hebben, om daer door het Romeinsche Volk te vleien en te behagen. Zie Euzebius Kerkl. Gesch. VIII. 'Er waren immers, by den aenvang der vervolginge onder Diocletianus, meer dan veertig Kerken of Godshuizen te Rome. Euz. als boven VI. 43 en Optatus Milevit. contra Donat. L. II. Indien men oordeelt, dat dit eenige waerschynlykheid heeft, dan moet de Keizer naderhand tot die gedagten gekomen zyn, welken ik zo even uit Euzebius bygebragt heb. Ook kan het denkbeeld, dat Constantinus voedde van het geziene teken des kruises, hier wel bygekomen zyn.